0 ‘zbekist0n respublikas1 oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
133- topshiriq.
Oiiy o‘quv yurtida o‘qiydigan akangizga yo opangizga xat yozing. 134- topshiriq. Sinfda o‘qiydigan o‘itoqlaringizdan birigaishonch- noma yozing. |f Bilib oling. F an va texnika tili ilmiy uslub deyiladi. '• I lm iy tilning asosi atam a, t a ’riflar, qoidalar, q o n u n la rd ir. J u m la d a n , a ta m a la r fa q a t b ir m a ’n o d a qoMlanib, o ‘zi ifodalayotgan tu sh u n ch aning tu b m ohiya- tini k o ‘rsatadi, m asalan, o ‘zak, negiz, yasovchiqo‘shimcha, turlovchi va tuslovchi qo'shimchalar kabi atam alar — so‘z tarkibiga oid lingvistik tushunchalarni ifodalaydi. 135- topshiriq. Fizika fanining akustika sohasida qo'llanadigan atamalar ro‘yxatini tuzing. If Bilib oling. Ommabop uslub — m atbuot, radio, '• te le k o ‘rsatuvga xos b o ‘lgan tildir. Bu uslub rasmiy va dolzarb xabarlar, axborotlar, e ’lonlar, reportaj, bosh m aqolalardan iborat b o ‘ladi. U larda kichik hajmdagi o m m ab o p jum lalar orqali fikrlar izchil ifodalanadi, zarur o ‘rinda asoslar keltiriladi. Shuning uchun ham rasmiy xa- b arla rd a „ muxbirimizning xabar berishicha, elchixono xo- dimining so ‘ziga ko ‘ra, muxbirimiz voqea ro ‘y bergan joy- dan xabar b e r a d i va hokazo iboralar q o ‘llanadi, har bir xabarga ta ’sirli, xabam ing asosiy mohiyatini ifodalovchi sa rlav h a lar q o ‘yiladi ( „ Qonun barchaga barobarmi?“, „Kafolat — v a ’da e m a s „ C h e tla tilg a n mutaxassis“, „ Tuya k o ‘rdingmi y o 'q „ C h u m c h u q soysa ham qas- sob soysin“). Ayrim hollarda vaqtli m atbuotda, felyeton, kichik hikoyalar, rom andan parchalar ham beriladi. Bu holda o m m abop uslub badiiy uslub bilan qo‘shilib ketadi. O m m ab o p uslub kundalik ijtim oiy hayot ko‘zgusidir. O m m ab o p uslubni shakllantiruvchi vositalar ijtimoiy- siyosiy s o ‘zlar qatlam i bo‘ladi: fuqarolik burchi, iqtisodiy tejamkorlik, siyosiy vaziyat, siyosiy va ijtimoiy kuchlar, iqtisodiy vaziyat, hukumat tangligi va b. Badiiy uslub. Badiiy asarlar o ‘ziga xos uslubda yoziladi. Badiiy uslub turlari umumiy xususiyatlarga ega boklishi bi lan birga, uning har bir turi (nazm , nasr, hikoya, qissa, rom an, novella, doston, felyeton, esse, fantastika, ertak, qokshiq va b.) o ‘z yo‘li, o ‘z vositalari, o kz uslubiga ega b o kladi. 136- topshiriq. She'rlarning mazmunini o‘z so'zlaringiz bilan tushuntiring. Badiiy uslubni yaratuvchi vositalami ajratib ko‘rsating. K eturdilar bir hangi bodpaym oy, Ravon mindi shafaq gulgunida oy. A ningdek teshadin sakrab u sh o q tosh, Ki hozir bir yog‘ochdin q o ch irib bosh. ( Navoiy) C hiroylidir go'yo yosh kelin, Ikki daryo yuvar kokilin. ( // . Olimjon) K o‘zing osmonga tushganda, Lovillab oftob kuygay. (H. Olimjon) 66- mashq. Gaplami o‘qing. Uning qaysi nutq uslubiga oidligini aytib bering. 1. Botir topsa barcha yer, baxil to p sa bosib yer. 2. A ñi dan bu yerdagi tuproq organik jism larga boy boMsa kerak: ular parchalanib , dastlab azotli kislota tuzi hosil bo‘ladi, bu tuzlar esa suv bilan uzluksiz yer betiga k o ktariladi. (»Fan va turmush“dan) 3. Tabassum qil, so ‘lim tabassum , Xa- fani sevmaydi g o ‘zal Farg‘ona. Bu y u rtn in g dilrabo hus- niga Quyosh ham , bahor ham parvona. ( Sh.Toshmatov) 4. Togk va adirlarda to kppi gul degan o ‘sim lik o ‘sadi. May, iyun oylarida gullab yetiladi: hidi y o ‘q, guli to ‘q havorang boklib, ustki qatlam i jigarrang. G u llag an d a terib, quritib oling. Keyin qaynatib, suvini ichsangiz, angina kasalligini q o kzgkatuvchi toksinlar o ‘lib, shifo topasiz. ( ,,Taqvim“dan) 5. D asturxonga taom lar shunday joylashtiriladiki, m eh- m onda o ktirgan kishi o km idan q o ‘zg‘alm asdan o'ziga ke- rakli narsani ola bilsin. M ehm onlar ch o y ichib, yaxshi ovqatlardan tam addi qilishgach, dasturxonga suyuq ovqat tortiladi. Birinchi kosa yoshi ulug‘ro q kishiga uzatiladi. Quyuq ovqatlar ziyofat tugashi old idan beriladi. ( K . Mah mudov). 6. Sirdaryo qirgkog‘ida M ingbuloq degan so‘lim bir qishloq bor. N am angan — M arg‘ilon avtobusi shu yer- dan o 'tadi. H ar yarim oyda yoki b ir oyda ellik yoshlar cham asidagi bir ayol keladi-da, qishloq chetidagi qabris- tonga yokl oladi. Q oklida bir dasta qizil gui. Yangi qabrlardan biriga kelib tiz c h o kkadi va q o ‘lidagi gulni qabr shohsu- pasiga q o ‘yadi. Bir daqiqa sukut saqlaydi. C huq ur xayol- larga botadi. M ingbuloq ahli bu ayolning qabrga kelishini ham , sukut saqlab turishini ham yaxshi biladilar. (T. So- birov ) 137 - topshiriq. Alisher Navoiyning shunday ulug‘ gapi bor: Bu gulshan ichra yo'qdir baqo guliga sabot, Ajab saodat erur yaxshilik bila qolsa ot. Bu fikmi Bobur ham takrorlaydi: Ki degaylar dayraro qoldi falondin yaxshilik. Yaxshilik g‘oyasi barcha buyuklar uchun mushtariydir. Siz ana shu yaxshilik tushunchalarini izohlang. Hayotda kim- dan qanday yaxshilik ko‘rgansiz — ayting yoki yozing. Siz o‘zingiz kimga qanday yaxshilik qilgansiz? 67- mashq. 0 ‘qing. Nutq me’yori buzilgan o‘rinlarni aniq- lang, jumlani yana qay yo‘sinda tuzish mumkinligini izohlab bering. 1. Lekin bu xayrli ishni boshlaganlar, unga bosh-qosh bo‘lganlar, b o sh q arm a boshlig‘ining o ‘rinbosari, bo‘lim boshliqlari, m uh an d isi, tovarshunoslar, inspektorlar, ul- guiji savdo d o ‘ko ni xodim laridan I. Bogatireva, B. Yoqu- bov, I. K azior, A. Asanova, A. N asriddinova, V. Pudovkin, A. Nizamova, K. Ametov, A. Ibrohimov va boshqalar ,,o‘lik m ol“dan q u tilganlar, izlab topa olm ayotgan buyum lam i xarid qilganlar quvonchini aytmaysizm i? ( G az) 2. T er- gov davom etad i. X o‘sh, G dlyan va Ivanovning Xudoy- berganovni, K am o lo v n i m o l-m u lk in i yashirishda ayb- lashdan h am d a u n d an bir necha m illionlarni talab qilish- d an asl m aqsadi n im a edi? (Gaz.) 3. U m a ’lum m a’noda, barcha dili p o k kishilar kabi tuzalm aydigan odam yo‘q deb inonadigan id ealistlar sirasiga kiradi. U ning fikri shundan iborat ediki, o ch iq d an ochiq gaplashishi (h atto bu shafqat- sizlik b o ‘lsa h am ) bu kishilar o ‘rtasidagi m unosabatlar- ning yagona im k o n i, aks holda m unosabatlar aql bovar qilmaydigan d arajada chigallashadi va og‘ir oqibatlarga olib kelishi m u m k in . (A. Quijonov) 4. S hunday ekan, hind filosoflari aytganidek, hech bir aqlli odam o ‘zining tabi- iy, go‘zal fazilatini yo'qotib, o ‘z aqlini m ol-dunyoga al- m ashtirm aydi. Bu, ya’ni o c h k o ‘zlik, boylik x ay o lid an so‘nish dem akdir. („Kalila va Dimna“dan ) 68- mashq. Ulug‘ olimlaming quyidagi gaplarini o'qing. Maz- munini o ‘z so‘zingiz bilan ifodalab bering. 1. Z aru r so‘z, gaplar takrorlanm asa, uqtirib tu rilm a - sa, beparvolik qilinsa bolalik u yoqda tursin, o 'sp irin lik , yoshlik, o ‘rta yoshlik, keksalik c h o g ‘larimizda ham x a- tolarga yo‘l q o ‘yish hollari so d ir b o ‘lib turishi ajablanarli emas. ( V Abdullayev) 2. Til va ko‘ngil yaxshiroq a ’zolardir. O dam til orqali boshqa hayvondan imtiyozli va shu o rq ali boshqalardan ko‘ra afzalroq b o 'la d i. Til buncha sh araf b i lan nutq (sokzlashish) q u ro lid ir va ham n utqning o ‘zi nom aqbul yuzaga kelsa, tilning ofatidir. Baxt keltiruvchi musafTo rux manbayi ham til, yom onliklar, nahs y u ld u zi- ning chiq ar o ‘m i ham til. Til shirinligi ko‘ngilga y oqim li, yumshoqligi foydali. Chuchuk til achchiqlikka aylansa, zarari um um iy b o ‘ladi. G o ‘zal so‘zli va yoqim li bo‘lgan til, a g a r- da ko‘ngil bilan bir bo‘lsa, yaxshiroq b o ‘lur. Til aloqa v o si- tasi ekan, so‘z insonning daraja va kam olini, ilm va fazlini o ‘lchab ko‘rsatadigan tarozisidir. H ar bir millatning d u n y o - da borligini ko‘rsatadigan sinayi hayoti til va adabiyotidir. Milliy tilni yo‘qotm oq — m illatning ruhini yo‘q o tm o q d ir. (A. Avloniy) 3. Binobarin, o‘zb ek h am ulug‘. U ning o ‘zligi ham , qadriyati ham, sha’ni h a m , sharafi ham , m a d a n i- yati ham , tili ham ulug1. ( Q. Karimov ) 69- mashq. Parchalami yodlang. K o‘ngil duiji ichra g u h a r so‘zdurur, Bashar gulshanida sam ar so‘zdurur, ( Navoiy) M ansabing unutsang, mayliga, unut, M artabang unutsang, mayliga, unut. Agar sen unutsang o n a tilingni, Zaharga aylansin o n a bergan sut. (Sh. Loyiq ) 143 138- topshiriq. Yaxshilik haqidagi xalq maqollaridan namu- nalar keltiring. YOZMA USLUBNI YARATUVCHI VOSITALAR Bilib oling. H a r bir uslub turi biror leksik, gram - • matik (m orfologik, sintaktik) va fonetik vositalar yordam i bilan tuziladi. Biz shaxslacga, predmetlarga, hodisalarga ikki xil baho beramiz: ijobiy b ah o — bunda moyillik, sevish, hurm at qil- ish, m ehr-m uhabbat tuyg‘ulari ifodalangan bo‘ladi: ofarin, yoqimli, ajoyib, go‘zal, shirin, chiroyli, saxiy, baxtli kabi. Salbiy bahoda nafrat, xafa bo‘lish, ranjish, haqorat, dil og‘rishi kabi tu y g 'u la r ifodalanadi. M asalan, xasis, beva- fo , badnafs, ochko % ßribgar, va ’daboz,, badbaxt va boshqalar. 