0 ‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va 0 ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi m. K. Mirzayev tumanni rejalashtirish

3.2. M ehnat  resurslari
Tumanni 
rejalashtirish  tuzilmalari 
va 
loyihalarida 
mehnat 
resurslarini  prognozlashda  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishning  aholini 
to‘liq  ish  bilan  ta ’minlash,  y a ’ni  aholining  ish  joylariga  bo‘lgan 
ehtiyojini  qondirish,  mehnat  resurslaridan  effektiv  foydalanish,  xalq 
xo ‘jaligi  ehtiyojini  kerakli  xizmatchilar  bilan  ta’minlash  kabi  eng 
muhim  masalalarni  hal  qilish  ko‘zda tutiladi.
Bunda  kelajakda  mehnat  resurslaridan  foydalanishning  o ‘ziga  xos 
xususiyatlarini 
hisobga 
olmoq 
lozim, 
0 ‘zbekistonda 
mehnat 
resurslarini  ish  bilan  ta’minlashning  asosiy  y o ‘li  -   urbanizatsiya 
jarayonlarini  tezlashtirish.  bu  nafaqat  shahar  aholisining  o ‘sishi,  balki 
butun aholi bandligi  tarkibining o ‘zgarishi  bilan  bog‘liqdir.
Bunda  industrial  sohada  bandlikning  o ‘sishi,  qishloq  xo‘jaligida 
intensiv  usullarni  tatbiq  etish,  shahar  turmush  tarzini  keng  yoyish 
shular jumlasidandir.
Yuqoridagi  tadbirlarni  amalga  oshirish  uchun  mehnat  resurslari 
balansi  tuziladi.  Bu  resurslarni,  y a ’ni  aholining  mehnat  yoshidagi 
jamoat  ishlab  chiqarishda  ishtirok  etadigan  qismini  2  ta  guruhga 
bo‘lish mumkin:
-  
shahartashkiliy, 
shahartashkiliy 
ahamiyatidagi 
muassasa, 
tashkilot va korxonalar mehnatkashlarini o ‘z  ichiga  oladi;
-   shahar  xizmat  ko‘rsatish,  aholiga  xizmat  ko‘rsatish  sohasida 
mashg‘ul  mehnatkashlarni  o ‘z  ichiga oladi.
Shahar  tashkiliy  guruh  korxonalariga  quyidagilar  kiradi:  barcha 
sanoat  korxonlari,  qurilish-montaj  tashkilotlari,  tashqi  transport 
korxonalari,  oliy  va  o ‘rta  maxsus  ta’lim  muassasalari,  ilmiy-tadqiqot 
va  loyiha  tashkilotlari,  ahamiyati  ko‘rilayotgan  obyekt  doirasidan 
chetga chiquvchi  m a’muriy, jamoat,  x o‘jalik va kurort muassasalari.
Shahar  tashkiliy  guruhining  soni  nafaqat  mahalliy  demografik 
resurslardan,  balki  shahar  tashkiliy  muassasalarning  quvvatiga  ham 
b o g iiq ,  chunki  u tashqaridan  ham  ishchi  kuchi jalb  qilishi  mumkin.
Xizmat  ko‘rsatish  guruhi  bolalar  muassasalari,  maktablar, 
madaniy-oqartuv 
muassasalari, 
sog‘liqni 
saqlash 
muassasalari, 
fizkultura  va  sport  muassasalari,  savdo,  umurniy  ovqatlanish,  aloqa, 
x o‘jalik-maishiy  va  uy-joy  kommunal  xizmat,  mahalliy  ahamiyatdagi 
m a’muriy-jamoat muassasalarida m ashg‘ul  mehnat yoshidagi  aholidan 
tashkil  topadi.
51

