0 ‘zbekist0n respublikas1 oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKAS1 OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 0 ‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI 0 ‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI
- M USTAQILLIK - OLIY N E ’MAT
- 1 - s e n t a b r — M u sta q illik kuni etib belgilandi. 0 ‘zb e k isto n R esp u b lik asi- ning Davlat bayrog‘i
- Davlat madhiyasi 1992- yil 10- dekabrda 0 ‘zbekiston Respublikasi XII chaqiriq Oliy Kengashining XI sessiyasida tasdiqlandi. O ‘zbekiston R espublikasining
- 0 ‘zbekiston jah on hanijamivatida
- M ustaqillik uchun kurash Eslang.
- 0 ‘lk a d a m illiy o zo d lik h a ra k a ti
- 4. M u staqillik uchun kurashgan davlat arboblari
- 0 ‘zbek tiliga davlat till m aqom ining b erilish i
- Ona tili
- D av la t tili qonunining m ohiyati
- I. Boshqa m illa t va xalqlarning tiliga hurmat
- 3- modda.
- IMll Eslang. 1
- -u (-yu), -chi, -a (-ya), -ku, -da
- 15- topshiriq.
0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKAS1 OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 0 ‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI 0 ‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI RIVOJLANT1RISH INSTÎTUTI G 6. Abdurahmonov , D. Xo‘jayeva HOZIRGI 0 ‘ZBEK ADABIY TILI Akademik litseylar uchun darslik T O S H K E N T „ 0 ‘Q IT U V C H I“ 2003 Taqrizchilar: ToshDSHI akademik litseyi o'zbek tili va adabiyoti kafedrasi m udiri, dotsent I. R. LAFASOV; filologiya fa n la ri nomzodi, dotsent S. SULTONSAIDOVA; FarDU akademik litseyi o'zbek tili va adabiyot o'qituvchisi A. ALIQULOV S h artli qisqartm alar Asq. M. — Asqad Muxtor A. Q. — Abdulla Qahhor A. Qod. — Abdulla Qodiriy Gaz■ — Gazetadan J. Jab. — Jumaniyoz Jabbor Ibr. R. — Ibrohim Rahim /. 0. — I. Oymirzayev Z.D. — Z afar Diyor B. Kerb. — B. Kerboboyev M. — Muqimiy M. A. — Muxtor Avezov M. I. — Mirza Ibrohim Mirm. — Mirmuhsin M. K. — Mahmud Koshg‘ariy M. T. — Mirzo Tursunzoda M. Hus. — M. Husayn Y. Sh. — Yoqubjon Shukurov N. — Navoiy N. Saf. — Nazir Safarov 0. — Oybek 0. Y. — Odil Yoqubov P. — Pushkin P. T. — Parda Tursun P. Q. — Pirimqul Qodirov P. M. — Po‘lat M o‘min R. Bob. — Ramz Bobojon R. F. — Rahmat Fayziy S. A. — Sadriddin Ayniy S. A. — Sobir Abdulla S. Ahm. — Said Ahmad S. J. — Sulton Jo‘ra T. M. — Temur Malik T. T. — Turob To‘!a T. F. — Temur Fattoh U. — Uygkun F. Y — Fozil Yo‘!dosh Ch. — C ho‘lpon Sh. 0. — Sharif Orifiy Sh. R. — Sharof Rashidov M. Shayx. — Maqsud Shayxzoda E. V. — Erkin Vohidov E. J. — Ergash Jumanbulbul Y - Yashin G‘. G‘— G ‘afur G'ulom O'. R — Oktkir Rashid 0 ‘. H. — 0 ‘tkir Hoshimov H. N. - Hakim Nazir H. 0. — Hamid Olimjon H. . — Hamid G ‘ulom H. H. — Hamza Hakimzoda 4306020200 - 4 1 A --------------------------- Q a t'iy buyurtma —2003 3 53(04)—2003 I S B N 5 — 6 4 5 — 0 4 0 5 4 — 6 © „ O ' q i t u v c h i “ n a s h r i y o t i , 2003 A kadem ik litseylarda o n a tili d arslarin