70- mashq. H. Olimjonning „Nihol“ she’ridan olingan par- chalami o'qing. Ijobiy m a’noli so‘zlarni ajratib yozing. She’rda aytilgan g‘oyani ham tushuntiring. 0 ‘zing o ‘tqazib ketgan nihol 0 ‘sib b o ‘yingday bo‘ldi, N o vdalari barg chiqardi, Boshi gulga ko‘mildi. Bog‘im izda gul ko‘p juda, Ju d a h a m ko‘p nihol bor. Lekin un i yorim ekkan, U eng aziz yodgor. Q ach o n seni ko'rgim kelsa, T ikilam an o ‘shanga. K o‘p narsalar aytgan kabi, Q arab turadi menga. Z oriqtirm ay kelsang-chi bir, In tizo r qilding buncha! D eb yaproqlar tebranadi T o charchab uxlaguncha. Q uyosh chiqib isitsa ham, S end irsan , deb o ‘ylaydi. T unda oy kezib o ‘tsa (ham ), S endirsan, deb o'ylaydi. Agar sham ol qo*zg‘ab qolsa, Titrashadi keldi, deb. Yerga qadar egiladi, Aytganlarim b o ‘ldi deb. N oyob yigit bosib o kt, deb, T o ‘kiladi yoMingga, G ul barglari uchishadi, Tushayin deb qoklingga, Yolg‘izgina nihol emas, Butun bog‘ izingga zor. Intizordir senga tam om O lm azor-u olchazor. N ihol em as, bog‘ ham em as, M en senga intizorm an. K o‘zlarimga surtm oq uchun Jindek gardingga zorman. M en gullardan ham , bog‘lard an ham Sog‘inganm an ortiqroq. E rtaroq kel, yurak-bag‘rim , Yovni yengib, kel tezroq. 71- mashq. A. Qahhoming ,,Ko‘k konvert“ hikoyasidan olin- gan quyidagi parchani o‘qing. Uslubiy bo'yoqli iboralarni ajratib yozing. U oddiy qism da oddiy askar b o ‘lib urushib yurganida, bo 'lin m a kom andiri bir kuni, „M a, q ora q o sh , q o ra k o kz yigit“ , deb kichkina bir sovg‘a berdi. M irzayev hayron b o ‘ldi, keyin qarasa, bu gap adresda yozilgan ekan: ,,G ‘ar- biy front, o ‘ntadan ortiq fashistni o ‘ldirgan q o ra qosh, qora kokz yigitga tegsin“ . Sovg‘ada 200 gram m cha tam aki, b itta g ‘alati batist ro km olcha, ko‘k konvertga solingan ikki en lik k in a xat. ,,O krtoq askar! T am akini o ‘rtoqlaringiz b ilan cheking, ro km olcha om onat. U rushdan keyin so krab o lam an . Lato- fatxon G ‘ulom ova“ . 10 — G ‘. Abdurahmonov, D. Xo'jayeva 145 139- topshiriq. Berilgan matndan quyidagi so‘zlami ajratib, qayta yozing. Imiosiga e’tibor bering: konvert, komandir, front, fashist, enlik, gramm. 72- mashq. She’mi o‘qing, yod oling. Ijobiy bo‘yoqli ibo- ralami ajrating. Oy siladi boshingni, Yel siladi qoshingni, Yig‘lamagin, d o ‘m bog‘im, Asió ko'rm ay yoshingni. K o‘k o qar yulduz b o ‘lib, Yer boqar kunduz b o ‘lib, Sen chiqasan bag‘rim dan M unavvar kunduz b o ‘lib. (M. Murodová) LEKSIK VOSITALAR M a'nodosh so ‘zlarni o ‘mida ishlatish so lz san ’atkori uchun farz. Tilimizning shu tovlanib turishida shoir uchun ne ne bitmas-tuganmas xazinalar bor. (M. Shayxzodá) B iror uslub turini yaratish u ch u n sinonim lar, so‘zlar- ning ko‘chm a m a’nolari, shevaga oid so‘zlar, arxaik va tarixiy s o ‘z la r q o ‘llanadi. Sinonim lar iy Bilib oling. Sinonim lar — yozilishi va talaffuzi har '• xil, am m o um um iy bir m a ’noni ifodalovchi so ‘z- lardir. Bu xil so‘zlaro rasid a nozik m a’no yoki uslu- biy farqlari boMadi va h ar b ir tu r biror sinonim ik qatom i ta s h k il q ila d i h a m d a h a r b ir tu r tu r li e m o ts io n a l b o ‘y oq larn i ifodalaydi: avaylamoq, ayamoq, ehtiyot qil- moq, ardoqlamoq, e ’zozlamoq; botir, jasur, dovyurak, qo‘rqmas, shijoatli, mard. 140- topshiriq. Quyidagi sinonim so'zlaming ma'no farqlarini aniqlab, sinonimik ma’no qatorlariga ajrating. 1. b u tu n lay , butkul, b a ta m o m , tam o m ila, ta m o m , m utlaqo, paqqos, birato‘la. 2. Y o ru g \ nurli, charog‘o n , y o rqin, m u naw ar, p o r- loq, ravshan, nurafshon. S o ‘z ma’nolarining k o ‘chishi | f Bilib oling. So‘z I a r o ‘z m a ’nosi bilan b etaraf b o ‘l- ’• salar ham {ota, ona, suv, non, go'sht, ishonch, o ‘rmon, gilos va b.), a m m o uslubiy m a ’no ifo- dalashi uchun ularning m a’nosi kontekstda (iborada, ju m - lada) ko‘chm a m a’noga ega b o ‘lishi shart. G ulning chiroyli belgisi odam ga (gui yuz ), o krin-joyga (gulbog \ gulbahor), biror harakatga (go li gui odam ) k o ‘chiriladi, natijada gui so‘zi qo‘shim cha uslubiy m azm un oladi. Shuningdek, ko % til, ona kabi so ‘zlam ing m a’nosi k o ‘chirilishi m um kin. Ayrim so ‘zlar esa o ‘z leksik m a ’nosi bilan q o ‘shim cha modal m azm un ifodalaydi: d o (st, yer, qahramon, go'zal, aglli, mehr, ishbilarmon kabi so ‘zlar ijobiy m a’no, bo'hton, yolg'onchi, yalqov, sassiq, dushman kabi so'zlar esa salbiy m a’no ifodalaydi. S okzning o ‘z m a’nosidan k o ‘ch ishi ko‘proq badiiy u s- lu b , b a ’z a n o m m av iy u slu b va o ‘rn i b ila n o g ‘z a k i so‘zlashuv tilida uchraydi. M etafo ra lar. Biror predm et belgisining, harakatning o ‘xshash to m on in i boshqasiga k o ‘chirish m etafora deyila- di. M asalan: Po'lat qilichingni k o ‘rganman o*tda (H. O .) Quyoshning oltin galami nur taratar edi. M etaforalarga ju d a yaqin b ir vosita — o ‘x sh a tish la r bo‘lib, ular yordam ida shaxs-predm etlar bir-biriga yaq in - lashtiriladi, qiyos qilinadi. U n d a -dek, -day, goyo, yang - lig\ singari, xuddi kabi shakl va s o ‘zlardan ham foydala- n ilad i: Quyoshli osmondek m ag'rur chehrangga Aslo y o ‘latmaysan g ‘am bulutin sen. (T. T.) Bahor kelinchak- dek yasanib keldi. Ulug'bek — misoli oftob. Adashgan it kabi Furqat gayon borgum bilolmasman. (F.) M etonimiya. Shaxs yoki predmetni unga bogMiq b o klgan boshqa bir nom ( o kzidagi a’zolar yo belgilar) bilan ifo- dalash metonimiya deyiladi: Osmonga tikilar million juft ko'zlar. (U.) Osmon fonarini ham yoqdi shu onda. Zal oyoqqa turdi. Auditoriya sukutda. Sinekdoxa. K okchishningyana bin — sinekdoxa (nazarda tutish) vositasida shaxs yo predm etning nom i o ‘rnida bi- ror bo‘Iak (tur) o rq ali o ‘sha tushuncha beriladi. Besh qo'l barobar emas. Dunyoda o ‘zimizdan keyin qoldiradigan tuyog'imiz--. faqat shul Otabekdir, deb yozdi Yusujbek hoji (A. Qod.) Kinoya. Sokz kinoya m a’nosida q ollanadi. Yozuvda bun- day m a’no ko‘ch ish lar q o ‘shtirnoqqa olinadi: ,№atematik “ sinfdoshimning bir nozi algebrani ,$uv qilib ichmoqqa “ yo ‘Uadi. ( M. Murodov) Bizni ,homiy “Jordan himoya qilgil, degan sharqxalqida piching — duo bor. Xo‘sh, „ janobi oliylari“, qaysi sho'rlik xalq Sizning „ himoyan- gizga“ qilmish ixtiyor. (G ‘.G\) 141- topshiriq. Berilgan so'zlaming ma'nosi va qo'llanish che- garasini bilib oling. 1. Stil — uslub, S o ‘z vagaplardan o krinli, chiroyli foy- dalanish yo‘llari. 2. Leksikologiya — tildagi jamiki so‘z!ar boyligi. Sokz qatlamlari. 3. M orfologiya — so kz shakllari haqidagi bilim. 4. Sintaksis — so‘z birikmalari va gap tuzish haqidagi ilm. 5. Kompozitor — bastakor, musiqa asarlari yozuvchi. 6. Arxitektor — b in o va inshootlarni loyihalovchi yoki quruvchi m utaxassis, m e'm or. 7. Rejissor — sah n a asarlarini, kinossenariylarni sahna- lashtiruvchi badiiy rahbar. 8. O rator — chiroyli so'zlovchi kishi, notiq, sokz ustasi. 9. Auditoriya — m a’ruza qilinadigan, dars o ktiladigan joy. 10. Hokim — m ansabdor, am aldor, h u kum at siyosa- tini o'tkazuvchi rahbar. 11. K lassifikatsiya — tasnif, bo‘lish, guruhlash. 142~ topshiriq. Navoiy she’rlaridan (o ‘zingiz yodlagan) mubolag‘aga misollar keltiring. 143 - topshiriq. „Sinchalak“ povestidan piching-kinoya bildi- ruvchi gaplardan misol keltiring. Ko‘p ma’noii so'zlar 7 3 - mashq. Gaplarni o kqing. Po‘lat v a kumush so‘zlarining qo'llanishini Ian q o ‘shilishidan hosil b o lg a n kulrang, q attiq metall. 2. Yangi m ashinalar po‘lat izlar uzra q anot qoqm oqda. 3. Traktorchi b o lib , p o la t otni o ‘y n atam an . P o 'lat im- zolarda gullar atri bor. ( Sh .) 144- topshiriq. Hamid Olimjon asarlaridan ko ‘z so‘zi qatnash- gan birikmalarni, iboralarni tanlab olib, daftaringizga yozing. Ma'nolarini izohlang. N a m u n a : Xayr, o'g‘lim, oq yo V bo ‘¡sin, Xayr, ko‘zitn qora- si. (H.O.) 145- topshiriq. Furqat she'rlaridan gw/so‘zi ishtirokida hosil bo'lgan iboralarni topib yozing. Gul so‘zining nutqiy vazifasini tushuntiring. Eslang. S okz m a ’nolarining kengayishi, o kzgarishi, bir so'zning b ir necha m a’no ifodalashi polisemiva deyiladi va lug‘atni ham , uslubni ham boyitadi: Ish- ning ko'zini biladi, k o ‘z ilg'amas , qaro k o ‘zim> k o ‘z-k o ‘z qilmoq, ko ‘z ostiga olish, k o ‘zmunchoq, ko'zimning nuri, k o ‘z boylag'ichlar kabi iboralarda k o ‘z so‘zi turli m a ’noda qo‘llangan. qo'l, til, yurak, ona, bosh kabi s o 'z la r ham ko‘p m a'n olar ifodalashi mum kin. M a’nosi ko‘chgan so ‘z ikkinchi bir s o ‘z b ilan yaxlit qoMlansa, har ikkisining o'rniga bir so‘z (sin o n im ) q o ‘yish m um kin. Masalan: ovi yurgan — omadli; dili pora — xafa. 146- topshiriq. „Do'stlik —umrgavhari“ mavzusida uy inshosi yozing. Bunda „Farhod va Shirin“ , „Layli va Majnun“ dostonlariga ham murojaat qiling. Sifatlash va m ubolag‘a Sifatlash (epitet) — biror shaxs, predm etning voqea- hod isan in g belgisini ifodalashdir. Masalan: Nay misol shim kiygan ul, Sandiqdayin tufli bilan, Hurpayib turgan savatdek Soch aning boshindadir. (£. V.) Mubolag‘a (giperbola) — ifodalanayotgan voqea, ho- disa, p red m et va shaxslarni b o ‘rttirib, muboIag‘a qilib ifo dalashdir. M asalan: andoq urdiki, gard-gard bo'lib ketdi. Gurzini qo iga oldi, oyoqlari tizzogacha yerga kirdiki, uni ko ‘tara olmadi. ( Dostondan) M u b o lag 'a va ko'chm a m a ’n o , ertaklar, aytishuvlar, lofchilar, askiya san’ati yaratilishiga asos bo‘ladi. Lof: — Bizning mahallada kecha shunday d o i yog'diki, har biri kallamday. — d o i emas oshqovoq yog(ibdi-da! Askiya: Yusuf qiziq bir eshak aravada g ‘o ‘zapoya olib ketishayot- ganini k o ‘rib: — Hoy eshak, g ‘o lzapoya necha pul? — 500 so'm. — lye, nega shuncha qimmat? Eshagi bilanmi? — Yo‘q, eshaksiz! 