Bu  guruhning  soni  tegishli  madaniy-maishiy  va  kommunal 
ahamivatdagi  m a ’lum  bir  aholiga  xizmat  k o ‘rsatuvchi  muassasaning 
mehnat  sig‘imiga bog'liq.
Shahartashkiliy  va  mehnat  ko ‘rsatish  sohalarida  band  bo‘lgan 
mehnatkashlarning  nisbiy  kattaligi  aholining  jins  va  yosh  tarkibi 
prognozi  asosida  aniqlanadi,  chunki  asosiy  kattalik  bo‘lib  mehnat 
yoshidagi aholining nisbiy  kattaligi hisoblanadi.
Mehnat  resurslarining  umumiy  va  nisbiy  kattaligi  quyidagi 
formula bo‘yicha  aniqlanadi:
С = T - a - h - b  + m  , b u  yerda:
T -  mehnat yoshidagi  aholining nisbiy  kattaligi;
a -  mehnat yoshidagi  uy va  shaxsiy x o ‘jaligida mashg‘ul  shaslar;
h -  mehnat yoshidagi  ishlamaydigan  invalidlar;
b  -   mehnat  yoshidagi  ishlab  chiqarishdan  ajramagan  holda 
o ‘qiyotganlar;
m — ishlayotgan nafaqaxo‘rlar va o ‘smirlar.
Mehnat  yoshidagi  mehnatga  layoqatli  aholiga  16-59  yoshdagi 
erkaklar  va  16—54  yoshdagi  ayollar  tashkil  qiladi.  I 
va  II  guruh 
ishlamayotgan  invalidlar  hamda  mehnat  yoshidagi  ishlamayotgan 
imtiyozli  nafaqaxo‘rlar  (erkaklar  5 0 -59  yosh,  ayollar  4 5-54  yosh) 
bundan  mustasno.
Jamoat  ishlab  chiqarishda  va  o'qishda  m ashg‘ul  b o ‘lmagan  aholi 
soni  qisqarishiga  sabab  boMadigan  omillarga quyidagilar kiradi:
-   iqtisodiyotni  rivojlanishining  yuqori  templarini  saqlanishi  va 
qo‘shimcha  ish kuchiga ehtiyojni paydo  bo ‘lishi;
-   ishlab  chiqarishni  mehnat  resurslarining  jins,  yosh  va 
professional  tayyorgarligi  kabi  tarkibini,  qishloq  joylarni  kompleks 
rivojlanishini  hisobga olgan  holda joylashtirish;
-  aholining t a ’lim darajasini o ‘sishi;
-   mehnatga  haq  toUashning  sistemali  o ‘sishi  tufayli,  mehnatdan 
moddiy  manfaatdorlikning oshishi;
-  mehnatga  layoqatli  aholi  sonini  o ‘sishining kamayishi;
-   maktabgacha  bolalar  muassasalari  tarm og‘ining  va  xizmat 
ko‘rsatish  sohasining rivojlanishi;
-  aholi tu g‘ilishining kamayishi.
52

