0 ‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va 0 ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi m. K. Mirzayev tumanni rejalashtirish

29-rasm .  M a’muriy tumanlar guruhi tarhiy tarkibi. 
Transport tarhiy o ‘qlari va  ularning ta’sir doirasi:
1-bosh;  2-ikkinchi darajali;  3-kelajak;  4-tumanning bosh tarhiy 
tarhiy suv о 'qi;  5-lumanning ikkinchi darajali tarhiy suv о 'qi;
6
-bosh tarhiy markazlar va ularning ta ’sir doiralari;  7-ikkinchi 
darajali tarhiy markazlar va ularning ta 'sir doiralari;
8
-kelajak tarhiy markazlar va ularning ta 'sir doiralari; 
9-cheklangan urbanizatsya qismi.
87

B u  m aqsadlarga  etishish  uchun 
q u y i d a g i l a r n i  
am alga  oshirish 
kerak:
-   berilgan  obyekt  h ududida  ajratilishi  lozim  b o ‘lgan  funksional 
qism larning  soni  va  nom enklaturasini  aniqlash;
-   bu  qismlarni  hududning  konkret  m aydonlariga  b o g ‘lash  va 
uning  kelajak  funksional  qism larga  boMish  chizmasini  tuzish:
-  har  bir  funksional  qism   doirasida  hududdan  foydalanish  rejimini 
optim allash  b o ‘yicha tavsiyalar  ishlab  chiqish.
T u m an n i  rejalashtirish  tuzilmalarini  ishlab  chiqish  jara yonida 
quyidagi  funksional  qism lar turlarini  ajratish tavsiya  etiladi:
-  
intensiv
  x o ‘j a lik   yuritish  va  shaharsozlik  b o ‘yicha  o ‘zlashtirish 
ham da 
m aksim al 
y o ‘l 
q o ‘yiladigan 
darajada 
muhitni 
s u n ’iy 
o ‘zgartirish;
-  
ekstensiv
  shaharsozlik  b o ‘yicha  o ‘zlashtirish  va  atrof-m uhitga 
nisbatan  katta  boMmagan  antropogen  t a ’sir k o ‘rsatish;
-  
cheklangan
  x o ‘j a lik   o ‘zgartirish  va  atrof-m uhitni  m aksim al 
saqlash.
Kerak  boMgan  hollarda  asosiy  qism lardan  tashqari, 
urbanizatsiya, 
qishloq,  o'rmon  yoki  baliq  xo'jaligini
  rivojlantirish, 
rekreatsion 
infrastrukturani  rivojlantirish,  q o 'riq la n a d ig a n   landshaftlar  kabi  kichik 
q ism lar ajratilishi  m um kin.
T u m an n i  rejalashtirish  obyektining  ilgari  ishlab  chiqilgan  hududni 
kom pleks  baholash  va  tarhiy  tarkib  chizm alari  konkret  hududlarni 
funksional  qism larga  boMish  uchun  asos  b o ‘lib  xizm at  qiladi. 
K o m pleks  baholash  hududning  nisbatan  bir  xil  x o ‘jalik   o ‘zlashtirish 
va  atrof-m uhit  sharoiti  b o ‘yicha  m avdonlarini  aniqlab  bersa,  ishlab 
chiqilgan  kelajak  tarhiy  tarkibi  esa,  o ‘z  navbatida,  konkret  hududdan 
m aq sad g a  m uvofiq  funksional  foydalanishni  belgilovchi  tashqi  shart- 
sharoitlarni  baholash  imkonini  beradi.  Bu  shart-sharoitlar  hududni 
tum an n in g   eng  m uhim   tarkibiy  elem entlari  -   asosiy  va  ikkinchi 
darajali 
markazlar, 
qism lar 
va 
o ‘qlarga 
nisbatan 
joylashish 
x ususiyatlaridan  kelib  chiqadi.
H ar  bir  funksional  qism da  o 'z in in g   hududdan  foydalanish 
b o ‘yich a 
alohida  rejimi
  o ‘rnatilishi  lozim,  unga  ham   loyihaviy  rejim 
ishlab  chiqishda,  ham   loyihaviy  takliflarni  am alga  oshirishda  s o ‘zsiz 
am al  qilish  kerak.  Masalan,  intensiv  o ‘zlashtirish  qism larida  m avjud 
sanoatni  va  shaharlarni  y an a d a  rivojlantirishga  ruxsat  etiladi  ham d a

kelajak  kapital  qurilishi,  transport  va  kom m unal-om bor  inshootlari, 
intensiv 
shahar 
yaqini 
qishloq 
x o ‘jaligi 
obyektlariga 
zaxira 
m aydonlarni joylashtirish  imkoniyati  k o 'z d a   tutiladi.  Shu  bilan  birga, 
bunga  sanitar-himoya  qismlari,  k o ‘kalamzorlar  va  h.k  qo'shilishi 
mumkin.  Muvofiq  ravishda  boshqa  funksional  qism lar  turlari  uchun 
ham   hududdan  optimal  foydalanish  rejimlari  o'rnatiladi.
Tum anni 
rejalashtirish 
loyihalarida
 