147 - topshiriq. A. Qodiriyning ,,0 ‘tgan kunlar“ asaridan tas- viriy ifoda va iboralarga 10 ta misol topib, daftaringizga ko‘chiring. 148 - topshiriq. Quyidagi she’riy parchada qoMlangan tasviriy vositalami aniqlang. Ezgu, latif hislar b o lm a sin tahqir, Bulbulni boyqushga topshirm ang zinhor. Xudbin va dilozor kim saning axir, O g‘zi qon yirtqichdan qanday farqi bor?! ( E . Vohidov) 149- topshiriq. Quyidagi birikmalar o ‘miga boshqa solz (si- nonim) topib qo'ying va uning ishtirokida gap tuzing. O sm ono‘p ar binolar, tilini tishlab q oldi, tilini uzun qildi, oyog‘ini q o ‘liga olib, to ‘nini teskari kiydi, og‘zi qulog‘ida, ko'zingga qara. 150- topshiriq. „Tilga e’tibor — elga e ’tibor“ mavzusida insho yozing. Arxaik va tarixiy s o ‘zlar 74- mashq. 0 ‘qing. 0 ‘zingizga tushunarli bo‘lmagan so'zlarni ajrating va izohli lug'atdan ulaming mazmunini aniqlang. 1. Jism b o ‘stoniga shahar so'zdir, Ruh ash ’oiriga sam ar so‘zdir. G ulshane keldi jismi insoniy, N u tq oning bulbuli xush alhoni. B o‘yla bulbul navosi so‘zdadur bas, N e ’m at jonfizosi so‘zdadur bas. ( N.) 2. „Tuzuki Jahongiriy“ asarining ilm iy aham iyati va afzalliklari ustida fikr yuritish uch un m aq o la hajmi m u- soid etmaydi. 3. Taxayyul mayiga te rm u lam an jim , M en endi shunday aftoda. (R. Patfi) 4. N is h o t-u xazz birlan k o ‘rm ad in g ah d g a vafosini, Y u rak m ih v a rig a jo y lab go‘zalning ibtilosini. (S. Najmiy) 5. M ingtadan bir jonni ul dono H ak am Iste’dod nu ri-la etar m ukarram . Inson bu n e ’m atni m uhtaram aylab, Bahram and etsa shart boshqalarni ham! ( O. Matchon ) L ug'at Alhon — yoqimli ovoz; taxayyul — xayolga kel- tirish; aftoda — zaif, darmonsiz; nishot — sevinchli; xazz — ipakli m ato; mihvar— yuradigan n arsan in g (yurakning) o ‘qi; ibtilo — m ubtalo b o ‘lish. Bilib oling. Arxaik va tarixiy so ‘zlar o 'tg an davrni • eslatish yoki biror uslubiy m a ’n o ifodalash uchun qo‘llanadi: Zavrak ichra ul quyosh sayr aylamas Jayxunaro, Axtari sa di hilol ichra kezar gardunaro. Oyiamang ul oynikim, kema birla sayr etar, Yo hiloli mehr aksin el ko ‘rar Jayxunaro. Zavrak so ‘zi kema, qayiq so'zlariga sinonim bo‘lib, N a- voiy har ikki s o ‘zni ham o ‘z o krnida ishlatgan. Zevak, munshiy, tanovul, xalfalik, nahv, sarf, mirza- boshi, hudaychi, moziy, onhazrat, mirshab, avom, hama kabilar ham shu xil so‘zlar sirasiga kiradi. Bu so 'zlarn in g bir qismi bugungi tilda ishlatilmaydi. 0 ‘tm ish tarix bilan boglangan tasvirda q o ‘llanadi: ming- boshi, dodxoh, ellikboshi, cho‘ri, yasovul, bakovul, huday chi, onhazrat, takyagoh kabi so‘zlami tarixiy so'zlar deymiz. Z am on o ‘zgarishi bilan tarixiy so‘zlam ing ba’zilari „tiri- ladi“ : hokim, madrasa, mufti, dorilfunun, dorilmuallim, ro‘za-fitr, m a ’ruza, mavzu kabi. 0 ‘z o ‘rnini boshqa bir sokzga bo‘shatib, o ‘zi lug‘atlarda qolsa, eskirgan so kzlar (arxaizm) deyiladi: sarf (morfolo- giya), nahv (sintaksis), yo'qsil (proletar), asig‘, ochun va b. 75- mashq. „ M e h ro b d a n c h ay o n “ ro m a n id a n olingan m atn n i o ‘qing. M a z m u n in i uqishga urining. 0 ‘zin g iz bilm agan so 'z la r im losini va m a ’n o sin i anglab oling. A rxaik so ‘zta rn i ajrating. N a m u n a : ahkom — hukmlar. Bir ja m o a m o ‘minIarga am ir b o klgan zotning vazifayi sha’riyasi shuldirkim , islomda ustivor turgay, ahkom i is- lom ni kam ok on ijro qilgay. H ar bir am iriki arkoni islom- dan zarracha yuz o ‘girsa, u kim arsa jam oiy islom ustiga sam ar em as, sh arird ir. N auzanbillohkim , F arg‘ona va T urkiston m am lakatinin g alhol am iri b o ‘lgan M uham mad A lixon V olidining m ankuhasi, ya’ni volidayi ayni va rizosini o kz aqliga olibdir. (A. Qod.) 76- m ashq. M a tn qaysi n u tq u slu b ig a k irish in i an iq la n g . Q o 'lla n g a n b a d iiy vo sitalarn i k o ‘rsating. „Y usuf savdosiga beqaror Z ulayho ism idan, M ajnun ishqida yigklagan Laylo nom idan Sizga boshimdagi soch- larim ning tu k larich a behad salom. O 'tgan ishga salavot. 152 C hunki shu ikki yil ichida q ay tad an boshdan kechirishlik singari: ul kunlarni Siz unuting -un u tm ang , am m o m e n unutdim . Shuning uchun so‘zim ni o ‘zim ning oxirgi h a m chin baxt islari hidlagan tarixim dan boshlayman. Siz — qochqoqsiz, nari-beri til uchida menga bir n arsa yozgandek b o ‘lib qochgansiz. Ikki yil b o ‘yi M arg'ilon k e- lib yurishingizni men o kzim cha yechdim , lekin topib y ech - dim: Sizning barcha m ashaqqatlaringiz — dushm an larin- gizdan o ‘ch olish uchun bo'lganini angladim. Y o'qsa, m eni k o ‘rar edingiz, ko‘rgingiz k elm ag an d a ham , b o sh q a la r Sizni ko‘rar edilar, to kyar edilar. M en kabi baxtsiz, m e n kabi g‘avg‘osi ko‘p, Sizni zir keltirib, jondan to ‘ydirgan b o klsa, ajab emaski, qocha boshlagansiz, qochgansiz, q o - chib ko‘ringiz, am m o men bu kun d an boshlab birovlarni quvishga bel bog‘ladim. Otam bilan onam raqobatlarida xiz- matingizga — cho'riligingizga e rta -in d in yuram an. Sevga- ningiz — kundoshim oldida q a d r-u qim m atim ning n im a bo‘lishini ham bilaman. Siz oliyjanobsiz: eski qadrd o n lik hurm atiga, ko‘ngil uchun kulib boqasiz. Loaqal sh u g in a bilan ham baxtsizni m as'ud qilasiz! A mmo... sevganin- giz — kenjangizning jerkishlaridan, qarg'ishlaridan b eh ad qo‘rqam an. Shu yaqin orada uning bilan bo‘ladigan m as’ud d a q iq a la rin g iz d a X udo y o ‘liga v a ’da o lin g iz — m e n i og'ritm asin, raqibam keldi, deb o 'y lam asin , nihoyat m a q - sadim: ikki d o ‘stga bir cho 'rilik va shu m unosabat b ilan birovlarni ko‘rib yurish. X atim oxirida shuni ham aytib q o kyay: o ‘ch qaytib, m en ham ko'chadan haydalm asam , degan xavf h am ish a ko'nglim da. Agar Xudo yorlaqab eshigingizga o 'rin la sh ib olsam , u yogkini o ‘zim bilar edim . E rta-indin ko‘zimga yo‘l k o krinur, Y o‘l bosishlik ko‘ngilga b ir u m r ko‘rinur (3- ham al, M arg llo n , Kumushingiz yozdi)“ . (A. Qod.) 151 - topshiriq. Gaplarni o'qib, ko‘chma ma’noli so’z va ibo- ralarni guruhlang. 1. Zebining yuzlaridagi oyday tiniq va quyoshday yo rug‘ bu holat ochiq ko‘rinardi (S. H.) 2. Aylanay m eh m o n , kim dan xafa b o lib turdingiz. Kim ozor beradi sizga? Ayting, qovog‘ingizni ochsangiz-chi. Yorug* dunyoga keldingiz! Shukur qiling. Sevining. M undog4 birkuling. Kulimsirang. Jilmaying. Razzoq s o ‘fi o‘shanda ham kulm adi. (S. H.) 3. O sh y esala r, o ‘r ta d a sarso n ilik, X o ‘ja — c h iro q y o g ‘i-y u , H a k im jo n pilik. ( Muqimiy) 4. Bog‘lardagi q ip -q iz il lola, B o ‘lib g o ‘yo yoqut piyola, B uloq lardan u z a ta d i suv, Ei k o ‘z id a n qochadi uyqu. ( H . 0.) 5. K okz b o lm a sa , peshana. ( Maqol) 6. Fuzuliyni oldim qoMimga, M ajnun bo‘lib yig‘lab qichqirdi. ( 0 .) 7. Sen, ona quyosh b o ‘lib kunduzlari, oy b o klib kechalari farzandiga hayot va odob nuri, saxiylik va ulug‘vor odam garchilik nuri, aql va botirlik nuri taratuv chi m o'jiza zotsan. 8. Y o‘rg‘oq otlar toychog‘i bir yoshga to ‘lgach, egar-jabduqqa va unda yurishga o ‘rgatiladi. M ashqlar esa bir yarim yoshligidan boshlanadi. ( 0 ‘rmonov) 152- topshiriq. Alisher Navoiy g‘azallaridagi yigiatdi fe’li bi lan bog‘langan sinonimlar qatorini eslang. Yasanmoq, bezanmoq fe’ltari qatnashgan misrani ham yod oling. Sheva va lahjalar 77- mashq. Qishloqdagi yosh va keksa odamlar bilan suhbat- lashib, o‘zingiz yashayotgan joyda qo'llanadigan so'zlar ro'yxatini tuzing. H ar bir qishloq, shahar va viloyat aholisi tilida um um - xalq tili bilan b aro b ar shu joyga xos so‘zlar, iboralar q o i- lanadi. Bu xususiyatlam i tilshunoslik fanining shevashu- noslik bo‘limi o kiganadi. O'zbek shevalarini o‘rganishda G ‘ozi Olim Yunusov, D. Polivanov, V. V. Reshetov, Sh. Shoab- durahm onov, M. M irzayev, A. Aliyev, F. Abdullayev va boshqa olim lam ing xizmatlari katta b o ‘ldi. 0 ‘zbek shevashunoslik fanining m a’lum otlariga ko‘ra, o ‘zbek sheva va iahjalari 3 guruhga bo lin adi: I. Janubi-sharqiy guruh: qarluq-chigil-uyg‘urshevalari. Bunga kokpchilik sh ah a r shevalari kiradi. 2. Jan u b i-g 'arb iy guruh: o ‘g‘uz shevalari — X orazm , Q ozog‘iston, T urkm anistondagi o ‘zbek shevalari. 