Yuqoridagi  omillarni  boshqa,  y a ’ni  uy  xo‘jaligida  mashg‘ul 
bo ‘lganlar  sonini  oshishiga  olib  keluvchi  omillar  bilan  taqqoslash 
lozim.  Ularga quyidagilar kiradi:
-   iqtisodiyotning  texnik  progress  asosida  mehnat  unumdorligini 
oshishi  natijasida qo ‘shimcha  ish  kuchiga ehtiyojining kamayishi;
-   aholi  tarkibining jins  bo‘yicha  normallashuvi,  mehnat  resurslari 
tarkibida erkaklar ulushining oshishi;
-   aholi  tarkibining  qarishi,  mehnat  aktivligi  kam  shaxslar 
ulushining oshishi;
-  aholi tug‘ilishining o ‘sishi;
-  ishlayotgan ayol-onalar uchun  imtiyozlarning kamayishi;
Mehnatga  layoqatli  yoshdagi  o ‘quvchilar  sonini  hisoblashda  16-
19  yoshdagi  kolledjlar  va  litseylar  o ‘quvchilari,  oliy  o ‘quv  yurtlari 
talabalari  qamrab olinadi.
Jamoat  ishlab  chiqarishda  ishlayotganlar  soni  mehnat  resurslari 
hamda  shaxsiy  xo‘jalikda  va  o ‘qishda  mashg‘ul  bo‘lganlar  orasidagi 
farq  orqali  aniqlanadi.  Olingan  ishlab  chiqarishda  mashg‘ullar  soni 
mehnat  resurslarini  kelajakda  foydalanish  muammolarini  hal  etish 
uchun tahlil  qilinadi.
Yirik  sohalar bo‘yicha mashg'ullar sonini  asoslash  uchun,  hisobot 
davrida  tarmoq  tarkibida  ishlovchilardan  foydalanish  tendensiyalari 
tahlili  materiallaridan foydalaniladi.
Bunda  xalq  xo‘jaligining  barcha  sohalarida,  shu jumladan,  ishlab 
chiqarish  sohasida  mehnatdan  effektiv  foydalanish  imkoniyatlari 
hisobga olinadi.
Sanoatda va qurilishda mashg‘ullar  soni  shu  hududning erishilgan 
industrial  rivojlanish  darajasidan,  qishloq  xo‘jaligida  mashg‘ul 
xizmatchilarni  qisqarish  masshtablarini  baholashdan,  demografik 
holatdan  kelib  chiqishi  mumkin  bo'lgan  mehnat  resurslaridan  kelib 
chiqib  aniqlanadiyu,  Industrial jihatdan  rivojlangan  tumanlarda  ishlab 
chiqarishning  o ‘sishiga  xizmatchilar  sonini  oshirmasdan,  hatto 
kamaytirib erishmoq  lozim.
Qishloq  xo ‘jaligida  mehnat  resurslaridan  foydalanishning  ijtimoiy 
omillari  ainiqsa,  kuchli  bilinadi.  Shuning  uchun  qishloq  aholisini 
ijtimoiy 
harakatchanligini 
oshirishga, 
mehnat 
sharoitlarini 
yaxshilashga,  mahalliy  aholi joylashuvi  tizimlarini  takomillashtirishga 
qaratilgan tadbirlarni  ishlab chiqish muhim  ahamiyatga ega.
53

Noishlab  chiqarish  tarmoqlarida  xizmatchilarning  soni  kelajak 
aholisining  soni,  yosh  va jins  tarkibiga hamda  har ming kishiga  to‘g ‘ri 
keladigan  tegishli  xizmatchilarning  normativ  sonidan  kelib  chiqib 
aniqlanadi.
Alohida  sohalar  b o ‘yicha  xizmatchilar  soni  ishlab  chiqarishda 
m ashg‘ul  aholining  soni  bilan  interaktiv  yo'l  bilan  balansga  keltirib 
topiladi.
N azorat uchun savollar
1.  Mehnat resurslari  nima?
2.  Mehnat resurslari  qanday  guruhlardan  iborat?
3.  Shahartashkiliy  guruhga  kimlar kiradi?
4.  Xizmat  ko‘rsatish  guruhiga  kimlar kiradi?
5.  Mehnat resurslarining soni  qanday  aniqlanadi?
6.  Qanday  omillar  jam oat  ishlab  chiqarishida  va  o ‘qishda 
m ashg‘ul  b o ‘lmagan  aholi  sonini  qisqarishiga  sabab bo‘ladi?
7.  Shaxsiy  xo ‘jalikda  m ashg‘ul  bo ‘lganlar  sonini  oshishiga  ta ’sir 
etuvchi  omillar nimalar?
8.  Sanoat va qurilishda  mashg‘ullar soni  qanday  aniqlanadi?
3.3.  Sanoatni  rivojlanishi va joylashishi
Sanoat  eng  k o bp  tuman  va  shahartashkiliy  potensialiga  ega 
boMib,  k o ‘p  jihatdan  shahar  joylar  tarmoqlari,  ishlab  chiqarish  va 
ijtimoiy  infrastrukturaning  masshtablari  va  rivojlanish  templarini 
belgilaydi.  Shu  tufayli  tumanni  rejalashtirish  tarkibida  sanoatni 
rivojlanishi  va joylashtirish  kelajagini  aniqdash  alohida  ahamiyat  kasb 
etadi.
Tumanni 
rejalashtirish 
tuzilmalari 
va 
loyihalarida 
xalq 
xo'jaligini  hududiy  tashkil  etish,  xususan  sanoatni  joylashtirishni 
yanada  detalli  asoslash  ishlari  bajariladi.
Tumanni  rejalashtirish  vazifalariga  tatbiqan  ishlab  chiqarish 
rivojlanishi  kelajagi  viloyat,  tumanlarning  shakllantirilayotgan  ilmiy 
asoslangan  rivojlanish  konsepsiyasiga  asoslanmog‘i  lozim.  Bunda 
uzoq  kelajakda  sanoat  kompleksining  maqsadlari,  y o ‘nalishlari  va 
ratsional  tarkibi  ajratib  ko‘rsatilishi  lozim.
54

