0 ‘zbekist0n madaniyati

I l l B O B . MADANIYATNING VAZIFALARI
M ad an iy at ijtim o iy -ta rix iy h odisa sifatida ja m iy a tn in g rivojlanishiga o ‘z 
t a ’sirini k o ‘rsatm asdan q o lm a y d i. Bu ta ’sir m ad an iy atn in g jam iyat hayotida 
bajaradigan vazifalarida o ‘z ifodasini topadi. (Biz m adaniyatning funksiyalarini 
ta h lil q ilish d a « F a ls a fa » 1 
o ‘q u v q o lla n m a s id a b e rilg a n funksiyalarga 
asoslanam iz).
I 
M ad an iy at, eng a w a lo , bilish funksiyasi (vazifosi)ni bajaradi. K ishilar 
turli tarixiy davrlarda o 'z la rin in g m oddiy va m a'naviy ehtiyojlarini qondirishga 
h a ra k a t qilganlar. N a tija d a o 'z la rig a ta ’sir ko‘rsatuvchi tabiatning voqea va 
h o d isalari, tabiatdagi n a rs a la r va predm etlarning xususiyatlari ham da ichki 
q o n u n iy a tla rin i bilishga in tilg a n la r. U larning n o m a 'lu m jih a tla rin i och a
1 Falsafa. - T. «Sharq». 1999.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b o rg an lar. A yrim larini b o ‘y su n d irib , ay rim larig a m o slash g an lar. tu rli xil 
xulosalarga va t o ‘xtam Iarga kelganlar. N a tija d a o ‘zlarining bilim d a ra ja la rin i 
o sh ira bo rg an lar, y a ’ni o'zlari egallagan bilim larin i o 'zlari y aratg an m a d a n iy
b o y lik la rd a m o d d iy lash tirg an la r. D e m a k , m a d a n iy a t in so n n in g ijtim o iy
voqelikni bilib olishidir. Inson a tro f-m u h itn i b ila borib, o ‘z - o ‘zini m o d d iy
b o y lik larn in g h a q iq iy y aratu v ch isi e k a n lig in i, ja m iy a td a g i o ‘z o ‘r n i va 
m avqeyini anglay boradi.
2 M adaniyatning axborot berish (inform ativ) vazifasi. Inson o ‘zini q u rsh a b
turgan m oddiy dun y o va ijtimoiy m u h itn i o ‘zlashtirib ham d a anglab borishi 
natijasida m uayyan darajadagi bilim, tajriba, m alaka va ko‘nikm alai£a ega b o ‘la 
boradi. U larn i bo sh q a kishilarga, g u ru h y o k i tabaqalarga, o ‘zid an k ey in
kelayotgan avlodlaiga yetkazib berish ehtiyojiga ega b o ‘ladi. Insoniyat hayotining 
dastlabki davrlarida, y a’ni yozuvning k ash f etilguniga qadar kishilar o ‘zlarining 
bilim lari, tajriba, m alakalarini o g ‘zaki y o ‘l - xalq og‘zaki ijodi n a m u n a la ri 
orqali, so‘ngra yozuv orqali yetkazib berganlar.
H ozirgi k u n d a m adaniyatning axborot berish vazifasini om m aviy a x b o ro t 
vositalari, t a ’lim tizim i, fan va adabiyot, s a n ’a t va qadriyatlar b ajarm o q d a. Bu 
vositalaryordam ida ham o ‘tmishda t o ‘plangan, ham bugungi kundagi tajrib alar 
o ‘zlashtirila boshlandi. Shu boisdan ham b iro r xalqning m adaniyatda erishgan 
yutug‘i boshqa xalqlar tom onidan qabul qilinadi. D em ak, m ad an iy atn in g a n a
shu vazifasi tu fa y li h e c h qaysi x a lq o ‘z m a d a n iy a tin i y a n a q a y ta d a n
boshlam aydi.
3 M adaniyatning aloqa bog'lashlik (kom m unikativ) vazifasi. Y aratilg an va 
yaratilayotgan h ar qanday m adaniyatni kishilar, guruhlar, tabaqalar, xalqlar, 
eiat yoki m ü latlam in g o ‘zaro alo q a-m u lo q o tisiz ta sa w u r qilish qiyin. Ik k in ch i 
to m o n d an esa m adaniyat insonning o ‘za ro aloqasini yanada kengaytirishga 
xizmat qiladi.