hududni 
funksional 
qism larga  b o ‘lishning 
yanada  detallashtirilgan
  protsedurasi  k o ‘zda 
tutilgan,  bu  qismlar  va  kichik  qismlar  sonining  ortishida  nam oyon 
b o ‘ladi. 
Bu  xalq  x o ‘jaligining  b a ’zi  tarmoqlarini  joylashtirishdagi 
obyekt  ichi  farqlari  bilan  ham da  tabiiy-geografik  shart-sharoitlar  va 
xalq  x o ‘jaligi  ixtisosligi  b o ‘yicha  bir-biridan  farqlanuvchi  obyektlarga 
differensial 
yondoshuv 
bilan 
bogMiq. 
Shunday 
qilib, 
qishloq 
x o ‘jaligini  rivojlantirish  qismi  ichida  su g ‘oriladigan  dehqonchilik, 
chorvachilik,  sabzovotchilik  va  boshqa  kichik  qismlarni  ajratish 
m aqsadga muvofiqdir.
B o s h q a   xalq  x o ‘ja l i g i   ixtiso slig id ag i  tu m a n la rn i  riv ojlantirish 
loyih asin i  tu z a y o tg a n d a   bir  q a n c h a   b o sh q a  fu n k sio n al  qism la rn i 
ajra tish   m a q s a d g a   m u v o fiq d ir.  M asa la n,  k u ro rt-re k re a tsio n   ixtisos­
ligidagi  t u m a n la rd a   alo h id a  k u ro rt  qism in i  ajratish  lozim ,  un in g  
c h e g a r a s id a   xalq  x o ‘ja l i g in i n g   b o sh q a  ta rm o q la r in in g   rivojlanishi 
keskin  c h e k la n is h i,  y ax s h isi  b u tu n la y   chiq arib   ta shlanishi  lozim.
Tum anni  rejalashtirish  tuzilmalari  bosqichida  funksional  qismlar 
chegaralari  shartli  ravishda,  m a ’muriy  tumanlar,  tabiiy  va  madaniy 
landshaftlar,  tarhiy  tarkibning turli  elementlari  ta ’sir doirasida  berilishi 
m um kin.
M a ’muriy 
tumanni 
rejalashtirish 
loyihasida 
esa 
ularning 
m a ’m uriy-yuridik  bogTanishini  hisobga  olish  lozim,  y a ’ni  funksional 
qism lar  chegarasini  alohida  erdan  foydalanish  chegaralariga  asoslanib 
o 'tk az ish   tavsiya  etiladi  (shahar  chegarasi,  x o ‘jaliklar  yerlari,  davlat 
yer fondi,  davlat o ‘rmon  fondi  chegaralari  va  h.k.)  (30-rasm).
Tum anni  rejalashtirish  loyihasida  ishlab  chiqiladigan  funksional 
qism larga  b o ‘lish  chizmasida  tum anning  asosiy  yerdan  foydala- 
nuvchilarini,  ularning  qaysi  funktsional  qismlarga  taaluqli  ekanligini 
k o ‘rsatgan  holda  berish  lozim.  B unday  yerdan  foydalanuvchilar 
ro'yhatini  tumanni  rejalashtirish  loyihasining  asosiy  ko'rsatkichlari 
tarkibiga  ham  q o ‘shish  lozim.
89

Ish la b   c h iq a r is h   ah o li  j o y l a s h u v i   v a   b o s h q a   x a lq   x o ‘ja lig i 
ta r m o q l a r i n i n g   k o n k r e t  m a k o n i y   j o y l a s h u v i   f u n k s io n a l  q is m la r g a  
boMish  a s o s id a   a m a l g a   o shiriladi.
30-rasm . M a ’m uriy tum anlar guruhini funksional qism larga
boMish,
Shahar qurilishini rivojlantirish  qismi:  1-fuqaro;  2-sanoat; 
Hududdan rekreatsion foydalanish qismi:  3-qisqa muddatli dam 
olish;  4-kattalar uzlq muddatli dam olishi;
5-bolalar uzoq muddatli dam olishi;
Hududdan qishloq xo jaligida foydalanish  qismi: 
6
-chorvachilik;
7-dehqonchilik; 
8
-quriqlanadigan tabiiy landashft qismi; 
9-suv bosadigan hududlar.
90