Ixtisoslik  tarmoqlarini  maksimal 
o ‘sishini  cheklovchi  resurslar 
va 
sharoitlarni 
hisobga  olgan 
holda, 
tumanni  rejalashtirishda 
raqobatchi  iste’m olchilar  orasida  resurslarni  taqsimlashga  b o g ‘liq 
holda  bir  nechta  sanoatni  rivojlantirish  alternativ  strategiyalari  ishlab 
chiqilishi  lozim.  K o ‘p  tum anlar  uchun  rivojlanishning  yuqorini 
chegarasini 
belgilaydigan  cheklovchi 
sharoit  boMib, 
k o ‘pincha 
noqulay  sanitar-gigiyenik  holatni  yanada  chuqurlashtirib  mehnat,  suv, 
hududiy  va  boshqa  resurslar  xizm at  qiladilar.  Shu  tufayli  ixtisoslik 
tarmoqlarining  rivojlanish  kelajagini  resurslarni  m um kin  boMgan 
chegara doirasida oshirish  asosida aniqlash  lozim.
0 ‘tkazilgan  ishlar  natijasida  sanoat  korxonalarining  r o ‘yhati, 
ularning  resurslariga  boMgan  ehtiyoji  (hududiy,  mehnat,  suv  va 
boshqa)  ham da  a tro f muhitga  ta ’sir  darajasi  aniqlanadi.  Bunda  sanoat 
korxonalarini  konkret  shaharlar va  shahar tipidagi  poselkalarda  hamda 
qishloq joylarda joylashtirish  b o ‘yicha tavsiyalar beriladi.  Q o ‘shimcha 
b a ’zi  korxonalam i  cheklash  yoki  kengaytirish  b o ‘yicha  takliflar 
oldinga  suriladi.
Sanoat  korxonalarini  tum an  ichida  joylashtirish  alohida  aholi 
punktlaridagi  resurslarga  boMgan  xarajatlarga  k o ‘p  jihatdan  bogMiq. 
Tum anni  rejalashtirish  tuzilmalari  va  loyihalarida  korxonalar  tarkibini 
aniqlash  uchun tum anda  va aholi joylaridagi  xarajatlarga  ta’sir etuvchi 
om illar  va  sharoitlar  har  tom onlama  baholanishi  lozim.  Ularga  tabiiy 
sharoitlar va  resurslar,  ijtimoiy-iqtisodiy  maqsadlar va vazifalar kiradi. 
Resurslarning  bogMiqligi  va  ularning  iste’mol  darajasini  sanoat 
qurilishini joylashtirish  uchun  tanlangan  har  bir  aholi jo y id a  baholash 
lozim.  Bularga  aholi  va  m ehnat  resurslari,  suv,  yer,  yoqilgM-energetik 
resurslari,  transport,  qurilish  bazasi,  m um kin  boMgan  aglomeratsiya 
effekti  va boshqalar  kiradi.
Tabiiy  sharoit  va  resurslardan  avvalambor,  qazilma  boyliklar 
konlarining 
kattagina 
qurilish 
m aydonlarining 
mavjudligi, 
suv 
t a ’minoti  va  suv  olib  ketish,  m ikroiqlimiy  shart-sharoitlarni  hisobga 
olish  kerak.
Yirik  foydali  qazilmalar  konlarining  mavjudligi  to g ‘-kon  va 
yoqilgM  sanoati,  qora  va  rangli  metallurgiya,  kimyo  sanoatining  b a ’zi 
sohalari  va  qurilish  materiallar  sanoatini  joylashtirishni  belgilaydi. 
Foydali  qazilmalar  konlarining  ro ‘yhati  va  xarakteristikasi  geologiya 
fondlari,  tarmoq  vazirliklari  boshqarmalari  materiallarida  saqlanadi.
55