3. Shimoli-g'arbiy guruh: bular qipchoq shevalari nom i bilan yuritiladi. Bu shevalarda y tovushi j ga o ‘tadi: yo*l, yo'q kabi so‘zlar jo 7, j o ‘q tarzida aytiladi. H ar bir sheva yana b ir necha lahjalarga b o 'lin a d i. M a- salan, shahar shevalari (Toshkent, N am an g a n , Q o ‘qon, F arg ‘ona) um um iy tom onlarga ega b o ‘lsa h a m , ayrim so‘zlarda ( tancha, turshak — Toshkent) va b a ’zi q o ‘shim - ch alard a, un lilar talaffu zid a (kevotti, kelutti, kelyapti; Sho'kaí, Do'vlat, aíing nima? Kitobdi o'qidingizmi?) farqlanib turadi. Shevadagi u yóki bu s o ‘z um um xalq Iugkatiga kirib, adabiy tildagi so‘zga sinonim b o ‘la oladi: dovuchcha — g ‘o ‘ra, eshik — uy m a ’nosida, uy — hovli , tancha — sandal va b. A m m o kelutti, alma, apa, ong'lar, biza, mayliya, nondi, devotsiz kabi talaffuz adabiy til m e’yoriga to ‘g ‘ri kelmaydi. U lar faqat biror asar qahram onlari (biror shevaga m ansub shaxslar) nutqida u ch rashi m um kin: Ikkalasi bamisoli yalakat mag'iz- (Asq. M.) Adashmasam, ocharni boshqa hech joyda qilishmaydi. ( B. Daminov) 78- mashq. 0 ‘z shevangizdagi so‘zlar ro‘yxatini tuzing. 153 - topshiriq. Yuqoridagi to‘liq bayon namunalarini qisqacha bayon qiling. 154- topshiriq. 0 ‘qituvchi aytib yoki o‘qib bergan hikoya yoki ertakning qisqa mazmunini yozma bayon qiling. 155- topshiriq. 0 ‘qing. Shevaga xos so'zlarni ajrating. Adabiy tildagi sokz bilan almashtiring. 1. Kechasi. 0 ‘jaki biram chiroyli, katta. E rtaga o ‘viz pi- shiram iz. Sen o ‘vizni yaxshi ko‘rasanm i? ( 0 \U .) 2. Ik- rom jon taxm on chetiga tirab qo‘yilgan yog‘o c h oyoqni kiyib chiqib ketdi. — Y o‘q , shettan qayta qolay. ( S . Ahm.) 3. Betta bolalar haydovchilik hunarini o ‘rganishvotti. O ta- onalari b o ktka tez-tez kep ketishadi, o ‘z bolalari bilan qizi- qishvotti. 4. Uy ichiydan bir oxvosh chiqib, m e h m o n lar oldiga c h o ‘li qo‘ydi. (/. Farmonov) 5. C him o lay n i bu yer- liklar navbahorning ilk tansiq n e’m ati sifatida iste’m ol qi- ladilar. 6. Biz, 3—4 keksa, sh o‘tta to'planishib, boMajak ch oy xo na rejasini tuzvotgan edik, b o lim boshlig‘i kelib qoldi. (Radio) 79- mashq. Berilgan so‘zlami lugkat daftaringizga ko'chirib oling, imlosim esda saqlang. S ayyora, ufq, m inora, m uam m o, xayol, okop, polk- dosh, falak, koshona, saodat, poytaxt, professor, trassa, asfalt, nigoh, rekord, voqea, poem a, duradgor, cham ba- rak, kislorod, shahar, m arvarid, opera, ansam bl, fele- to n , qissa, tragediya, sim foniya, shafqat, m uruvvat, fer- m a, ferm er, birja, xushxabar. | | Bilib oling. Sheva so'zlari asar qahram onining m a’* 1« lum bir hududga qarashli ekanini ko‘rsatib turadi. M asalan , X orazm shevasiga xos so ‘zlar: 0 ‘gUing yomon boisa, o ‘zingdan k o ‘r. Miyman kiradi eshiktan, risqi kiradi teshiktan. Yaxshidan sharapat, yomonnan ka- sopat. Maig'a qarasangmol vo‘iadi, qaramasangshai voiadi. (F. Abduliayev) Sheva xususiyatlarini badiiy adabiyotlarda ham ortiqcha ishlatish nutqni og'irlashtiradi, sun'iylashtiradi. A. Toshev va X. D o'stm uham m ad kichik bir hikoyalarida o ‘nlab sheva xususiyatlarini ishlatadilar, bir qahram on tilida turli gu- ruh sheva xususiyatlari ifodalanadi: — Shuyutmasak olar- man keimaydi, — dedim. (D. Toshev) — QoTimni qisvopti, qaniki q o ‘yvorsa ( 0 ‘sha joyda)... Emasam, ikkinchi bo- zorga qadam bosmang. (O'sha yerda) — Qattasiz?— dedi Shabnam . — Yorug ‘ bo‘b turishi kerak.... (X. D o'st muhammad) Qo'rqmagan odam qollimi, Bozor? Paxta xonavayron qilli hammani! Men kimga yomonlik qillim? Devopman, oiiay-a, Bozor!... (X. Do'stmuhammad) 80- mashq. Turli shevalardan olingan jumlalarni adabiy til bilan tushuntirib bering. Jumlalarni sintaktik tahlil qiling. 1. A yag‘i kichchi suyg'anini kiyadi, ayag'i ulli siygkanini kiyadi. O ktka tiysang o kt ochar, q o kngshig‘a tiysang, q o ‘ng- shi k o 'c h a r. Avval boshlap X udani yod etali, yor-yor. Payg‘am barlar ro kvini shad etali, yor-y or. (Xorazm she vasi) 2. Yurgan dayra, o ‘tirgan bayra. A chani dadangga bepaddiz k o ksatm a. Birriki m ingga, m iyniki tum anga. Bo‘chchi belvakka yolchimas, chaxchi chahvakka. G irm kuyna kiym aym an, yoqasini o ‘ydirip, D angasaga tegmay- m an y u ra k b a g krim qon qilip. ( Uychi shevasi). 3. Noqis- tadan qaz q im a, qaz qisangam xaj (xarajat) qim a. Igilla (yigitlar) oldunga kelilla arkaya ketakkonakan qattig' pot- lash volipi, ik k itak attato sh kelip te g ip , ikki igillayam kallasini u ch irip k etip ti .(Qarshi shevasi) O rtiqcha (p arazit) va noadabiy s o ‘z va iboralar 81- mashq. 0 ‘qing. 0 ‘zingizga notabiiy eshitilgan, ifodaga u qadar mos tushmagan so‘z va iboralarni ajrating. Shunday til materiallarini nutqda qo‘llashga o’z munosabatingizni ayting. 1. Endi majlisni ochsam maylimi? X o kp, m ajlisochiq. (A. Q.) 2. Rivoyat, rivoyat! X irm on b o klib yotipti-ku! Ishqilib, m ana bu N odirm atning q u lo g ki yoqliq bolsin! ( //. H.) 3. O yoqdan yiqilasan, zantaloq! — deydi eshit- tirm asdan M irsoat. (A. Qod.) 4. Sen itd an to ‘ngkizni aj- ratish uchun Baytariy ilmida bob zam m ad ir. ( Q. G\) 5. S h ah ard a O sip o v n in g osiy h a ro m ila ri h alq u m d an b o ‘g‘ar edi, och qanjiq bo'ri kabi. (G \ G \) 6. H a, boboy, shayton uyasini to ‘zitgan, hoy M am atohir! 0 ‘zingni bur- chakka to rtm asd an , m undoq q ad d in g n i kerib, o ‘rtaga chiqsang-chi, xo'roz! (H. N.) 1. A rdoqladi m eni onam ham da yer, Bagkrida shataloq otib yugurdim . (H. Xudoy- berdiyeva ) 8. Endi nem is podshosi daryo tagiga uy solib kirib ketganligi masalasiga kelsak, — d edi rais, — men buni gazetada o kqiganim yo‘q. Agar G itle r shundoq qil- gan b o ls a , askarlarim iz orasida suvchi b o la la r ham kokp, b iro n tasi kirib, g irib o n id an b o kg kib c h iq a d i. (A. Q.) 9. Yer yutkur Q osim jon, kir uyga! B okla r o kynaganing. 10. — A hvollar qalay? — Mixday! 11. S u t k o ‘r qilgur, harom i G itler, oq padar, Farzandning q a d rin i qayerdan bilsin? ( G ‘.G ‘.) 12. Axir evida-da, x o tin i taloq, Jum la ja h o n seniki b o ‘lsin emish! (£/.) | f Bilib oling. Bu so‘z va iboralar ortiqcha (parazit) so ‘z la r deb nomlanadi. Lug‘atim iz m anbalaridan yana biri jo nli uchraydigan, lekin m atnda q o ila n m a y , ayrim shaxslam ing xulq-atvorini, tabiatini k o ‘rsatib turadigan so‘zlar, iboralardirki, ularni z a ru r o ‘rin d a g in a ishlatish m a ’qul: innaykeyin, h o ‘p bolmasa , haligi, shu desangiz, deylik, endi, x o ‘sh. Bu ifodalar ayrim obrazlarni ta ’riflash uchun adabiy asarlarda ham q o ‘llanadi: Kechirasiz, o ‘rtoq rais! ( 0. Y.) Boshqa vaqtda zyonit qiling. (5. Ahm.) Momoy , boboy, mamulya, bratishka, gardkam, zamri, atanta, errayim, xumpar, takasaltang, neudachnik. To yes, znachit, dalagay, mersi, danke kabi „shaxsiy“ ijod sokzlari, o ‘rinsiz og‘izga olinadigan iboralar, argolar, jargonlar, var- varizm lam i q o ‘llash n o to ‘g‘ri boMadi. 82- mashq. Yuqorida keltirilgan ortiqcha va noadabiy iboralar nima maqsadda ishlatilganligini izohlang. 83- mashq. Gaplarni o‘qing. Mazmunini tushuntiring. 1. Yaxshini yaxshi desang, quyiladi. Y om onni yaxshi desang, suyiladi. 2. Qallob odam g‘arazgokylik qiladi, Fitna bilan sof d illarn i tiladi. 3. Toshga yom g‘ir yog‘gan bilan ko‘r qilm as, B ezorilar qilm ishidan o r qilmas. (M. Ra- jab) 4. Egasiz sangkigan har daydi jo n zo t, Boshini sila- sang, qo'Iin g tishlaydi (A. 0.) 5. Til shirinligi — ko'ngiiga yoqim li, yum shoqligi foydali; C h u ch u k til achchiqlikka aylansa, z a ra ri u m um iy b o ‘lur. ( Avloniy ) 6. Shirin til odam ni b axtiyor qilsa, Achchiq til od am ni etar darbadar. (5. Akbariy ) 7. S okz bor: ko‘ngil b o 'la r beg‘ubor, So‘z bor: k o ‘ngil yig4lar zor-zor. (A. Bobomurodov) 8. Bir shirin so kz olam ga asal b o lib tuyular. Bir achchiq sokz olam ga z ah a r b o ‘lib quyilar. (T. Yo'ldosh) 0 ‘TILGANLARNI TAKRORLASH 84- mashq. Jadval chizing. Matnni so‘z turkumlari bo‘yicha joylang. Ot Sifat Son 01- mosh F e ’l R a vish K o ‘- m ak- chi Bog‘- lovchi Yuk- lam a U n - dov O taning shifobaxsh qo‘lida q ald irg ‘och hayotga qaytdi. U hozir boianing yelkasida vijir-vijir sayramoqda. B un - dan bobo va nevara zavq olishardi. — Endi uchirib yubora q o l, bolam , — dedi bobo. — U ning ham oyisi bordir, kutayotgandir, balki. Mayli, en d i u yor-u birodarlarining oldiga b orsin . Q ani endi, m enin g ham q anotim b o ‘lsa, qaldirg‘o c h d a y uchib ketsam! Bu gap Alisherga xush k elm adi. Axir u qaldirg‘o ch g a ju d a o ‘rg a n ib qolgan edi, le k in b o b o n in g g ap i u n i o'ylantirdi: — O dam da ham qanot b o ‘lishi m um kinm i? — so ‘radi Alisher. Bobo kuldi. Ular katta bog'ga chiqishdi. Boboning gapla- ridan sevingan Alisher qo‘lla rin i — panjalarini q a n d a y ochib yuborganini o‘zi ham sezm ay qoldi. Qaldirg‘och o ‘rik shoxlari orasidan o‘tib, to ‘g‘ri quyosh tom on uchdi. U g o ‘yo parvoz qildirgan shifobaxsh q o ‘llam ing m aq to v in i butun olam ga so‘zlab uchardi. — Q aldirg‘och meni esdan chiqarm asm ikan? — Yo‘q, chirog‘im, — dedi b o b o , — Yaxshilikni p a r- randalar ham unutmaydi. Bobo o ‘ylab ketdi. Ehtimol u y a n a odam qanoti h aq id a o ‘ylayotgandir. H a, odam da qanot b o ‘lmaydi. Lekin aql va zakovat u n - ga q anot beradi. Inson ana sh u n g a tayanib uch m o q d a. O dam aql kuchi bilan Oy sirtiga q o ‘nm oqda. Z am onam izda yetishgan G agarin kabi „qano tli“ o d am lar „olam to m irin i ushlab ko‘rishdek“ jasoratga q o ‘l urm oqdalar. — Sen ham olam taniysan, b o lam . H adem ay aql va h ik - m atdan q anot bogllaysan. {S. Anorboyev, S. Akbariy) 85- mashq. Matnni ko‘chiring. Qaysi nutq uslubiga oidligi va shu uslubni yaratuvchi vositalarni aniqlang. A lisher N av o iy h azra tlari o ‘zining o rifo n a b otiniy dunyosiga so‘z bilan ilohiy haykal q o ‘ygan. H aykaltarosh- lar shoirning m a zk u r haykali haybatini uning tashqi qiyo- fasi tarzida aks ettirish n i ham orzu qiladilar va o ‘zlarining bu orzu-um idlarini o ‘tgan asrda turli bir alfozlarda ro kyobga c h iq a rd ila r. S h e ’riy a tn in g bu n d ay ,,q o ‘l b ilan tiklab b o ‘lm as“ haykalini qad rostlashiga N avoiy shahri ham hozirlik k o ‘rm o q d a . H aykaltaroshlar, u m u m an , b utun m ajm ua ijodkorlarining butun fikr-u zikri, o ky-xayollari shunga qaratilganki, kelajakda bu m askanni ziyorat qil- ganlar va N avoiy m erosini mutolaa qilishga ishtiyoq yanada kuchaysin, N avoiy m erosini m utolaa qilganlar ko‘nglida esa bu m ajm uani ziy o rat qilishga ixlos paydo b o ‘lsin. Ana shundagina shoirning: Ey Navoiy, hech gulshanning seningdek xushnavo Bulbuli y o ‘q erkanin shohi suxandonimga ayt, — deb bitgan faxriyasining shukuhli sadosi jaranglaydigan bo‘ladi. (Gaz.) K onstitutsiyadan: 4- m odda. 0 ‘zb ekiston R espublikasining D avlat tili o ‘zbek tilidir. 0 ‘zbekiston Respublikasi o ‘z hududida is- tiqom at qiluvchi b a rc h a millat va elatlarning tillari, urf- odatlari va an ’analari hurmat qilinishini ta’minlaydi, ular- ning rivojlanishi u ch u n sharoit yaratadi. 156- topshiriq. „Ona tilim — dono tilim“ mavzusida insho (uy inshosi) yozing. 86- mashq. O ’qing. O'zbek adabiy tili me’yori buzilgan o‘rinlarni topib tuzating. 1. H am id O lim jo n okz qalam i bilan dushm an bilan kurashdi. ( Inshodan) 2. Eganing kesim dan keyin kelishi- ni norm allashtirishga to ‘g‘ri keladi. 3. S o‘zni yozuvda bir yo‘ldan ikkinchi y o ‘lga ko‘chirib yozish b o ‘g‘in asosida ko‘chirib yoziladi. 4. Fútbol muxlislari m ahorat bilan to- mosha qilmoqdalar. (Radió) 5. Bu voprosni bir necha marta o ‘rgandik. (Radiodagi suhbatdan) 6. M insobes vazirlari- ning o ‘rinbosarlari. Z apros beravuza. N apravit qilish haqi- da gap ketvotti. ( Teleeshittirishdan) 157- lopshiriq. Gaplarni o‘qing. Uslubiy bo‘yoq ifodalagan so‘z va iboralarni ajrating. Ajratilgan so‘zlar imlosini eslab qoling. Turg'unboyingizga m ashinadan tekkan. T ushida ham , o kngida ham m ashinani o'ylaydi. Tuzatam an, deb urinadi, qani bu o lg u r yura qoJsa! Endi yurgizib, k o ‘chaga olib chiqadi-yu, 4—5 kishi birgalashib, itarishib yana ichkariga olib kirishadi. Yana kovlashga boshlaydi, deng. U ch yildan beri ahvol shu. Mayli, dadasi, yangisini ola qoling, dedim . Pul yig‘dik. Mashinaga yozilib qo‘ydik. Maoshdan oz-oz tash- lab turdik. 0 ‘tgan yil kurortga ham borm adik. Bu yil ham borm asak kerak. T urg'unboy akangiz, o kzim m ash in ad a o ‘ynatam an, deyaptilar. Kecha d o ‘kondan qog‘oz keldi. Mashinalaringni opketinglar, deyishibdi. Turgkunboy akangiz allaqachon kassadan pulni opkep qo‘ydilar. Ertaga, xudo xohlasa, mashinani opkelamiz. (5. Ahm.) 158- topshiriq. She’r parchalarini yodlang. Mazmunini o ‘z so‘zingiz bilan tushuntiring. 1. Ona tilim, umgkingni tashla, ek, K o'plab chiq ar un- dan nurli kelajak; Men yasharman uning soklim tongida, Tashna dilga zilol orzu kelajak. ( A.Turdaliyev ) 2. G o kr- o ‘g ‘liday so ‘z so'zlagil, Bedil kabi oz so ‘zlagil, B o bu r kabi rost so'zlagil, N utqing ravon b o klsin, bolam . 3. S o kz duri noyob erur, Oni izhor qilur til, H usndin ne foyda, G a r b o ‘lmasa durbor bil. ( K. Xorazmiy) 4. H a r bir kishining so‘zi o ‘z fazilatlarining dalili va aqlining ta iji- m onidir. (Ahmad Xoja) SINTAKTIK VOSITALAR 87- mashq. liyushiq bo'laklar turini aniqlab, ular orasiga zarur tinish belgilarini qo’yib ko'chiring. 1. Quyosh porlab turgan m unavvar osm oni sharq irab oqqan daryolari kokzgudek tiniq ko‘l-u buloqlari p urviqor 11 — G k. A bdurahm onov, D. X o'jayeva 161 to g ‘lariga tirm ashib chiqib ketayotgan azam atlar kabi ar- c h a z o r-o ‘rm onzorlari qir-adirlari ch o kl-u sahrolari to ‘qay- z o rla r-u bedazorlari k o ‘m -k o ‘k yaylov]ari-yu paxtazor- g'allazo rlarida hayot n e ’mati b o r yashash rohati va yasha- m o q n in g sirli hikm ati bor! O kzbekiston jam oli tashqari- d an qaraganda ham nuroniy chehra kabi m u n a w ar b o ‘lib k o krinadi. ( B. Aminov) 2. Inson olamdan o ktganda uning dafn marosimiga ta ’ziya ay yom lariga qatnashish m arhum ning qutlug‘ xotirasini e ’zozlash va oila a ’zolari qarindosh-uruglari ham da d o ‘st-u birodarlari g‘am -anduhiga ham dard b o ‘lish — chin adab- nin g m uqaddas inoyati va buyuk odamiylikdir. M arhum lam i eslash — tiriklaming burchidir. (Sh. Orifiy) Bilib oling. S o‘z va gaplarning uslubiy b o ‘yog‘ini * o ch ish d a sin tak tik v o sitalar katta o ‘rin tu tad i. Iz o h lo v c h ila r {bahor — kelinchak, shabada — qiz, bul bul — navosoz), sifat va sifatlashlar ( kumush qishdan, zum- rad bahordan, yam-yashil bog‘lar> gul yuz va b.), undal- m a lar, undov so kzlar (oh, ona tilginam ), ritorik gaplar (a y tm a y b o ia d im i ) k o kp ro q usiu biy b o ‘yoq ta rz id a q o ‘llanadi. Oddiy so‘zlashuv tilida „ Men bayramni qut- ladim “ gapini shoir E. V ohidov shunday tasvirlaydi: Gul bog'larga yetaklab bahor, Chechak terib bersa menga yetaklab bahor, qancha yozsang, oz, deb tursa, Yoz, deb tursa May, Bo ‘lurmi yozmay Jo n li so ‘zlashuv uslubida ham , badiiy va om m aviy us- lubda ham keng iste’m olda b o ‘lgan vositalardan biri — xalq m aq ollari, m atallar, iboralardir. Bular yordam ida ayrim U ishunchalarga badiiy b o ‘yoq beriladi, so‘z va gaplarning t a ’sir darajasi oshiriladi. M asalan: Boy 607/6 boitang y o (q, gadoy 607/6 xaltang yo'q. (A. Q.) Na xudoga shamchiroq, na gadoga kosov; go ‘sht bo Tib go ‘sht emas, baliq bo'lib baliq emas. Yaxshi topib so ‘zlar, yomon qopib so ‘zlar. Yaxshi so *z bilan ilon inidan chiqar, yomon so (z bilan pichoq qinidan chiqar. A bdulla Q ahhor, Said A hm ad kabi yozuvchilar o ‘z asar- larida m aqol va m atallarga, iboralarga keng o ‘rin beradilar. Birgina „Sinchalak“ da yuzlab shunday iboralar qollangan: Osmon tushib ketsa, ko'tarib qolaman. (A.Q.) Men qich- qirmasam tong otmaydi. Dadam qoziqning o ‘rtasi bo 7, deb o'rgatganlarva b. Bu vositalar nutqni jo zib ali qiladi. 88- mashq. Ushbu gapni o'zingiz tahlil etib ko'ring: Bolaligim tutib ketdi va yotdim buloq y o n id a yastanib. BolaJigim tu tib ketdi — yotdim buloq y o n id a yastanib. Bolaligim tu tib ketdi, yotdim buloq y o n id a yastanib. Bolaligim tutib ketgach, yotdim buloq y o n id a yastanib. Bolaligim tutib ketgani uchun, y o td im buloq yonida yastanib. Bu tizm ani yana o ‘zgartirish ( bolaligim tutib ketdi-yu, ketganda , ketdimi...) bilan har safar o lzaro ju d a yaqin mazmunli gaplarning turli ko‘rinishIari shakllanadi (sabab, payt kabi). 89- mashq. Berilgan gaplarni oddiy darak gap shaklida ifoda- lang. 1. S h u n d ay c h iro y li ta n q id g a q u lo q so lm ay b o ‘la- d im i? (A. Q.) 2. Shu ham m a’ruzam i? N e -n e um idlar bilan kelgan, yig‘ilgan xaloyiqqa nim a berdingiz? (A.Q.) 4. D unyoda odam larni yaxshi ko‘rishdan h am buyukroq baxt b o la d im i? 5. Darhaqiqat m ehnat ahlining tiniq jam o- lini tom osha qilishdan ham go‘zal zavq borm i? (T. P.) O na qanilar? Xursandmisizlar? X ursand b o ‘lm ay-chi, ay- lanay! (R. F.) 6. S okz aytsang, rost gap irm ak ni qil odat, rostlikdan yaxshi borm i so‘zga ziynat? ( Jomiy ) R itorik so‘roq gap lar /59- topshiriq. 0 ‘qtng. Gaplarga javob topishga urining. Javob talab qilmasa, sababini tushuntirib bering. 1. N ahotki yerim iz chappa aylanib, N aho tki daryolar oqar teskari? (<7‘.<7‘.) 2. Onang seni nah o tk i shu umid bilan katta qilgan b o ‘lsa? 3. K urashadi ikki to ‘lqin, qarab tu ray m i? (O.) 4. S hu ham osh y e y ish m i? (A. Qod.) 5. B o'lm asinm i sh o ir tili loi, S ham ol k o ‘ch ib o ‘ynasa elda? (H .О.) 6. Ayb kimda? Ayb nim ada? Yo yer yo- m onm i, yo u ru g k yom onm i? Yo boMmasa ayb havodami? Yo yerga solingan o kg‘it yom onm i? ( V .) 7. H o‘kizmi? ...H im m ... O la h o ‘kiz? Yokqolm asdan burun borm idi? Y axshi h o ‘k iz , birov yetaklasa k etav erad im i? ( A.Q .) 