Nazorat  uchun savollar
1.  Tarhiy  tarkib  nima?
2.  Funksional  qismlarga ajratish  nima?
3.  Tarhiy tarkibning elementlari.
4.  Tarhiy  tarkibni  ishlab chiqish vazifalari.
5.  Funksional  qismlarga bo'lishning maqsadlari.
6.  Funksional  qismlarga boMishning vazifalari.
7.  Tum anni  rejalashtirish  tuzilmalarida  ajratiladigan  funksional 
qismlar.
8.  Tum anni  rejalashtirish  loyihalarida  ajratiladigan  funksional 
qismlar.
9.  Funksional 
qismlarning 
hududdan  foydalanish 
b o ‘yicha 
rejimlari.
5.2.  Aholiga  m adaniy-maishiy xizm at ko‘rsatish
T um anni  rejalashtirish  tuzilmalarida 
xizmat  ko'rsatish  muas- 
sasalarini  joylashtirish  tizimi
  va  xizmat  ko'rsatish  markazlarining 
tum an  darajasi  va  undan  yuqori  bosqichli  tarkibi  ishlab  chiqiladi 
ham da  xizm at  k o ‘rsatish  markazlari,  viloyat  darajasidagi  shahar  va 
shaharcha.  qishloq  m a ’muriy  tumanlari  bo 'y ich a  xizmat  ko'rsatish 
m uassasalariga 
bo 'lg an  
ehtiyojning 
m iqdoriy 
ko'rsatkichlari 
keltiriladi.
Tum anni  rejalashtirish 
loyihalarida  esa 
xo'jalik  va  undan 
yuqoriroq  daraja  uchun xizmat  ко 'rsatish  markazlarining  bosqichlari 
va  tarkibi
  ishlab  chiqiladi  va  xizmat  ko'rsatish  markazlari,  shahar, 
shaharcha  va  xo'jaliklar  b o'yicha  xizmat  ko'rsatish  muassaslariga 
b o 'lg a n   ehtiyojning  miqdoriy  ko'rsatkichlari  keltiriladi.
M a ’muriy  tum anning  xizmat  ko'rsatish  tizimi  region  aholi 
jo y lashuvi  tizimi  sotsial  infrastrukturasining  tarkibiy  qismi  sifatida 
qaraladi.
Regionning  aholi  joylashuvi  tarkibiga  turli  bosqichdagi  bir 
vaqtning  o 'z id a   xizm at  ko'rsatish  markazlari  vazifasini  o'tovchi 
markazlar tizimini
 asos  qilib olmoq  kerak  ( 3 1-rasm),
91

3
31-  rasm.  Katta  aholi joylashuvi  tizimida xizm at ko‘rsatish 
m arkazlarini tashkil etish chizmasi:
I-  I  bosqich markazlari  (mahalliy markazlar:  a-qishloq poselkasi; 
b-shahar  tipidagi  poselok); 
2-  III  bosqich  markazlari;  4-  IV  bosqich 
markazlari;  5-  III  bosqich  markazlariga  bir  soatlik  transport 
ye tarliligi izoxron lar i.
M avjud  m a ’m uriy  tu m an lar  kichik  aholi  jo y lashuvi  tizimi 
tarkibiga  kiradi.  B un d a  yirikroq  va  rivojlangan  tum an  m arkazlari 
bu 
tizimning  markazlari
,  kam roq  rivojlanganlari  esa 
kichik  markazlari 
rolini  bajaradi.  S hunga  yarasha,  bu  markazlardagi  aholi  jo ylariaro 
x izm at  k o ‘rsatish  m uassasalarining  tarkibi  va  sig‘imi  aniqlanadi.
O 'z   navbatida  kichik  tizim lar  yirik  sanoat  va  m adaniy  m arkaz 
asosida  katta  viloyat  ichi  aholi  joylashuvi  tizimini  tashkil  etadilar. 
B unda  viloyat  m arkazlarining  m a ’m u riy -x o ‘jalik   sohasidagi  yetakchi 
roli  saqlanib  qoladi.  A holi  jo y lash u v i  tizimining  asosiy  m arkazidan 
ancha  uzoqdagi  hududlar  aholisiga  xizm at  k o ‘rsatishni  yaxshilash 
uchun  kichik  m arkazlar tashkil  etiladi.
K elajakda  shakllanadigan  aholi joylashuvi  tizimidan  kelib  chiqib, 
m am lak atim iz  sharoitida  x izm at  ko 'rsa tish   m arkazlarining  quyidagi 
bosqichli tarkibini
  ko'rsatish  m um kin:
92

I  -   kelajak  aholi  joylarida  joylashadigan 
kundalik
  xizmat 
k o ‘rsatish  markazlari;
II  -   mahalliy  (xo‘jaliklararo)  markazlar,  ularda  kundalik  va 
qisman 
periodik
  xizm at  k o ‘rsatish  muassasalari  joylashadi.  Ular  o ‘z 
aholisiga  va  transport  yetarliligida  (0,5  soat)  bo‘lgan  aholi  joylari 
aholisiga  xizmat k o ‘rsatadi;
III  -   m a ’muriy  tumanlar  markazlari  (kichik  tizimlar  markazlari), 
ularda 
kundalik,  periodik  va  qisman  epizodik
  xizmat  k o ‘rsatish 
muassasalari  joylashadi,  t a ’sir  doirasi  1  soatlik  transport  yetarliligi 
darajasida;
IV -  katta  aholi joylashuvi  tizimi  markazlari  va  kichik  markazlari, 
ularda 
xizm at 
ko'rsatish 
muassasalarining 
barcha  bosqichlari 
joylashadi,  m arkazlarning  transport  yetarliligi  -   2  soat,  kichik 
m arkazlarniki  e s a -   1,5  soat;
V   -   viloyat  markazlari  -   IV  darajadagi  xizmat  k o ‘rsatish 
m uassasalariga 
qo'shimcha 
viloyat
 