Sanoat  qurilishini  rivojlantirish  va  joylashtirishning  eng  m uhim  
sharti  -   sanoat  korxonalari  va  kom plekslarini  jo ylashtirishga  yaroqli 
m ayd o n larn in g   mavjudligidir.  M aydonlarni  tanlash  va  baholash, 
ularning  profili  va  foydalanish  rejimini  hududni  kom pleks  baholash 
asosida  am alga  oshiriladi.  Keltirilgan  r o ‘yhat  o ‘zlashtirish  uchun 
m aq sad g a  m uvofiq  b o ‘lgan,  tuzilm alarda  kam ida  100  ga,  loyihalarda 
esa  50  ga oMchamga ega  m aydonlarni  o ‘z  ichiga  oladi.
R ezerv  m aydonlar  t o ‘liq  tavsifnom aga  ega  b o i is h la r i   va  yerdan 
foydalanuvchilar,  transport  va  injenerlik  xizm at  k o brsatish,  sanitar- 
gigiyenik  holat, joylash tirish g a  tavsiya  etilgan  ishlab  chiqarish  turlari 
ham da  m aydonni  o ‘zlashtirishdagi  qim m atlashuv  k o ‘rsatkichlari 
t o ‘g ‘risida  m a ’lum otlarga  ega  boMishlari  kerak.  Zaxira  m ay donlarning 
katta  fondining  m avjudligi  raqobatbardosh  m aydonlar  guruhlarining 
texnik-iqtisodiy  qiyoslash  imkonini  beradi.
Sanoat  korxonalari  b a ’zi  turlarini joylashtirishning  m u h im   sharti 
boMib,  ularni  k o ‘p  suv  resurslariga  ehtiyojidir.  K o ‘p  suv  iste’mol 
qiladigan  korx o n a la r  sirasiga  (yiliga  30  m ln .m 3)  issiqlik  elektro- 
stansiyalari,  m etallurgiya  va  sellyuloza-qog‘oz  kom binatlari,  s u n ’iy 
tola  zavodlari,  bir  qator  kim yo  zavodlari  va  h.k.  lar  kiradi.  Sanab 
o ‘tilgan  korxonalarni  suv  m a n b a ’lari  yaqinida,  b a ’zi  korxonalar 
tom onida n  suvning  sifatiga  boMgan  talablarni  hisobga  olgan  holda 
joylashtirish  lozim.
Bir  q ator  korxonalar  aiohida  m ikroiqlim iy  sharoitlam i  talab 
qiladi 
(tekstil 
korxonalari 
uchun 
m a ’lum 
namlik, 
elektronika 
korxonalari  uchun  havo  havzasining  tozaligi),  bu  omillarni  hisobga 
olish  kerak.
Iqtisodiy  om illardan  m ehnat  va  x om   ashyo  resurslari,  energetika 
bazasi,  iste’m ol  tum anlariga  yaqinlik,  aglom eratsion  effekt  kabilarni 
k o 'rsa tish   m um kin.
M eh n a t  faktorini  baholada  t o ‘liq  ish  bilan  ta ’m inlanganlik, 
aholini  va  m ehnat  resurslarini  o ‘sish  templari,  m alakali  kadrlarning 
mavjudligi  kabillarni  hisobga  olm oq  darkor.  Shunga  k o ‘ra  m ehnat 
sig ‘imli  korxonalarni  rivojlantirish  va  joylashtirishning  m aq sad g a 
m uvofiqligi  yoki  m uvofiq  emasligi  t o ‘g ‘risida  tavsiyalar  beriladi.  Bu 
korxonalarga  o g ‘ir,  o ‘rta  va  aniq  m ashinasozlik,  elektronika,  engil 
sanoati,  bir q ato r kim yo korxonalari  va  h.k.  kiradi.
56