ing dastlabki kunlari 0 ‘zbekiston Respublikasi M ustaqillik bayram iga to ‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham dars a w alo Respublika Mustaqilligiga oid suhbatlardan boshlanib, talabalarning „M u sta q illik n e ’m atlari“ m av zu sid ag i insholari b ilan tugallanadi. D arslar o n a tilidan 9- sinfgacha o ‘tilgan m ateriallarga asoslaniladi, ular m ustahkam lanadi va shu m a’lum otlar asosida yangi qoidalar beriladi. T alabalarning og‘zaki va yozm a nutq larini o ‘stirish y ozm a m a tn lam i tahlil qila bilish va tuza olishga bogliq. D arslikdagi m atn, lug‘a t- lardan foydalanish, alifbo va eng m u h im imlo qoidalari, tinish belgilarini to ‘g‘ri q o ‘llash, uslubiyat, sinonim iya m a ’lu m o tlari ana shu m a q sa d la m i am alga o sh irishga m oljallangan. B undan tashqari, maxsus rasm iy hujjatlar bobi berildi. R asm iy h u jja tla rn i tuza b ilish o ‘q u v yili d a v o m id a , m avzulardan keyin ham 0‘tkaziladi. Darslikning oxirida okzbek tilining shakllanishi, taraq- qiyoti va o ‘rganilishi haqida ham m a’lum otlar berildi. Akademik litseylarda ona tili darslarining asosiy maqsadi talab alarning o g ‘zaki va y o zm a n u tq la rin i o ‘stirishdir. Buning u c h u n o ‘qituvchi yangi m avzu bilan o ‘ti!gan m avzuni b o g 'lab olib borishi, m a sh q va to psh iriqlarn i bajarish usullarini ko‘rsatib b e rish i va sinov savollari, rasm iy h u jja tla rn i tu zishi, in s h o va d ik ta n tla rn i h a r chorakda va mavzudan keyin o ‘tkazishi zarur. Sinov savollari va test sin ovlari savollariga ja v o b lar talabalar to m on idan berilib, b o sh qa talabalar to m o n id an tuzatiladi, toMdiriladi, um um lashtiriladi. D ik tan t m atnlarini o 'q itu v ch i tayyorlaydi va bay o n m atn larin i o kqib, tushuntirib b erad i. Bu ishlar m avzu oxirlarida va chorak yakunida o ‘tkaziladi. Ko‘p m ashq va to p sh iriq larn i bajarish o ‘tilg an m a v zu larn i ta k ro rla sh , mustahkam lashga ham qaratilgan. Bu o 'rin d a o ‘qituvchi mavzularning o ‘zaro bogiiqligiga e ’tib o r berishi zarur. M USTAQILLIK - OLIY N E ’MAT 0 ‘z b e k is to n R esp u b lik asi Oliy K en g a sh in in g 1 9 9 1 -yil 31- avgustdagi VI sessiyasida 0 ‘zb ek isto n M ustaqil davlat deb e'lon qilindi va 0 ‘zbekiston Respublikasi deb ataldi. Davlat m ustaqilligining asoslari to ‘g‘- risidagi qon un qabul qilindi. 1 - s e n t a b r — M u sta q illik kuni etib belgilandi. 0 ‘zb e k isto n R esp u b lik asi- ning Davlat bayrog‘i 1991-yil 18-noyabrda 0 ‘zbekiston Res publikasi O liy K en g ash in in g VII sessiyasida tasdiqlangan. 0 ‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi (tam g‘asi) 1992-yil 2- iyulda 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy K en gashining X sessiyasida tasdiqlandi. M ustaqil O 'z b e k is to n n in g birinchi K on stitu tsiyasi 1992- yil 8- dekabrda 0 ‘zbekiston R espublikasi XII ses- siyasida qabul qilindi va 8- dekabr um um xalq bayram i deb e ’lon qilindi. O 'zbekiston R espublikasi milliy valutasi R espublika Prezidentining 1994-yil 16 -iy u n farm oni bilan 1994- yil 1- iyuldan m uom alaga kiritildi. 