ahamiyatidagi 
muassasalar 
kompleksi joylashadi;
VI  -   regional  markaz  -   Respublika  poytaxti,  bunda  barcha 
bosqichdagi  xizmat  k o ‘rsatish  m uassasalaridan  tashqari 
mamlakat 
ahamiyatidagi
 m uassasalar ham jam langan.
Kom pleks  ja m o a t  xizmat  k o ‘rsatish  sohasida  kundalik,  periodik 
va  epizodik xizmat  k o ‘rsatishni  ajratish  mumkin.
Kundalik  xizmat  ko'rsatish
  savdo-sotiq,  transport,  kommunal, 
maishiy  va  boshqa  xizmatlarni  o ‘z  ichiga  oladi  ham da  barcha  aholi 
joylarida tashkil etiladi.
Periodik 
xizmat  ko'rsatish
  aholining  haftalik-oylik  ehtiyojini 
qondirish  bilan  b o g ‘liq.  Periodik  xizm at  k o ‘rsatish  muassasalari 
yirikroq  aholi  joylarida  ularning  tarkibi  va  aholi  sonidan  kelib  chiqib 
tashkil  etiladi.
Epizodik  xizmat  ko'rsatish
 
aholining 
maxsus 
ehtiyojlarini 
qondirish  bilan  b o g ‘liq  boMib,  u  oylik-yil  sikliga  ega.  Bunga  madaniy, 
sport,  dam   olish,  savdo  va  boshqa  xizmat  k o ‘rsatish  turlari  kiradi.  Ular 
aholi joylashuvining eng yirik markazlarida tashkil  etiladi.
О ‘ QUV-TARBIYA 
M UASSASALARI. 
Bolalar 
b o g c h a -  
yaslilari  ta rm o g ‘i  bitta  aholi  punkti  yoki  x o ‘jalik  doirasida joylashadi 
va bosh tarh  bosqichida hal  etiladi.
U m u m ta ’lim  maktablari  tarm o g ‘i  boshlang‘ich  (1^4  sinflar), 
noto‘liq  o ‘rta  (1 - 9   sinflar),  o ‘rta  (akademik  litseylar  va  kasb-hunar
93

kollejlari)  m aktablarni  va  m aktab-internatlarni  o ‘z  ichiga  oladi. 
Q ishloq jo y la rd a   1-4  sinflar  uchun  etarlilik  radiusi  piyoda  y urganda  2 
km   dan  oshm asiligi  va  m axsus  transportda  30  minutligini,  5 - 9   sinflar 
uchun  esa  transportda  30  m inutdan  oshm asligini  hisobga  olib 
o ‘quvchilarni  m axsus  transportda  tashish  yoki  internatlar  qurish 
ehtiyoji  tug'iladi.  K M K   u m u m ta ’lim  m aktablarida  o 'r in la r  sonini 
bolalar  yosh  tarkibidan  kelib  chiqib  aniqlaydi,  to 'liqsiz  o ‘rta  t a ’lim 
bilan  100%,  o ‘rta t a ’lim  bilan  esa  75%   bolalar qam rab  olinadi.
Maxsus  t a ’lim  o'quv  yurtlari
  tarm o g 'i 
kollejlar  va  oliy  o ‘quv 
yurtlarini  o ‘z  ichiga  oladi.  Bular  m azm uniga  k o ‘ra  «erkin  tanlov» 
m uassasalari 
b o ‘lib. 
o 'z g aru v ch a n  
t a ’sir 
doirasiga 
ega, 
aholi 
jo y lash u v i  tizimlari  doirasida,  v a ’ni  3 0 - 6 0   minut  transport  yetarliligi 
radiusida joylashadi.
Sog'liqni  saqlash  muassasalari
  ta rm o g ‘i  statsionar  davolash 
(kasalxonalar  va  turli  profildagi  meditsina  markazlari),  statsionar- 
profilaktik  vrachlik  yordam i  (feldsher-akusherlik  punktlari,  ixtisos- 
lashgan  m edpunktlari,  ambulatoriyalar,  dispanserlar,  u m u m iy   va 
ixtisoslashgan  profildagi  poliklinikalar)  va  harakatlanuvchi  profilaktik 
vrachlik 
yo rd a m i 
(tez 
yordam  
stansiyalari, 
harakat-lanuvchi 
am bulatoriyalar, 
laboratoriyalar, 
diagnostik  qurilm alar  va  h.k.) 
m uassasalarni  o ‘z  ichiga  oladi.
Madaniy-maishiy  muassasalar  va  fizkultura-sport  inshootlari 
tarmog'i
  shaharlar  v a   qishloq  jo y la rd a   klublar,  m adaniyat  uylari, 
kinoteatrlar,  kutubxonalar,  m aktabdan  tashqari  tarbiya  m uassasalari, 
s o g ‘lomlashtirish  va  sport  komplekslari,  ixtisoslashgan  m adaniy- 
to m o sh a  m uassasalaridan  iborat.
Kutubxonalar
  t a r m o g ‘i 
shahar  jo y lard a 
shahar 
va 
tum an 
muassasalari,  qishloq  jo y lard a  esa  m arkaziy  tum an  korxonalari  va 
ularning  xo j a li k la r a r o   filiallari  ham da  klublar,  m aktablar  qoshidagi 
kutubxonalardan  iborat.
Kinoteatrlar  5  m ing  va  undan  k o 'p   aholili  shahar jo y lard a  zalning 
m inim al  sigMmi  100  kishidan  iborat  holda jo y  lashtiri ladi.
Maktabdan  tashqari  tarbiya  muassasalari
  ( o ‘quvchilar  uylari. 
yosh  texniklar  stansiyalari)  -  
shaharlar  va  qishloq  tum anlar 
m arkazlarida  (30  min.  transport  yetarliligida),  yosh  texniklar  va 
naturalistlar  stansiyalari  esa  250  m ing  va  undan  k o ‘p  aholili 
shaharlarda,  viloyat  va  avtonom   respublika  m arkazlarida  jo y la sh - 
tiriladi.
94