M ahsulot  birligiga  k o 'p   xom  ashyo  ishlatadigan  korxonalarni 
(temir  rudasi,  ohaktosh,  qand  lavlagi  va  boshqalar)  joylashtirishda 
xom ashyo  omili  katta  ta ’sir k o ‘rsatadi.
Energetik  omil  (energiya  manbalariga  yaqinlik)  k o ‘p  hollarda 
energosig‘imli  korxonalarni  (alyuminiy,  magniy,  titan  zavodlari,  yillik 
elektr  energiya  sarfi  3000  mln.kvt.s.)  rivojlantirish  va  joylashtirishni 
belgilaydi.
Y o q ilg ‘i 
bazasiga  yaqinlikni 
yoqilg'ini 
k o ‘p 
ishlatadigan 
korxonalarni  joylashtirishda  hisobga  olmoq  lozim:  s u n ’iy  tolalar, 
sintetik  kauchuk,  texnik  oyna  va  boshqalarni  ishlab  chiqarish.
Iste’mol  tumanlariga  yaqinlik  omilini  xom   ashyoga  nisbatan 
kam roq  transportabellikka  ega yoki 
o 'z
  iste’mol  xossalarini  uzoq  vaqt 
saqlashda 
yoki  transportirovkada  y o ‘qotuvchi  yakuniy  iste’mol 
mahsulotini  ishlab  chiqaruvchi  sohalarni  joylashtirishda  hisobga 
olmoq  kerak.  (Bir  qancha  mashinasozlik,  yengil  va  oziq-ovqat 
korxonalari).  M ashinasozlikning  yangi  sohalarini,  rvojlantirishda 
ishlab  chiqarish  texnologiyasining  yangiligi  va  murakkabligi  tufayli 
ularni  yirik  ilmiy  markazlarga yaqin joylashtirish  lozim.
Ilmiy-texnik  progress  ta ’sirida  ishlab  chiqarishni  joylashuvini 
belgilovchi  a n ’anaviy  omillarning  ahamiyati  qayta  baholanadi:
-   sanoatning  xom   ashyo  bazasini  rivojlantirishda  xom   ashyoning 
yangi  turlarini 
ishlatish,  xom   ashyodan  kompleks  foydalanish 
«tashlandiq»  chiqindilar,  ishlab  chiqarishga  o ‘zaro  almashuvchi  xom 
ashyo  turlarini jalb  etish,  xom  ashyoga  nisbiy  ehtiyojning  kamayishi  -  
bularning  hammasi  sanoatni joylashuvini  kam roq  chagaralay  oladi;
-   sanoat  sohalarini  rivojlanishi  va  joylashuvining  m ehnat  resurs- 
laridan  bogMiqligini  kamayishi  ishlab  chiqarishni  mexanizatsiyalash 
va 
avtomatlashtirish 
hisobiga, 
madaniy-maishiy 
sharoitlarni 
yaxshilash  hisobiga  aholining  nomaqbul  migratsiyasini  kamaytirish, 
aholi  joylashuvi  tizimini  takomillashtirish.  aholining  professional 
mobilligini  oshirish;
-   suv  t a ’minotining  yopiq 
sikllarini, 
suv 
iste'm oli 
kam 
agregatlarni  yanada  kengroq  q o ‘llashni  kutish mumkin;
-   uzoq  masofalarga  energiya  uzatishning  takomillashuvi,  atom 
energetikasining 
keng 
rivojlanishi, 
birlamchi 
quvvati 
yuqori 
agregatlarni  q o ila n is h in i  hisobga olish;
57