M a d a n iy a tn in g m azk u r vazifasi n a fa q a t zam o n a m iz n in g aso siy a lo q a
b o g io v ch i vositasi hisoblanadi, balki o ‘tm ish ajdodlarim iz, bo sh q a xalqlar, 
elat va m illatiarning o ‘tmish buyuk siymolari bilan bevosita aloqa bog‘lashim izga 
yordam beradi. M asalan, biz nafaqat F o robiy, Ib n Sino, B eruniy yoki b o sh q a 
o ‘tm ish ajdodlarim izning, balki, dun y o xalqlari va u lam ing k o ‘p!ab u lu g ‘ 
siym olarining duny o q arash i, in tilish lari, o rz u -u m id la ri, h is-tu y g ‘u la ri va 
turm ush tarzi haqidagi tasaw urlarga ham ega b o ‘lamiz.
Shuni u n u tm aslik kerakki, m a d a n iy a tn in g b u vazifasi kishiga ikki xil -
h am ijobiy, ham salbiy ta ’sir ko‘rsa tish im u m k in . M asalan, Sharq xalq larin in g
tabiati va ruhiyatiga, axloqiy va estetik qarashlariga yot b o ‘lgan begona m ad an iy
tu z u m la r k ish ila rim iz g a salbiy t a ’sir k o 'r s a ta d i. L ek in u m u m in s o n iy a t 
to m o n id a n q ad rlan ad ig an u m u m ax lo q , h u q u q , b adiiy tafak k u r, iy m o n - 
e ’tiq o d m e ’y o r la r i k ish ila rg a ijo b iy t a ’s ir k o ‘r s a tib , k o m il i n s o n n i
shakllantirishga yordam beradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4
M adaniyatning tartibga soüsh (regulativ) vazifasi. K ishilam ing tabiat, 
ja m iy a t va b o sh q a k is h ila rg a n is b a ta n b o ‘lg an m u n o s a b a tla ri ja m iy a t 
u stq u rm asin in g asosiy e le m e n tla ri hisoblanuvchi davlat tashkilotlari. ular 
o lib boruvchi siyosat, u n i m ustahkam lovchi va tarqatuvchi huq u q ham da 
m a fk u ra. axioq, san ’at, ijtim o iy -g u m a n ita r fanlar va d in to m o n id a n tartibga 
solib turiladi. Ijtim oiy h o d isa hisoblanuvchi turli xil m aro sim lar va urf-odatlar 
h a m m adaniyatning tartibga soluvchilik vazifasini bajaradi. K ishilam ing atrof- 
m uhitga nisbatan bo‘lgan m unosabatlari natijasida axloqiy, estetik, diniy, siyosiy 
va h u q uqiy m e ’yorlar vujudga keladi.
5. M adaniyatning baholash funksiyasi (vazifasi). Inson to m o n id an yaratilgan 
va hozirgi kunim izgacha asrab-avaylanib, qadrlanib va saqlanib kelinayotgan 
b arch a m adaniy qadriyatlar turli davrlarda yashagan kisliilam ing bergan baholari 
tufayli bizgacha yetib kelgan. C h unki turli davrlarda yaratilgan m adaniy boyliklar 
h a r doim ham jam iyat taraqqiyoti u chun ijobiy rol o ‘ynab kelmagan. M adaniy 
boyliklarga baho berishda h a r b ir davr kishilarining o ‘z qarashlari va qadriyatlari 
m u h im o ‘rin tutadi. Xulosa qilib aytganda, shakllangan va barqaror holatga kelgan 
qadriyatlaigina m adaniyatning boyishiga xizmat qilsa, ikkinchi tom ondan, salbiy 
h o d is a la rn in g ja m iy a t ta ra q q iy o tig a va k ish ilar m a n fa a tig a zid b o ig a n
m e'y o rlam in g jam iyat h ay o tid an jo y olishiga yo‘l qo‘ymaydi.
M adaniyatning ay n an b a h o lash vazifasi tufayli eng n o d ir, eng qim m atli 
m a d a n iy b o y lik la r ta n la n a d i, u la rn i y aratish ja ra y o n id a g i b a rq a ro rlik . 
davom iylik va vorislik ta'm in lan ad i.
M adaniyatning yuqorida sanab o ‘tilgan barcha vazifalari bir-birlari bilan uzviy 
aloqadorlik va bog‘lanishda b o ia d i. U lar bir-birini to ld ira d i, boyitib boradi va 
pirovard natijasida ijtim oiy taraqqiyot ham da shaxs kam olotiga xizmat qiladi.