Madaniy-tomosha  muassasalari
  (teatrlar,  konsert  zallari,  sirklar, 
universal  tom osha  sport  zallari)  250  ming  va  undan  k o 'p   aholili 
shaharlarda joylashtiriladi.
Fizkultura-sport  inshootlari
  sog'lom lashtirish  va  sport  o ‘yinlari 
uchun  ochiq  maydonlarni,  stadionlari,  sport  zallari,  ochiq  va  yopiq 
basseynlari  bo 'lg an   sport  komplekslarini  o ‘z  ichiga  oladi.  Ochiq 
inshootlarning  etarlilik  radiusi  1,5-2  km  ni  tashkil  etadi,  y a ’ni  ular har 
bir aholi  punktida joylashtiriladi.
Sport  zallari  va  sport  inshootlari  komplekslari  shaharlarda 
xo'jaliklararo  markazlarda  va  markaziy  posyolkalarda  transport 
yetarliligi  60  minut  radiusda joylashtiriladi.
Ochiq 
basseynlar  -   qishloq  joylarda 
har  bir 
xo'jalikda 
joylashtirilishi  mumkin.  Yopiq  basseynlar esa  6,2  ming  kishiga xizmat 
k o ‘rsatgandagina  ratsional  hisoblanadi.
Savdo-maishiy 
xizmat 
ко 'rsatish 
muassasalari.
 
Savdo 
muassasalari 
tarm o g 'i 
kundalik 
ehtiyoj 
tovarlari 
d o ‘konlari, 
universamlar, 
univermaglar. 
ixtisoslashgan 
d o ‘konlar 
(xo'jalik 
mollari,  qurilish  mollari,  maishiy  texnika  va  boshqalar)ni  o ‘z  ichiga 
oladi.  Kundalik  ehtiyoj  tovarlari  do'k onlari  aholisi  200  kishidan  ortiq 
b o 'lg a n  
posyolkalarda 
piyoda 
yetarliligi 
30 
minut 
radiusda 
joylashtiriladi.  Bu  d o 'konlar  xaridorlarga  birlamchi  ehtiyoj  oziq-ovqat 
va nooziq-ovqat  mollarini  yagona zalda taqdim  etadilar.
Savdo  m aydoni  150-650  m 2  b o 'lg an   universamlar  aholisi  2  ming 
va  undan  yuqori  bo'lgan  aholi joylarida  transport  yetarliligi  60  minut 
radiusda joylashtiriladi.
Savdo 
maydoni 
1000-2150 
m 2 
b o'lgan 
univermaglar  va 
ixtisoslashgan  d o 'k o n lar  asosan  tum an  markazlari,  shaharlar  va  yirik 
posyolkalarda joylashtiriladi.
Umumiy 
ovqatlanish 
muassasalari
 
tarm og'ini 
3 
turdagi 
m uassasalar shakllantiradi:
-yil 
davom ida  va  m avsum iy 
ishlaydigan  bevosita  xizmat 
ko'rsatish  (oshxonalar,  restoran,  kafe,  bufetlar);
-bevosita  xizmat  ko'rsatish  bilan  bog'liq  b o 'lm ag an   markaz- 
lashgan  ishlab  chiqarish  (kulinariya  kombinatlari,  ixtisoslashgan 
sexlar);
-m arkazlashgan  ishlab  chiqarish  va  bevosita  xizmat  ko'rsatishni 
birgalikda 
yuritadigan 
(ovqatlanish 
kombinatlari, 
oshxona 
tayyorlagichlar).
95