8. O pa, sen h am odam edingmi? Sen o ‘zingni baxtli de- dingm i? ( H .О .) M ehr-oqibat degan m uqaddas boylikni odam o d am d an olm ay, yana qayerdan olishi m um kin? ц Bilib oling. Ayrim gaplar so‘roq shaklida boMa- I* d i-y u , javob talab qilmaydi. Badiiy tilda, b a’zan om m av iy n u tq da so‘zlovchi o ‘z his-tuyg‘ularini hayajon bilan ifoda etadi. Bunda turli nutq vositalaridan foydalaniladi. Ju m ladan, ritorik so‘roq gaplar jum laning ta ’sirli b o ‘lishida xizmat qiladi. M asalan: Nega g o ‘zal k o ‘rinar olam, Nega qarab to ‘ymas k o ‘zlarim? ( U.) H ar ikki g ap d an ham kuzatilgan niyat so‘zlovchiga m a ’lu m : sa v o l b e ru v c h i h a m , ja v o b b e ru v c h i ham so‘zlov ch inin g o ‘zi b o ‘ladi. T o lg‘rirog‘i, bunday gaplar javob ta la b etm ay d i: Nahotki, Alimardonning shuncha mehnatlari bemaqsad ketsa? ( 0 \ H.) Bilmayman, bu ijod kishilarisiz qanday olar edim qalbimga o ‘tni? (Z.) Frazeologik iboralar va gaplar II Bilib oling. Frazeologik ibora va gaplarda ikki va un- '• d an o rtiq mustaqil so‘zlar yoki gaplar bir ko‘chm a m a ’no ni ifodalaydi. Bu xil ibora va gaplar barqaror b o kladi. U la r obrazliligi, jozibadorligi bilan ajralib turadi. M asalan: Yuragi qon boidi, k o ‘ngliga qil sig'maydi. F razeologik ibora va gaplar so'zlarning ko‘p m a’noli (polisem iya) b o klishiga asoslanadi, shuningdek, ikki va undan o rtiq m azm un ifodalaydi: o ‘zini qayerga qo‘yishni b ilm a d i — s e v in c h d a n , q u v o n c h d a n h a y a jo n la n m o q , zerikib yoki bekorchilikdan toqatsizlanm oq va b. Mazosi qochdi— sog‘lig‘i yom onlashdi yoki ishi in q i- rozga uchradi. Frazeologiyaning tarkibida idiom alar ham boMib, u la r asosan m a’lum tilgagina xos b o ‘ladi va boshqa tillarga so‘zm a- so ‘z tarjim a qilib boMmaydi: Ammamning buzog'i. Yuragi shuv etib ketdi. Gapning p o ‘st kallasi. Oyoqni qo‘lga olib chopmoq va sh. k. Idiomalarda m antiqqa to‘g‘ri kelmaydigan fikr, voqea, hodisa ifodalanadi. 160- topshiriq. Berilgan matnni o'qing. Gap bo'laklariga ajra ting va namunada ko'rsatilganidek qilib joylang. N uqtalaro‘rniga talab qilingan harflarni qo'ying. Ot Sifat Son Olmosh F e ’I Ravish Y ordam chi s o ‘z To Berlingacha piyoda yo ta n k bilan jang yo llarin i o ‘t.a n m ing b ir m ashaqqatni e n g .a n , o ‘lim larga c h a p b e rib , m o'jizalar yarat.an g‘oliblar orasida ju da ko‘p m .a llim - lar b or edi. Reyxstag kolonnalaridagi har b ir g‘ish.da u la r- ning nom i yozilgan. Karim ak a Burhonov, Siddiq Im o - mov, Lutfulla Rahm atullayev, N urali Qobilov, Y u suijo n M am adaliyevlar ana shular jum lasiga kiradi. T o ‘gkri, u la r- ning ko‘pi og‘ir .angiarda .alok b o lish d i, yo‘IIarda qoli. ketishdi. Lekin tari. ularni u n .tm ad i; tarixsa.ifaiarida u la r- ning nom i olt.n harflar bilan qay. etib q o ‘y.)di. Q ay .m jo n otasi fron.ga ketishi bilan, m .orifga o ‘tdi va o ‘qituvch ilik qilib, o ‘z otasining ishini d.vom et.irdi. Og‘ir ur.sh y illari q o kr.q yerdagi m aktablardan birida ilmiy m udirlik qildi. Q ishlo.da mablag‘ ham , ishchi kuchlari ham yo‘. edi. Q a- yumjon qariyalami yig‘di, ularga ish.ndi, a.ollardan so ‘radi. Ha, ko 'p d an q.yon qochib qut.lm aydi, deydilar. M ak tab rem o n .d an chiqarildi. N e 'm a t aka bilan R ah im a x o la o ‘g‘illarini uylash uch.n yig‘.an pullarini m aktabga b e rd i- lar. Taxta, yog'och olindi (o‘g‘il frontda edi). M akta.da t a ’lim olish sharoiti yaratildi. Og‘ir u r.sh yillaridan birida (1 9 4 2 - yil) ham q o ‘riqdagi m aktabda o kq.sh risoladagidek b o s h - langan edi. ( Gaz .) Savollarga javob qaytaring I I. 0 ‘zbek adabiy tiiidagi nutq uslublarini sanang. Ular II uchun xos bo‘lgan ayrim belgi-xususiyatlarni ayting. 2. 0 ‘zaro aloqa, fikrlash va uni ifodalash, xilma-xil ma’no bo‘yoqlarini ravshan bayon etishda keng qo‘llanadigan so‘zlarni (faol lug'at) sanang. Nofaol lug'at deganda nimani tushunasiz? 161 - topshiriq. Berilgan gaplarning qanday nutq uslubiga oíd ekanligini aniqlang. 1. Malika so‘radi: — Olloh qaysi jan n atd a tubi daraxti yaratgandir? Yigit aytdi: — T ubi daraxtini hazrat M uham m ad alay- hissalom turadigan jan natd a yaratibdir. Bu daraxtning shoxlari oltindandir. H ar shoxida farishtalar bo‘lib, biridan salsabil, ikkinchisidan zanjabil suvi oqadi. Hazrati M uham m ad alay- hissalomning ziyoratlariga kelgan ahli behishtlar bu ajoyib chashm alar suvidan ichib rohatlanadilar. 2. Yaxshilarning yoshi b o ‘lur behisob, Asrdan asrga o ‘tad i bedog1. Yaxshilar qilgan ish bir olam kitob, Yaxshilar izining o ‘zi katta bir bogk. Yashirmoq ne baxt: bir burda nonga, Bir siqim tuzga zo r bo‘lgan payt edi. Shunqorlar ja n g a ro bo‘yalib qonga, Gitlerga g ‘azabi t o klgan payt edi. Shunda siz odam lik qadrini osmon, K okngIini tog ‘ q ad ar dast koktardingiz. Zafar bizniki, d eb jangdagisimon, G o ‘daklar yu zid an yoshini artdingiz. (N. Boboxoj'ayev) 3. O 'rtaO siyovaSharqxalqlarining katta qismi 2 1 -m art- ni qadim dan N avro‘z (yangi kun), deb bayram qiladilar. Abu Rayhon Beruniy „Q adim gi xalqlardan qolgan yodgor- liklar“ kitobida quyosh yili hisobida Farvardin oyi to kg‘risida gapirib, bu yilning birinchi oyidir, deydi. Keyinroq bu oy quyoshning H am al burjiga kirishi, kecha bilan kunduz- ning barobar b o klib qolishi (22- m art) kabi o m illar bilan bog‘!anadi. U N avro‘zning borliq-tabiat qonuniga m uvofiq holatini asosladi, ayni vaqtda b ahor haqidagi ju d a k o ‘p m a ’lum ot- larni ham da aqidalarni ham bayon etdi. N a v ro 'z degan tu- sh u n cha avvalo astro n o m ik tu sh u n c h a va d a lilla rn i o ‘z ichiga oladi. 162- topshiriq. „Ona tili“ haqida insho yozing. 163- topshiriq. ,,0 ‘tgan kunlar“ romanini o‘qib, Otabekning Kumushga, Kumushning Otabekka yozgan xatlaridan uslubiy bo‘yoq uchun qo'llangan so‘z va iboralarni tanlab yozing. 90- mashq. Berilgan umumlashtiruvchi so‘zlarga uyushiq bo'laklarini tanlang va tinish belgilariga rioya qilib yozing. Biz, atrof, har yer, o ‘quv qurollari, b a rc h a , shahar- lar, ham m a fandan. 91- mashq. „Navro’z bayrami“ mavzusida uy inshosi yozing. A jra tilg a n boM aklar 92- mashq. 0 ‘qing. Aniqlovchi va izohlovchilami ajrating. Ikki shaklda ifodalangan ana shu aniqlovchi va izohlovchilarning uslu biy ma’nosini (bo“yog‘ini) izohlang. 1. Sariq, qizgkish, k o 'k im tir yap ro q lar o fto b d a tov- lanardi. — Yaproqlar — sariq, qizg‘ish, ko‘kim tir — oftobda tovlanardi. 2. M a’nan va jism an ezilgan Anvar bosh in i ikki q o ‘li orasiga olib, sandal ustiga engashdi — A nvar, m a’n an va jism an ezilgan, boshini ikki q o li orasiga olib, sandal usti ga engashdi. 3. 0 ‘zbekistondan Sizga xushbo‘y, m u saffao g u llaro lib keldim — O ‘zb ek isto n d an Sizga g u llar o lib k eld im — xushbo‘y, musaffo (P. Otayev) 4. Ulug‘ xalq muallimi — ona tili — b e ta k ro r xosiyat- lari bilan ham isha u lu g lan ib keldi. — O na tili, ulug‘ xalq m uallimi, betakror xosiyatlari bilan ulugManib keldi. Eslang. Ajratilgan bo'laklar uslub vositalari ichida ___ s katta va keng imkoniyatlarga ega boMgan sintaktik gu- ruhlardir. U lar yordam ida shaxs yo predm et belgisi qabartiriladi, tinglovchi-o'quvchi e ’tibori tortiladi: Qalanda- rov, k o ‘ngil g ‘ash, g ‘o ‘za oralab kirib ketdi. (A. Q.) Q o'm sab yoshligim ni lolaga chiqdim — boshyalang, ko'ylakchang va yalangoyoq. (7 . T.) A jratilg an b o ‘laklar gapda u m u m lashgan, m avhum m a’no bildirsa, u b o la k n in g m a'no sini izohlaydi. M asalan: Buyer, 0 ‘zbekiston, Butun Sharquchun ibratli m ash’al b o ‘lib qoldi. Biz, insonlar, ona deya ulug‘laymiz shu qalbni. (P. H.) A jratilgan b o la k la r biror belgi-holatni ta ’kidlash, bu- tu n d a n qism ni ajratish, shaxs yo predm et haqida q o ‘shim - cha m a ’lum otlar berishda ham xizm at qiladi. Ajratilgan b o la k la r o g kzaki nutqda o‘ziga xos ohang (asosan, past- roq) bilan aytiladi. Masalan: Ulardan biri, novcha , bosh yalang, plash kiyib oigan — hadeb depsinardi. Y ozuvda ajratilgan b o lak lam i ikki tom ondan vergul yoki tire o rq ali chegaralaym iz: Pochcham, ya 'ni Saodatning da- dasi, o ‘zi xizmat qilib turar edi. ( G ‘. G ‘.) A gar ajratilgan b o klaklar (asosan, aniqlovchilar) gap oxirida kelib, o kz ichida verguli b o klsa, ulardan oldin tire q o ‘yiladi: S o ‘zi e ’tiborli, ahdi vafoli xalqsan — topilmas tengi. (G ‘. G ‘.) 93- mashq. 0 ‘qing. Ajratilgan bo'laklami toping va nima maqsadda ajratilganini ayting. 1. Biz odam larga, ayniqsa, yoshlarga parvoyimizni o ‘n baravar orttirishim iz kerak. (M. /.) 2. Davraga Obid Sodi- qov, respublika F anlar akadem iyasining haqiqiy a ’zosi, M ehnat qahram o ni, kirib keldi. (T. P.) 3. Jom iy barcha x alqlarga, shu ju m lad an , o 'z b e k xalqiga, u n ing tili va m adaniyatiga ch uq ur hurm at bilan qaradi. 