-   transportda  texnik  progress  hisobiga  transport  harajatlari 
tannarxining  kam ayishi  o 'z   m ahsulotlarini  tarqatish  radiusi  katta 
boMgan  yirik rentabel  korxonalar qurishga yordam   beradi.
A sosiy 
omillarni 
sanoatni  joylashtirishdagi 
rolini 
prognoz 
b aholashda  shuni  hisobga  olm oq  lozimki,  xom ashyo,  energetika  va 
m ehnat  omillari  kelajakda  sanoatni  joylashtirishni  qattiq  chegaralab 
q o ‘y a   olmaydilar.  Shu  bilan  birga  ijtimoiy-iqtisodiy,  y a ’ni  viloyatlar, 
tum anlarni  sanoat  va  ijtimoiy  rivojlanish  b o ‘yicha  tenglashtirish 
m asalalari  katta  aham iyat  kasb  etadi.
V iloyat  va  tum an  uchun  sanoat  korxonalarini  tanlashda  ularni 
guruh  holida  joylash tirish n in g   effektivligini  hisobga  olmoq  lozim, 
bular:
-  
texnologik 
o ‘zaro 
bogMiq 
korxonalarni 
xom ashyo 
va 
polufabrikatlarni  qayta  ishlash, 
xom ashyodan  ishlab  chiqarish 
chiqindilari  va  ikkilamchi  energoresurslardan  kom pleks  foydalanishga 
asoslangan  ketm a-ket  bosqichlarini  u v g ‘unlashtirish  orqali  kom bi- 
natsiyalash;
-  
m axsus 
korxonalarda 
tayyorlangan 
detal 
va 
uzellarni 
k o m plektla sh  liniyalarini,  yag o n a  tayyorlov  sexlari  (temirchilik, 
quyish  va  h.k.),  rem ont  va  om b o r  bazalari,  sinov  stansiyalari  va 
y ordam chi  sexlar b o ‘yich a  kooperatsiyalash;
-   y ag o n a   transport  x o ‘jaligi.  um um iy  k o 'c h a la r  tizimi,  kelish 
yoMlari,  um u m iy   energetika  x o ‘jaligi,  yag o n a  elektr,  issiqlik  va  gaz 
bilan  t a ’minlash  tizimi,  birlashgan  bosh  suv  oluvchi  va  tozalash 
inshootlari  tizimi,  nasos  stansiyalari:
-  birlashgan  qurilish  bazasini  tashkil  etish;
- o ' z a r o   bogMiq  aholi jo y lashuvi  tizimini  shakllantirish;
-   ilmiy-texnik  aloqalar  b o ‘yicha,  atrof-m uhit  m uhofazasi  b o ‘yicha 
kooperatsiyalash  asosida  am alga  oshadi.
Soha  ichidagi  va  sohalararo  y o ‘nalishda  kom binatsiyalashni  qora 
va 
rangli 
m etallurgiya, 
m ashinasozlik, 
kimyo 
va 
neft-kim yo, 
y o g ’ochni 
qayta 
ishlash 
sanoatlarida 
sanoat 
kom plekslarini 
shakllantirish  orqali  am alg a oshirish  m aqsadga  muvofiqdir.  Bu:
-   qora  m etallurgiyada  asosiy  ishlab  chiqarishni  chiqindilarni 
qayta  ishlovchi  va  utilizatsiya  qiluvchi  ishlab  chiqarishlar  bilan 
birlashtirish  orqali  (koks  gazlarini  -   am m iak  va  azot  o ‘gMtlariga, 
fosfor  rudalari  shlakiarini  -   fosfor  o ‘gMtlariga,  dom na  shlaklarini  -  
s em ent va  boshqa qurilish  m ateriallariga);
58