Maishiy xizmat ko'rsatish  muassaslari
 
2  turda  ishlaydi:  bevosita 
x izm at  k o 'rsa tish   va  m arkazlashgan  buyurtm alarni  bajarish.
Shahar va q o ‘r g ‘onlarda joylashadi:
- 1 5 —50  ish  jo yli  m ayda  t a ’mirlash  ustaxonalari  bilan  kom pleks 
qabul  punktlari  (turar j o y   tum anlari  va kichik  tumanlar);
-   2 0 - 5 0   ish  joylari  b o 'lg a n   maishiy  xizm at  k o 'rsa tish  uylari 
(tarhiy  tum anlar,  kichik  shaharlar va poselkalar);
-   120  va  undan  ortiq  ish jo ylari  b o 'lg a n   maishiy  xizm at  k o 'rsa tish 
uylari  (katta  va yirik  shaharlar);
-   quvvati  1000  kg  kiyim   b o 'lg a n   kir  yuvish  va  kim yoviy  kiyim 
tozalash  kooperatsiyalashgan  korxonasi;
-   ixtisoslashgan  m uassasalar  (kiyim  tikish  atelesi,  kiyim  va 
r o ' z g 'o r   predmetlarini  t a ’mirlash  ustaxonalari,  prokat  punktlari, 
sartaroshxonalar,  fotoatele  va boshqalar).
Q ishloq jo y la rd a  joylashadi:
-   3 - 5   ish  joylari  b o 'lg a n   1-2  m ing  aholiga  xizm at  k o 'rsa tuvchi 
kom pleks  qabul  punktlari  (yirik x o 'jalik lar bo'linm alari);
-   5 - 1 0   ish  joylari  b o 'lg a n   2 - 5   m ing  aholiga  xizm at  k o 'rsa tuvchi 
kom pleks  qabul  punktlari  (xo'jalik  m arkaziy  q o 'r g 'o n i ,  piyoda 
yetarliligi  radiusi  30  min.);
-  
1 5 -5 0   ish  joylari 
b o 'lg a n  
5 - 3 0   m ing  aholiga  xizm at 
ko 'rsa tu v ch i  qishloq  maishiy  uylari  (yirik  xo'jalik lar  yoki  bir  nechta 
xo 'jalik lar,  transport yetarliligi  radiusi  60  min.);
-   5 0 - 1 5 0  
ish  joy i 
b o 'lg a n   3 5 - 7 0  
m ing  aholiga  xizm at 
ko 'rsa tu v c h i  tum an  m aishiy  xizm at  uyi  (transport  yetarliligi  radiusi 
6 0 - 9 0   m in.  b o 'lg a n  tum an  markazi);
-   quvvati  sm enada  400  kg  kiyim  tozalash  b o 'lg a n   kir  yuvish  va 
kim yoviy  kiyim   tozalash  kooperatsiyalashgan  korxonasi  (xo'jalik- 
lararo  va  tum an  markazlari);
ixtisoslashgan  korxonalar (asosan  tum an  markazlari).
Nazorat uchun savollar
1.  A h oliga  m adaniy-m aishiy  xizm at ko'rsatish  bosqichlari.
2.  X izm at  k o 'rsa tish  m arkazlari  tarkibi.
3.  O 'q u v - ta rb iy a   muassasalari.
4.  S o g 'liq n i  saqlash  m uassasalari.
5.  M ad a n iy -m a ish iy   muassasalar.
96

6.  Fizkultura  va  sport  inshootlari.
7.  Savdo-maishiy  xizmat k o ‘rsatish  muassasalari.
5 .3 .  O m m a v iy   d a m   o lish ,  k u r o r t  d a v o ia n ish   va  tu rizm n i 
ta sh k il  etish
Rekreatsiya  -
  shaxsning jism oniy  va  ruhiy  kuchlarini  tiklaydigan 
eng  muhim   ijtimoiy-iqtisodiy  funksiyalarni  bajarish  bilan  bogMiq  va 
uning  m a ’naviy  shakllanishiga  va  boyishiga  vordam  beruvchi  faoliyat 
turidir.  Rekreatsion  faoliyatning  asosiy  shakllariga  kurort  davoianish, 
sogMomlashtiruvchi  dam  olish  va  turizm  kiradi.
Hududiy  jihatdan  olganda  rekreatsion  faoliyat  inson  yashash 
muhitini  kom pleks  tashkil  etishning  muhim  ornili  boMib,  nafaqat 
shahar  muhiti  elementlarini,  balki  tabiiy  va  urbanizatsiyalashgan 
elementli,  birgalikda  hududiy  rekreatsion  tizim  deb  ataluvchi,  turli 
masshtab  va  turdagi  ixtisoslashgan  makonni  tashkil  etadi.
Hududiy  rekreatsion  tizim  (HRT)  -   tum anning  funksional 
m akoniy  tizimchasi  boMib,  aholining  dam  olish,  sanatoriya-kurort 
davoianish  va  turizm ga  boMgan  ehtivojini  qondirish,  rekreatsion 
obyektlarga  x o 'jalik  xizmat  k o ‘rsatish  ham da  tabiiy  muhitdan 
ratsional  foydalanish  va  uni  nazorat  qilishni  ta ’minlaydi.
Hududiy  rekreatsion  tizim  elementlari  boMib:
-rekreatsion  markazlar  (aholi  joylari  va  dam  oluvchilarga  xizmat 
koMsatuvchi  obyektlar.  komplekslar  va  aholi joylari):
-rekreatsion  areallar  (tumanlar  va  qismlar)  -   konsentrlashgan  va 
tarqoq  rekreatsion  faoliyat  shakllarini  ham da  xo'jalik  infrasturkturasi 
elementlarini  o 'z id a  jam lagan;
-chiziqli 
elementlar 
-  
turistik 
marshrutlar, 
transport 
kom munikatsiyalari  xizm at qiladi.
Faqatgina  m a ’lum  bir  makoniy  tashkil  etilgandagina  va  boshqa 
tizimchalar  (ishlab  chiqarish,  m adaniy-maishiy  xizmat  ko'rsatish, 
transport 
va 
h.k.) 
bilan 
o ‘zaro 
ham korlikdagina 
dam 
olish 
m uam m olarini  yuqoridan  quyi  darajagacha  hal  etish  m umkin  boMadi.
Tum anni 
rejalashtirish 
tuzilmalarida 
rekreatsion  tuman  va 
markazlar
 
rivojlanishining 
eng 
m uhim 
masalalari, 
miqdoriy 
ko'rsatkichlari  ham da  mavjud  va  kelajakka  moMjallangan  rekreatsiya 
tizimining  hududiy  tarkibi  ishlab  chiqiladi.
97