4. Biri olim — xushfe’l, yoqim li. (H. P.) 5. Davlatyor, Elm urodni kun- duzi choyxonaga boshlab kelgan yigit, hansirab gapirardi. 6. K o‘ksoy bilan Oqsoy, ya’ni bahodir yigit, Jam ila qiz, to ‘lib -to klib oqardi. (S. Azimov ) 94- mashq. Nuqtalar o'rniga 0‘zingiz ajratilgan bolak topib qo'ying. Tinish belgilarini tokg‘ri ishlatib ko‘chiring. !. M a n g u lik h ay k ali y o n id a y a n a b ir fax riy a ... qokltiqtayoqda turar edi. 2. M anzilga ertalab ... yetib ke- lishdi. 3. Buyem i, ...javohirlaro‘lkasi deb yuritadilar. 4. Bola ulardan b irin i,... tez tanidi. ( R.Tagor) 5. M e n .... 1976- yilda M aigkilon shahrida hunarmand oilasida tug'ildim . ? Bilib oling. Ajratilgan b o ‘laklar badiiy, qisman ras- • miy uslubda q o ‘llanadi. U n d alm a lar ¡64- topshiriq. Undalmalami aniqlang, ulaming okmini va ti nish belgilarini izohlang. Qanday uslubiy vazifa bajarilayotganini tuvshuntirib bering. 1. Jangda halok b o lg a n ey aziz d o 's tim , Baxsh etasan menga ham on harorat! (/?. Hamzatov) 2. O kgklim, ko‘ngil kokzday gap. Xat yozib tur, X um or. (U.) 3. U m rim ning bahori, senga y o l boklsin! 4. Ey aziz T oshkentim , bu n - cha sen bugun boladek to'polon q ilding ertalab. ( Shukrul- lo) 5. Ey farzand, qancha notiq b o klsang ham , o kzingni bilganlardan pastroq tutgil. ( „ Qobusnoma kk) 6. Bu yulduz- ni, dada, m en ko‘rgan edim o ‘tgan k un. ( Z D.) Eslang. U ndalm a so‘zlovchining nutqi qaratilgan li shaxsni yoki predm etni ifo dalaydi h am da xilm a-xil uslubiy (sevgi, piching, k o ’ta rin k ilik ) m u n o sa- batiarni, chaq iriq yo iltim osni, h is-tu y g ‘ularni bildiradi. Ayniqsa, badiiy adabiyotda jo n lí va jo n siz predm etlarga ham m urojaat qilinadi, nozik m a ’n o , kuchli ehtiros ifo- dalanadi: O, gul bahor, sen ochil, sochil, Madh etayin men yoza-yoza. (£/.) Botir bo'ling, bolalarim, siz har chog‘. O, gul janub, shifo maskani, Yana keldim sohil- laringga. ( U.) Salom senga, polosonlik Haydar kapitanl (H. 0.) Men hamon zafarda, baxtda, shodlikda yod eta- man sizni, ey o'qituvchim. (G \ Saidnazarov) Ey, mening bor-yo'gUm, yorug ‘ niyatim. Nechog'li ezgusan, suyuk, ulug'vor! (Mirtemir) U n d alm alar gap boshida ham , oxirida ham , b a’zan gap o ‘rtasida ham keladi. G ap oxirida va o ‘rtasida kelgan undal m alar k o ‘p ro q m u h ab b at, h u rm a t ( b a ’zan , aksincha) m a’nolarini, g ap boshida kelsa, chaqiriq, murojaat kabi m a’nolarni anglatadi. U ndalm alar badiiy, qisman rasmiy uslubda q o ‘llanadi. 95- mashq. 0 ‘qing. Undalmalarni ajrating, nima maqsadda qo‘llanganini aniqlang. Tinish belgilarini to‘g‘ri qo‘yib ko‘chiring. 1. — Q ayerdan b o klasan o ‘g‘lim? — Farg‘o n a d a n o ‘rtoq qo‘m ondon. — Farg‘o n a d an ? Chiroyli shahar. K atta teatrlaring joyi- dam i leytenant? — X uddi sh u n d ay o krtoq qo‘m ondon. — C h in o rla r qalay? Rosa sersoya b o ‘lgandir-a? — H a o ‘rto q m arshal (Gaz ) 96- mashq. 0 ‘qing. Gap boshida qo'Iiangan undalmani gap o'rtasiga yo oxiriga oling. Ma'no yo bo‘yoqda yuz beigan uslubiy farqni tushuntiring. 1. Yosh d o kstim , o ‘qituvchi ham xuddi onadek m ehri- bon, ulug‘, o ta d ek bog‘bon, m ehnatkash, ularni hurm at qil! (//. Nuriy) 2. O kquvchilar, bilim larni qu n t bilan egal- langiz! 3. O h, o ltin kuz, shirin daqiqa. Y ana keldim sohil- laringga. ( U .) 4. Ey oqil, so‘zning ham bosh-oyog‘i bor, 0 ‘zga so‘zga s o ‘zing qistirma zinhor. (5. Sheroziy) 5. Ona tilim , Sen san ch ild ing , Suron bonding sen, M angulik sa- fariga q ach o n shaylanding. (A/. A \am ) 6. Ey odam! Sen m ening holim ga tushun! M en-la gung tabiat tillashdi bu- gun, Endi o lm a bilan tillashmoq m um kin. M ening sodda ona tilim yurakka ko‘chdi. (M. Mirzayev) 7. Seni, archa, bugun barcha, M eh r bilan bezatar. ( K Sulaymon) 8. Ey Navoiy, hech kishi davlatga mag‘rur oMmasin. (N.) Eslang. K irish so ‘z va iboralar ham m a nutq uslub- larida q o ‘Uanib, sokzlovchining ifodalangan fikrga nisbatan xilm a-xil m unosabatini bildiradi: Abdulla Kirish so‘z va iboralar Q ahhorning „Sinchalak“ asaridagi Q alandarov o ‘z n u t- qida x o ‘sh, x o ‘p, mayli , a/batta, yaxshi kabi so ‘zlarni k o ‘p q o lla y d i. Yozuvchi bu so‘z!ar orqali A rslonbek akan in g xulqi va tabiatiga ishora qiladi. Eng ko‘p q o ‘llanadigan kirish so‘zlar: albatta, s o ‘zsiz, shubhasiz, haqiqatan, avvalo, to ‘g ‘ri, mayli, bordi-yu} basharti, shekilli, ehîimol, aftidan, darhaqiqai, darvoqe, aksincha, aytgandek, nazarimda, aytmoqchi , fîkrim cha, baxtimizga , toleyimizga, xayriyaîki , ishqilib, demak, kosh- ki, shoyad, afsus(ki), esiz, attang, ajabo, dastlab, xullas, qisqasi, aftidan, qaytaga, x o ‘sh, birinchidan, ikkinchidan, yo'qsa, masaian, jumladan va b. Kirish so‘z va iboralar vazifasida ko‘proq sifat, son, olm osh, fe’llar, modal so‘zlar kelib, tasdiq, inkor, ta r- tib, izoh, qaratish, fikriy y o ‘nalish, xulosalash, e ’tib o rn i to rtish, ikki fikrni bog‘lash, voqeani rivojlantirish kabi m a ’nolam i anglatadi: Farzand, avvalo, hayot guli, umr mevasi, ona qanoti, azizint. Men ayniqsa gui bahorni zo ‘r zavq-shavq bilan kutaman. ( Z D.) Xullas, professor ïn- omjon Rasulov o ‘z ijodiy mehnati davomida o ‘zbek tilining uslubiy qirralari haqida noyob fikrlar berdi. (Gaz.) Hozir barhayot boigan, Temur shahzodalaridan eng tadbirkori , eng qobili va mg munosib sohibi taxt, shubhasiz., Husayn Boyqarodir. {ùyg'un, Izzat Sulton) Kirish so‘zlar va iboralar gapda m ustaqil gap boMagi vazifasini ham bajaradi. Bu vaqtda kirish so ‘zlar u c h u n xos b o ig a n ohang b o lm ay d i, o ‘zi b o g la n g an s o kz bilan bitishadi: To‘g ‘ri so‘z toshni kesadi. To‘g ‘ri, tilimiz boshqa, ammo dilimiz bir. Og'izga kelganni demoq — nodonning ishi. Demak, qo‘shiq kerak butun olamga. 97- mashq. Yuqorida sanab berilgan kirish so‘zlardan tanlab, to ‘qqizta gap tuzing. Uchtasini gap boshida, uchtasini gap oxiri- da va uchtasini gap o‘rtasida keltiring. Kirishlarni vergul bilan ajratishni, maxsus ohang bilan o ‘qishni unutmang. N a m u n a : Demak, Vatan va inson farzandi muqaddas. 98- mashq. 0 ‘qing. Kirish so‘z va iboralarni ajrating. KerakJi o'ringa vergul qo‘yib ko'chiring. 1. S hunday qilib d en g qarabsizki qovunlarim iz yirik sifatli shirin b o ‘lyapti. (A. Aligavharov ) 2. X udo xohlasa a n a sh u qovunlarning en g bolini tanlab kosmosga chiqar- m o q ch im an . (A. Aligavharov) 3. Bildingizmi shunaqa b iz -n in g ishim iz sehrli, qovunlarni xonaga terib q o ‘yga- n im iz d a n keyin u yerga b ir kosa suv h am olib kirib q o ‘- y a m iz . (A. A ligavharov) 4. T iln in g h a t to to v u s h m e ’yorlari ham bizni o ‘qishga d a’vat etadi. Jum ladan, sokz- n in g oxirgi tovushi ikkinchi so'zning boshida {va'da va vafo) ta k ro r q o ‘llansa, nutq su r’atiga salbiy t a ’sir etadi. ( Darslikdan ) 5. B irovga k o ‘z berish d a h sh a t-k u axir. K eyin-keyin bilsam bech o ra onam , M en uchu n bergan ek an ikki k o ‘zini ham . (R. Rahmon) 6. F arzandni gul- ga, o n a n i b o ‘stonga o ‘xshatadilar. Tabiiyki har ikkisi bir- lashgan joyda ja h o n guliston b o ‘ladi. 7. U keladi albat qoshingga Elga shodlik olib keladi. Elga shodlik om onlik va b ax t olib dovrug‘ solib keladi. (H. 0.) B. 0 ‘qituvchi ham ijod kishisidir. D em ak unga ham avvalo shaxsiy fikr kerak. 0 ‘z gapi o ‘z fikri b o lm a g a n o ‘qituvchi bolalarni tarbiyalay olm aydi. 165 - topshiriq. Matndan o'zingiz tushunmagan so‘zlami ajra- tib, o‘qituvchi yordamida lug'at tuzing. 166- topshiriq. Matndagi kolchma ma’noli so'rlarni ajrating va turlarini ayting. 167- topshiriq. 0 ‘qing. Nutq turini (uslubini) aniqlang. 0 ‘sha nutq turining ayrim xususiyatlarini ayting. Uslubiy bo‘yoq anglatgan qatlamlarni ajrating. Bahor insonga qayta hayot berolmaydi. Lekin u insonga eng buyuk ne’mat, tuyg‘u hadya qiladi, qalbida bahor yara- tadi. O rzu-um idlari g ‘u n ch a ochadi. G 'ayrati jo ksh uradi. M u h ab b at m avjlanadi. Yashashga, kurashga h ar vaqt- dagidan o ‘zgacharoq ishtiyoq bilan kirishadi. „ N av ro ‘z tk insoniylik, yaxshilik bayrami b o lib kelgan. N a v ro ‘z kunlari ham m a bir-biriga tabassum ulashadi. M eh r-o qibat uyqudan uyg‘onadi. Yomon so‘zlar cheki- nadi. U rish-janjal, gina-kudurat unutiladi. Avval urish- g a n la r yarashib o lad ilar. B em orlardan, nog iro n lard an, 172 yolg‘izlardan xabar olinadi. E ro n lik lar N av ro kz kunlari bir-birlariga shakar hadya qilishar ekanlar. Dem akki, shirin- lik, ezgulik, yaxshilik! N avro‘z kunlari quyosh Yerga yaqinlashadi: osm on-u yer yorug‘lashadi. Abu Ali ibn Sino bahor paytida q o n ta ñ a d a jo ‘shqinroq harakat qiladi, k o ‘klam chog‘idagi ch eh ralarnin g gulgun- ligi ham sh un dan , degan. B aho r in so n g a sad oq at k o krs a ta d i. H a r yili kelib, kokzni, qalbni yashnatadi. N e ’m atlarini kaftida tutadi. in - soniyat saxiylikni, sadoqatni, b a g 'rik e n g lik n i, yaratuv- chilikni bahordan o ‘rgansa, bahordan andaza olsa yarashadi. Xush kelibsan N avro'zi olam! (S. Mahmudova ) 168- topshiriq. Matnda qaysi so‘z turi ko'p qoilangan? Saba- bini tushuntiring. 