-   rangli  m etallurgiyada  -   y o i d o s h   kom ponentlar  olish  asosida 
ishlab  chiqarishlarni  u y g ‘unlashtirish  orqali;
-   kim yo 
sanotida  uglevodorod 
va  mineral 
xom ashyodan 
kom pleks  foydalangan  holda;  ikkilamchi  mahsulot,  xom ashyoni  birin- 
ketin  qayta  ishlash  bosqichlarini  u y g ‘unlashtirish  (sintez  gazni 
yarimfabrikat  sifatida  ishlatuvchi  sintetik  am m iak  va  metanol  ishlab 
chiqarishlarni  birlashtirish):  bunda  sohalararo  kooperatsiyalash  uchun 
soha  qora  va  rangli  metallurgiya  bilan,  k o ‘mir.  yoqilg ‘i  sanoatlari 
bilan  eng  qulay  sharoitlarga  ega;
-   y o g ‘ochni  qayta  ishlash  sanoatida  -   y o g ‘ochni  m exnaik  qayta 
ishlash  b o ‘yicha  asosiy  ishlab  chiqaruvchilarni  gidroliz  spirti, 
sellyuloza,  q o g ‘oz,  karton,  furfuroL  xamirturish  va  boshqalarni  ishlab 
chiaruvchilar  bilan  birlashtirish  orqali  am alga oshiriladi.
Ishlab  chiqarish  kooperatsiyasi  b o ‘yicha:
-   ishlab  chiqarish  xarakteri  b o ‘yicha  o ‘xshash, 
maxsus  za- 
vodlarda  tayyorlangan  yagona  tayyorlov  va  remont  sexlari  xizmatidan 
foydalanuvchi  detallar  va  mexanizmlarni 
k o m p l e k t a t s i y a l o v c h i  
ishlab 
chiqarish  komplekslari;
-   ishlab  chiqarish  maydonlaridan  birgalikda  foydalanuvchi,  lekin 
um um iy  xizmat  k o ‘rsatish  va  yordamchi  x o ‘jalikka  ega  har  xil 
korxonalarda  tashkil  topgan  sanoat  korxonalari  guruhlari  shakllanadi. 
O d a td a ,  b u la r  s a n o a t t u g u n la rid a   o ' z   aksini  topadi.
Tum anni  rejalashtirish  tabiiy  resurslarni  va  ishlab  chiqarish 
omillarini  kom pleks  o ‘rganib,  sanoat  tugunlarini  shakllanish  sha­
roitlarini  belgilaydi,  bunga  tumanni  va  qurilish  maydoriini  tanlashni 
asoslash  ham  kiradi.  Hududiy  va  shaharsozlik  institutlari  birgalikda 
ishlaganida  sanoat  tugunlarini  shakllantirishda  eng  katta  effektga 
erishiladi.
Sanoat 
komplekslarining 
asosiy 
pararnetlari 
tum anning 
shaharsozlik  sharoitlariga,  uning  demografik  sig‘imiga,  mehnat 
resurslari  balansiga,  suv  iste’moli  va  suv  olib  ketish  hajmlariga, 
mavjud 
elektroenergiya, 
yoqilg' i, 
gaz 
resurslariga, 
kerakli 
m aydonlarning  mavjudligiga,  sanitar-himoya  qismlari  o ‘lchamlariga 
m os  kelishi  lozim  (22-rasm).
59

Sanoat  kom plekslarining  asosiy  texnik-iqtisodiy  ko‘rsat- 
kichlari quyidagi jadvalda  keltirilgan:
Kom
plek
slar
M
e
h
n
a
tk
a
sh
la
r 
so
nim
ing
 
k
is
h
i
S
a
n
o
at
 
m
a
y
d
o
n
i 
k
a
tt
a
li
g
i,
g
a
K
a
p
it
a
l 
m
a
b
la
g
‘ 
ha
jm
i,
 
m
ln
.d
o
l.
Z
ar
ar
li
li
k
 
si
n
fi
Su
v 
is
te
'm
o
li
, 
m
ln
. 
m
’
Y
uk
 
a
y
ln
m
a
si
, 
m
ln
.t
.
E
rk
ak
 
va
 
ay
o
l 
m
e
li
n
a
ti
 
n
is
b
a
ti
, 
%
1.
Qora
metallurgiya
20
900
980
I
230
15
90/10
2.
Rangli
metallurgiya
11
450
790
I
50
8
90/10
J .
Neftni 
qayta 
ishlash
12
400
480
I
40
15
70/30
4.
Asosiy  kimyo 
va orgsintez
5
220
280
I
27
4.2
70/30
5.
OgMr 
mashi-
nasozlik
korxonalari
10-18 150-250 170-320
II-IV
12-
16
1.2-
2.5
80/20
6.
Qishloq  x o 'ja ­
ligi 
mashina- 
sozligi
15
110
250
II-IV
20
2.2
70/30
7.
Elektrotexnika
mashinasozligi
15
120
300
II-IV
18
0,6
50/50
8 .
Priborsozlik
10
50
110
V
7
0,4
50/50
9.
Stanoksozlik
5
50
80
IV
3,5
0,18
60/40
10.
Radioelektro-
nika
о
J
25
30
V
0,5
0,01
40/60
11.
Yengil  sanoat
4
30
50
IV - V
1,2
0,22
20/80
12. Oziq-ovqat
sanoati
2
50
30
I V - V
0,2
0,05
40/60
60