T um anni  rejalashtirish  loyihalarida 
rekreatsiya  muassasalarini 
joylashtirish  va  umumiy  hajmi
  to ‘g ‘risidagi  k o ‘rsatkichlar  aiohida 
taqdim   etilishi  lozim:  tum anni  rejalashtirish  obyektiga  qarashli  shahar 
va  qishloq  aholisiga  h am d a  tashqi,  tutash  tum anlar  aholisiga  xizm at 
k o ‘rsatish  aks  ettirilishi  kerak.
R ekreatsiya  m asalalarini  tum anni  rejalashtirish  tuzilmalari  va 
loyihalarida  ishlab  chiqish  bir nechta bosqichni  o ‘z  ichiga oladi.
1.  R ekreatsion  o ‘zlashtirishni  hozirgi  darajasining tahlili:
-   m avjud  dam   olish,  turizm,  kurort  davolanish  tarmoqlarini  tahlil 
qilish;
-   aholining  m avjud  dam   olish  joylari  bilan  ta ’m inlanganlik 
darajasini  aniqlash;
-   m avjud  t a ’m inlanganlik  darajasini  norm ativ  k o ‘rsatkichlar  bilan 
solishtirish;
-   asosiy  dam   olish  m uassasalarini  ularning  profili,  sig‘imi, 
m a ’m uriy 
tum andagi 
o ‘rni, 
im oratning 
qulay lik 
va  kapitallik 
talablariga  mosligi.
2.  H u d u d n in g  
rekreatsion 
potensialini 
kom pleks 
baholash 
(kom pleks 
baholash 
va 
funksional 
qism larga 
b o ‘lish 
asosida 
o ‘tkaziladi):
-   tabiiy-iqlim iy  sharoitlarni  o ‘rganish  ham da  dam   olishga  yaroqli 
hududlarni  tabiatni  m uhofazalash  talablarini  hisobga  olgan  holda 
funksional  q ism la rga  b o ‘lish;
-  aiohida  hududlarning  texnik  imkoniyatlarini  baholash;
-   hududni  rekreatsion  resurslarning  ulkanlik  darajasi  b o ‘yicha 
baholash;
-   rekreatsion  tu m anlar  tarkibiga  kiruvchi  turizm  va  dam   olish 
m arkazlarini 
ijtim oiy-m adaniy 
va  tarixiy  m adaniy  potensiallari 
kattaliklarini  aniqlash;
-   transport  yetarlilik  va  talablar  m anbaidan  dam  olish  joylariga 
harakatlanish  sharoitlarini  o ‘rganish.
3.  A holining dam   olish  hududlari  va jo y larig a b o ‘lgan  ehtiyojini:
-   aholining  asosiy  dem ografik  guruhlarining  davolash,  dam   olish, 
turizm ning  barcha  turlariga  b o ‘lgan  talabini;
-  regional  xususiyatlar o 'z ig a   xosligini;
-   rekreatsion  aham iyatdagi  hudiidlarni  kelajakda  zahiralash 
im koniyatlarini,  shu  ju m la d a n ,  regional,  viloyatlararo,  tum anlararo
98

ahamiyatdagi  om m aviy  dam  olish  qismlarini  tashkil  etish  uchun 
ajratiladigan  hududlarni;
-   tumanni  rejalashtirish  obyekti  hududida  m am lakat  va  regional 
ahamiyatdagi 
dam  
olish 
tarmoqlarini 
yaratishning 
m aqsadga 
m uvofiqligini  hisobga olgan  holda aniqlash.
4. 
Landshaft  qismlarga  b o ‘lish  asosida  rekreasion  hududlarning 
sig‘imini  aniqlash:
-  
bioekologik 
(tabiiy 
kom pleks 
biotasining 
tu rg ‘unligi), 
texnologik  (landshaftning  tabiiy  va  gigiyenik  talablariga  javob 
beruvchi)  va  psixologik  mezonlar  b o ‘yicha  tabiiy  landshaftlarga 
kelajak  rekreatsion  bosimlar kattaligini  solishtirish;
-   rekreatsion  hududlarning  demografik,  ekologik  va  psixologik 
sig‘imlari  kattaligini  belgilash;
-  hududning  rekratsion  potensialini  aniqlash;
-  rekreatsion tumanlarni  asosiy  guruhlarga  ajratish.
Rekreatsion  tum anlar 
2  ta  asosiy  guruhdan  iborat
:  1) 
ixti­
soslashgan  (kurort,  turistik)  -
  rekreatsiya  bu  tum anlar uchun  yetakchi 
iqtisodiy  funksiya  hisoblanadi;  2) 
polifunksional  —
  bu  tum anlar 
hududida  rekreatsiya  turli  xil  xalq  xo'jaligi  profilidagi  xizmat 
ko'rsatish  obyektlarining  kichik  tarm og'i  bo"lib  xizmat  qiladi  hamda 
aholining  doimiy  yashash joyida  dam  olishning  har  xil  turiga  bo'lgan 
e h tiy o jin i  q o n d irish n i  t a ’ininlaydi.
Ixtisoslashgan
  rekreatsion  tumanlar  quyidagi  turlarga  bo'linadi: 
dengiz  b o 'y i  kurort,  dengiz  b o'yi  kurort-turistik,  balneologik  kurort 
tumanlar,  tog'-turistik,  ko'l,  daryo,  suv  omborlari  tarm og'i  bo'lgan 
tekislik rekreatsion  tumanlar.
Tum anni  rejalashtirish  loyihalarida  tog'-dengizoldi  kurort-turistik 
tum anlarni  shartli  ravishda  tarhiy  xususiyatlari  ravshan  ifodalangan 
quyidagi  asosiy  qismlarga  b o 'lish  m aqsadga  muvofiqdir:  q irg 'o q b o 'y i 
(dengiz  sathidan  100  m  gacha);  tog'oldi  (dengiz  sathidan  100-500  m 
gacha);  tog'  (500  m  dan  yuqori);  to g '-o 'rm o n   kichik  qismini  ajratgan 
holda  va  baland tog'  (dengiz  sathidan  2000  m  dan  baland).
T o g '  chang' i  sport  tumanlari  tarkibida  quyidagi  elementlarni 
ajratish  m umkin:  talabga  muvofiq  jihozlangan  chang'i  va  chanalarda 
om m aviy  uchish  qismi;  c h a n g 'i  va  slalom  trassalari  va  koridorlari, 
sport  m usobaqalari  qismi;  sayr  qilish,  turistik  so 'q m o q   va  dam   olish 
maydonlari  qismi  (qordan  va  sham oldan  hirnoya  vositalari  bilan); 
arqon-o'rindiqli  yo'llar,  funikulyor  va  maxsus  ch a n g 'i  ko'targichlar
99