169- topshiriq. 0 ‘qing. Uslubiy bo'yoq ifodalangan so‘z birik- malarini ajrating hamda ma’nosini ayting. Ra’no hovli yuzida ikkita ukasining o ‘rtasiga tushib, ular- ning loy o ‘yiniga ishtirok etar, yer supurib yotgan soch o'rim larining tuproqqa belanganidan xabarsiz edi. G o ksht ko‘tarib, yo‘lakdan kirgan Solih m ahdum ning ko‘zi R a’noga tushdi. — Balli, R a’no! Ana jinnilik! — d ed i m ahdum . — Atlas ko‘y!ak senga hayfl Senga b o ‘zdan boshqasi, albatta hayf! R a’no o ‘rnidan turdi, dadasidan uyalib, loyli qoMlarini orqasiga yashirdi. — Uyat em asm i? Yuv, qoMingni, yuví U kalarinigni bola desam, sen ulardan ham oshib tushasan! R a’no yugurib ariqqa ketdi. N igora oyim o ‘tirgan joyi- dan: — R a’noning aqli tushsin, — deb kulib q o ‘ydi. (A. Qod.) 170- topshiriq. 0 ‘qing. Mazmunini ayting. So‘ng „Tarbiya — murakkabjarayon“ mavzusida maqola yozing. Misollami o*z hayo- tingizdan oling. Imkon topib, 0 ‘tkir Hoshimovning onalar ha- qidagi qissalardan chiqargan hissalaridan foydalaning. A ylanay, o ‘rgilay, girgitton b o ‘lay! — Bir o n a shundayin o ‘stirdi o ‘g‘il. E n d i-ch i? „M en seni tu gkm ayin o ‘lay“! — B ezori o ‘g ‘ilni qarg‘aydi nuqul. (M. Xudoyqulov) 171- topshiriq. She’mi yodlang. Uyushgan bo‘laklami ajrating. Bog‘lovchilami izohlang, qo‘yilgan tinish belgilarini tushuntiring. O sm o n go‘zal oyi, quyoshi bilan, In so n g o ‘zal mardlik, bardoshi bilan. F azilati, odobi, xulqi bilan, C h in xislati — noyob qalb m ulki bilan. In so n g o ‘zal kuyi, g‘azali bilan, D o n ish m atai, maqol, m azasi bilan. In so n em as, inson inson b o lm a sa , G o ‘zallikda qalbi b o ‘ston bo'lm asa. (M. Ikrom) 172- topshiriq. 0 4qing. Undalmalar, kirish so‘z va iboralar, ajratilgan bo'laklami ma’nosiga ko'raguruhlang, qo‘yilgan tinish belgilarini tushuntiring. Sport m uxbiri Yuriy Solomaxin 38 tilni biladi. U Mores Tores nom idagi M oskva chet tillar institutining chet tillar fakulteti nemis tili b o ‘limini bitirgan. Ingliz tilini ham o ‘igandi. Bir m avsum da Shveysariyadan kelgan velosipedchilarga taijim onlik q ildim , deydi. M ehm onlar fransuz tilida gapla- shishar ek an , ta rjim o n n i alm ashtirish uchu n vaqt yo‘q edi. S hunday qilib, Yuriy yangi tilni o ‘rgana boshlaydi. — M en velosipedchilardan fransuz so ‘zlar talaffuzini o ‘rgandim . K uzda institutga qaytgach, fransuz gram m ati- kasini m u staq il o ‘rganib, sirtdan im tih o n topshirdim . M enim cha, en g m uhim i, xalqaro m unosabatlar va alo- qalar rivojlanib borayotgan hozirgi davrda chet tillami bilish jud a katta siyosiy-m adaniy hodisadir. M ening kuzatishla- rim cha, c h e t ellarda kishilar bilan uning ona tilisida, o ‘z vatani tilida gaplashsangiz, bu — ularga, vataniga, tarixiga chuqur h u rm at ram zi bo‘ladi. Xizm at taqozosi bilan, qarangki, qisqa m u d d at ich id a ko‘p tillarni o ‘rganib olish ju m a list Y. Salom axinga k a tta baxt keltirdi. ( Gaz •) 173- topshirig. Adabiyotshunos Naim Karimovning akademik yozuvchi Oybek haqidagi esdaliklaridan berilgan lavhani o‘qing. Kishilar orasida inson tashvishi bilan yuradiganlar bor. Ularni uzoqdan ham ko‘rgan yo kuzatgan bo‘Isangiz, eng yaxshi fazilat- lari haqida yozing. 1966- yil. Kuz. Zilziladan shikastlangan Toshkentni qayta tiklashar edi. Kim lardir ko‘p qavatli uylarga k o ‘ch ard ilar, boshqalar yangi yer olib, o kzlariga yangi uy qu rish ard i. A na shunday kishilardan biri q o ‘li kaltalik qilib, boshlag an uyining tom ini yopish ilojini qilardi. H adem ay yog‘in gar- chilik ham boshlanadi. 0 ‘zingda y o ‘q — olam da y o ‘q, d ey- dilar. Bu ko'pchilikning boshida b o r edi. Ish chilar shaharchasida b ir n ech a eshikka kirgan h a li- gi o d am , nihoyat, O ybek do m lanin g uyida pay d o b o ‘ldi. M ing xil xayol uni chulg‘adi. Adib o ‘zi yolg ‘iz ishlab o ktirardi. M ehm on salom -alikdan keyin m uddaoga k o ‘chdi. O ybek notanish kishining gaplarini eshitib, uyga kirib ketdi va b ird asta pul ko‘tarib chiqdi. Pulni sanam adi ham . M eh m o n tom ini yopib oldi. K eyin yangi uyga k o ‘ch ib chiqdi. Bir necha kundan keyin qiyom at q arzn i u zish u ch u n Oybek dom la huzuriga keldi. Jam g‘arm a n i u z a ta r ekan: — R ahm at, dom la, — dedi, — M enga ham , farzan d la- rim ga ham otalik qildingiz. Yaxshiligingizni sira-sira u n u t- maymiz. Asti kam bo‘lmang. Baraka toping. — Y o‘q, yo‘q, — dedi Oybek dom la. — O lm aym an. Bu pulni m en sizga chin ko‘ngildan berganm an. U yingizga ji- hoz oling. Bolalarga kiyim -bosh oling... 174- topshiriq. Berilgan mavzulardan birini tanlab, insho yozing. 1. O kzb ek isto n — m u sta q il d av lat. 2. B a x tin g o ‘z qo‘lingda. 3. Ustozlar sabog‘i — hayot chirog‘i. 4. O n a tili xonam izda. 5. M adadkorim — o tam derm an . 6. M illiy a n ’analarim iz. 7 .0 d o b li yigit (qiz) deb qaysi te n g d o sh in - gizni tushunasiz? 8. D o ‘st bilan obod uying. 9. Biz — insonparvarm iz. 10. D a v la ttiliq o n u n ia m a ld a .il. Kasb- lar b o ‘ladiki... 175- topshiriq. (Takrorlash uchun.) 0 ‘qing. Izohlovchilarni guruhlang. Ma’nolarini ayting. Keyin 0‘zingiz ham urush xoti- ralaridan bir lavha yozing. Bunda frontga borgan otangiz, tog'angiz, front orqasida turib xizmat qilgan onangiz, opangizdan, tanish- bilishlardan, qo‘ni-qo‘shnilardan so‘rab oigan esdaliklaringizdan foydalaning. 1. SAXOVAT U ru sh d a n im alar b o ‘lm aydi, deysiz. T aq d irlar-ch i? Q o ‘shkechiklik traktorchi-m exanizator Xudoyberdi M al- laboyev endi texnika piriga aylanayotganda (u 1934- yilda qishloqqa kelgan birinchi traktorni m ingan, ilg‘orlarning T oshkent va Moskvada b o klgan qurultoylarida qatnashgan), u rush boshlanib qoldi. Q ahram onga o ‘lim yo‘q, deydilar. M oskvadan V enagacha b o ‘lgan yo‘lni o “z m inam yoti bi lan bosib o ‘tdi. Ikki m arta yengil yarador ham bo‘ldi. Ammo 1945- yil 8- aprelda V enada chap oyog'idan qattiq yara- landi. O radan bir oy o ‘tib, gospitalga 4- U kraina fronti q o ‘m o n d o n i, m arshal F yodor Ivanovich Tolbuxin kirib kelsa b o 4ladimi! H am m a jangchilarni g‘alaba bilan tabrikla- di. U larga sog‘liq tiladi. Xudoyberdi aka bilan alohida gu- runglashdi. — U yda kirn bor? — O nam borlar. O ilam bor, — dedi. M arshal yonidagi starshinaga buyurdi: — M ana buni oilasiga (bir kiyimlik shoyi), m ana buni onasiga (3 kilogrammga yaqin oq qand edi) jo ‘nating. 0 ‘ziga esa — orden. H a, saxovatning tosh i ham , sajiyasi ham h ar xil b o ‘Iadi. ( Gaz .) 2. D unyoda ko‘p narsa unutiladi, Q ashshoqlik, m artaba, quvonch, qayg‘ular. U nutilib borar m uhabbat dardi, U n u tilar yillar, y o ‘llar, orzular. Qirq yillik gina ham unutiladi, U nu tilar hatto yurakdagi dard, Y axshilarning mehri unutilm as lekin, U nutilm as ular oldidagi qarz. (A. Oripov) 176- topshiriq. O kqing. Matnning qaysi uslubga oidligini aniq- lang. Uslubni yaratuvchi vositalami ko‘rsating. 1. X u do yb erd i o ta qishloqqa o kn la b o rd e n va m edal- la r bilan q aytib keldi. S hundan b eri q a n c h a suvlar oqib ketdi. D un y o n ec h a m arta ay lan ad i. A m m o X u d o y b er di o ta (85 y oshga o ‘tdilar) o ksha g o ‘zai sh ah ard ag i in - soniy m u o m ala va yaxshilikni ham on kechagiday his etib, ikki kishi bilan suhbatda ham , d astu rx o n tepasida ham eslaydi. (Gaz.) 2. Jo'raboy aka Uzoqovning laqablari h am o ‘ndan oshib ketdi, Farg‘onaning „A w al“ qishlog‘ida traktorchilik qiigan yosh yigit urushda Dneprgacha bordi, q attiq yarador bo‘ldi. Ammo o ‘z pulemyotini sira tashlamadi. 40- armiyaning gvar- diyachi-o‘qchi diviziyasi tarkibida 1943- yil sentabrida gvar- diyachi seijant J o ‘raboy aka D neprni b irin ch ilar qatori kechib-suzib o ‘tdi. Ammo bu safar erta tongda o ‘ng qo‘lidan ogkir yaralandi. Juda ko‘p orden va m edallar bilan Fargkonaga qaytib keldi. Ishladi. Ijtimoiy ishlarda faol qatnashdi. Yangi- yangi unvonlar sohibi boldi. Paxta zavodi yonida bog‘ yaratdi. M ashinalar tuzatdi — mexaniklar m aktabiga tez-tez kirib turdi. M urabbiy b o ‘ldi. Qori N iyoziy nom idagi mahalla qo‘mitasi raisi, hozir ham tinmaydi. Jam o atn i safarbar etib, mahallada ajoyib ham m om qurdirdi. 0 ‘zbekisto n O liy K engashi ra y o s a tin in g 2001- yil 9- sentabrdagi Farm oni bilan ko‘p yaxshi ishlar sohibi Jo'raboy aka U zoqovga , ,0 ‘zbekistonda x izm at ko‘rsatgan yoshlar murabbiysi“ degan faxriy unvon berildi. Yigit kishi- ga 70 h unar oz, deydi xalqimiz. Jo 'ra b o y aka yigit emas, hozir u 82 yoshga kirdi. Ammo yigit saxovati bilan yugurib- yelyapti. (Gaz.) 177- topshiriq. 0 ‘z tarjimayi holingizni yozing. 178- topshiriq. Sinov diktanti o‘tkazish. 12 — G \ A bdurahm onov, D. Xo‘jayeva 177 Sinov savollari Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|