tiz im la ri;  tu ristla rg a   x i z m a t   k o 'r s a t i s h   m a r k a z la ri  v a   d a m   olish 
m u a s s a s a la r i  k o m p le k s la r i  h u d u d la ri.
Sanitariya  kurort  davolash  va  dam  olishga  ixtisoslashgan  tuman- 
lari
  tarhiy  tarkibi  elementlari  quyidagilardan  iborat:  balneologik  re- 
surslardan  foydalanish  va  q o ‘riqlash  qismi.  kurort davolash  komplekslari 
va  muassasalari  va  ularning  hududlari;  profilaktik-sogMomlashtirish 
markazlari,  maxsus  jihozlangan  terrenkurlar,  sayilgoh-park  hududlari; 
solyariylar, 
davolash 
gimnastikasi 
m ashg‘u!otlari 
va 
davolash 
protseduralarini  qabul  qilish  uchun  m aydonchalar va  komplekslar.
O m m av iy   dam  olishning  ixtisoslashgan  tum anlariga,  shuning- 
dek,  sport  ovchiligi.  havaskor  baliqchilik  va  sportcha  moMjalga  olish 
tum anlari  ham  kiradi.  Ular  cheklangan  qurilish  va  rekreatsion 
foydalanish  rejimli  ixtisoslashgan  h u dudlar  sifatida  tashkil  etiladi.  Bu 
davlat  o ‘rm on-ovchilik  va  baliqchilik-ovchilik  xo'jaliklari  yoki 
polifunksional  rekreatsion  tum anlar  tarkibiga  kiruvchi  (ixtisoslashgan 
funksional  qism   sifatida)  yoki  tum anni  rejalashtirish  obyekti  hududiy 
tizimidagi  mustaqil  qism   b o ‘Iishi  m um kin.
Tekislik  qismida  shakllantiriladigan  dam  olish  tumanlarini  tarhiy 
tashkil  etishning  xususiyatlariga  tarkibida  m adaniy  landshaft  maydonlari 
boMgan  ochiq  va  o'zlashtirilgan  makonlarning  k o 'p   qirrali  uyg‘un- 
lashuvini  k o ‘rsatish  mumkin.  Bu  holda  gap  uzluksiz  va  ekologik  har 
turli  boTgan,  bir  vaqtning  o ‘zida  aholi  joylashuvi  tizimining  tarhiy 
tarkibiga kiruvchi  hududlar tizimi  shakllantirish  haqida ketadi.
Tumanni  rejalashtirish  tizimlarida  polifunktsional  rekreatsion 
tumanlarni  tarhiy  tashkil  etish  respublika  va  viloyat  yagona  rekreatsion 
tizimi  asosida tarhiy  elementlarini  ishlab chiqishni  o 'z   ichiga oladi:
-  
sogiom lashtirish  profitidagi  yirik  qismlar
  (asosan  uzoq  vaqtli 
dam   olish  va  turizm).  sig 'im i  kam ida  15-20  m ing  dam  oluvchili 
hududiy  kom plekslar;
-  
aralash  turdagi  dam  olish  qismlari
  (uzoq  vaqtli,  oilali  bolalari 
bilan,  qism an  qisqa  vaqtli,  ikkinchi  uydan  foydalangan  holda  dala 
hovlili),  s i g ‘imi  kam ida  5  m ing  kishilik;
-  
avtonom  komplekslar
 
( m a x s u s   re k re a ts io n   m u a s s a s a la r),  s i g ‘imi 
k a m id a   1.5—2  m i n g   kishilik.
T u m a n n i   reja la sh tirish   lo y ih a la r id a   d a m   o lish   tu m a n la ri  tarh iy  
jo y la s h tiris h   m a sa la la ri  k o ‘rib  c h iq ila d i.
T um anni  reajalashtirish  loyihalarida  shahardan  tashqari  qisqa 
m uddatli  dam   olish  tum anlarini  tarhiy  tashkil  etish,  ularni  shaharsozlik
100