0 ‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi 1992- yil 10- dekabrda 0 ‘zbekiston Respublikasi XII chaqiriq Oliy Kengashining XI sessiyasida tasdiqlandi. O ‘zbekiston R espublikasining davlat m adhiyasi Abdulla O ripov s o ‘zi M utai Burhonov musiqasi Serquyosh hu r o ‘lkam, elga baxt, najot, Sen o ‘zing do'stlarga yo‘ldosh, m ehribon! Yashnagay toabad ilm -u fan, ijod, Shuhrating porlasin toki b o r jah o n ! > N a q a r o t : Oltin bu v o d iy la r— jo n 0 ‘zbekiston, A jdodlar m ardona ruhi senga yor! U lugk xalq qudrati jo ‘sh urgan zam on, O lam ni m ahliyo aylagan diyor! Bag‘ri keng 0 ‘zbekning o ‘chm as iymoni, Erkin, yosh avlodlar senga zo‘r qanot! Istiqlol m ash’ali, tinchlik posboni, Haqsevar o n a-y u rt, mangu bo‘l obod! N a q a r o t : Oltin bu v o d iy la r—jo n 0 ‘zbekiston, Ajdodlar m ardona ruhi senga yor! U lug‘ xalq qudrati jo ‘sh urgan zam on, Olam ni m ahliyo aylagan diyor! O kzbek milliy tiliga 1 9 8 9 -yil 2 1 -ok tab rd a Davlat tili m aqo m i (statusi)ning berilishi 0 ‘zbekiston Respublikasi m u staq illig in in g d astlab k i nishonasi edi. K adrlar tayyorlash m il liy dasturi bo'yicha 0 ‘zbe- kiston Respublikasida „ T a ’- lim t o ‘g ‘r is id a “ gi q o n u n 1997- yil 29- avgustda qabul qilindi va 1997- yil 1- iyulda „ K a d rla r tayyorlash milliy dasturi“ qabul qilindi. 1998- yil 24- fevralda „Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari tashkil etish ham da ular faoliyatini boshqarish“ haqida qaror qabul qilindi. 0 ‘zbekiston jah on hanijamivatida O kzbekiston Respublikasini 200 ga yaqin davlat tan oldi. Ja h o n n in g 130 ga yaqin m am lakatlari bilan rasmiy d ip lo m a tik aloq alar o krnatildi. T o sh k e n td a 40 g a y a q in m am lakat o ‘z eichixonalarini ochdi va 20 dan ortiq chet el davlatlari 0 ‘zbekiston Respublikasida birgalikda ish olib borish u ch u n akkreditatsiya qilindi. 1992- yil 6- m artda Toshkentda birinchi b o ‘lib Amerika Q o‘shm a Shtatlari o kz elchixonasini ochdi. 0 ‘z b e k isto n n in g b irin c h i e lc h ix o n a s i G e rm a n iy a F ederativ R espu blik asin in g p oy tax ti B o n n d a 1994- yil 1- sentabrda o ch ild i. 0 ‘zbekiston R espublikasi 1992- yil 2 - m a rtd a Bir- lashgan M illatlar Tashkilotiga a ’zo boMdi. Birlashgan M illatlar Tashkiloti 1993-yil 2 4 - ok tab rda CVzbekistonda o ‘z vakolatxonasini ochdi. O 'zbekiston ko‘plab xalqaro tashkilotlarga a ’zo b o kldi. M ustaqillik uchun kurash Eslang. V atan mustaqilligiga erishish uchun ku- H rash O ktab r to 'n tarish ig a qadar b o ‘ldi. C h o r Ros- siyasining Turkistondagi m ustam lakachilik siyosati shafqatsiz harbiy-politsiyachilik ta rtib in in g o ‘rnatilishi, 1892- yili T osh kentda („V abo q o ‘zgko lo n iu ), F arg‘ona viloyatida (1898- yilda D ukchi Eshon — M uham m adali q o ‘zgkoloni), Buyuk Turkistonda (1916- yil podshoning m ahalliy aholidan m ardikor olish to ‘g‘risidagi farmoniga qarshi) bir necha minglab aholi ketm o n , b olta, pichoq- lar bilan zam onaviy qurollangan, ja n g qilish usullarini egallagan rus q o kshinlariga qarshi chiqdi. Afsuski, kuchlar teng em as edi: minglab kishilar qirildi, surgun qilindi, m ol-u mulki talandi, shahar va qishloqlar xarob b o kldi. Rossiya pod sh osinin g taxtid an tu s h irilis h i, sovetlar (bolsheviklar) h o k im iy atin in g o ‘rn a tilish i T u rk isto n g a ozodlik keltirm adi, aksincha, shariat sudlari b ekor qi lindi, dindorlar qattiq ta ’qib ostiga olin di, eski maktablar berkitildi, rus tili m ajburan joriy qilindi, oziq -o vq at raz- verkasi, ja m o atlash tirish , 1400 rus b o lsh ev ik larini olib kelib, rahbariy o'rinlarga q o kyilishi, b u tu n siyosiy, iqti- so diy , h arb iy h u q u q la rn in g R o ssiy a F e d e ra tsiy a sid a boMishi m ahalliy ah o lid a k atta va k esk in n o ro ziliklar keltirib chiqardi: 1. Jad id lar h a ra k a ti 1917- yildan s o kng jadidchilik, m a‘rifatchilik harakati bilan siyosiy kurash q o ‘shib olib b o rild i. M . B eh bu diy (1875— 1919), M u n avvar Q ori (1878— 1931), A. Fitrat (1886— 1938), F. Xo‘jayev (1882— 1938), M. C ho'qayev (1890— 1941), A hmad Zakiy Validiy T o ‘g‘on (1890— 1970) va boshqalar „Sho'royi Islomiya“ , ,,S ho‘royi U lam o “ , „T u ro n “ , „Ittifoqi M uslim in“ kabi tashkilotlar tuzib, 0‘lkaning mustaqilligi uchun kurashdi- lar, am m o ulam ing kokplari qam alib, otildilar yoki ayrim - lari chet elga qochib ketishga m ajbur boMdilar. 2. Turkiston muxtoriyati 1917- yil 28- dekabrda (yangi hisob bilan 11- noyabrda) Qokqon shahrida tashkil etilib, faqat 72 kun faoliyat ko'rsatdi. Yevropaliklardangina iborat b o lg a n T oshkent bolsheviklar Soveti arm an „D ashnaq- qutyun“ qurolli kuchlari bilan kelib, Q okqonni o‘qqa tutdi, o kn mingdan ortiq aholi qirildi, shahar xarob bo'ldi. 3. 0 ‘lk a d a m illiy o zo d lik h a ra k a ti — a h o lin in g S o vetlar siyosatiga qarshi qurolli kurashi 1918- yilda boshlanib, 1935- yilgacha davom etdi. M adam inbek o ‘ttiz ming q o kshini bilan, S herm uham m ad keyinroq yetmish m ing, E rgash q o 'rb o sh i sakkiz m ing kishilik q o 'sh in i bilan kurashdi. H atto M adam inbek Sovetlaming Farg‘ona o ‘lkasi b o ‘yicha q o ‘m ondoni Veryovkin-Rasalskiyni Far- g‘o n a vodiysida muvaqqat m uxtoriyatni tuzish to kg‘risida b itim g a q o kl q o ky ish ga m a jb u r q ild i. M a d a m in b e k oM dirilgandan keyin ham S herm uham m ad Ibrohim bek (1889— 1932), A n v ar P osho (1881 — 1922), Ju n aid x o n (1857— 1938) boshchiligida kurashlar davom etdi. M ustaqillik uchun kurashda o ‘n minglab odam halok b o kldi, o klka xarob b o ld i. 4. M u staqillik uchun kurashgan davlat arboblari T. R isqulov, N . T o ‘raqulov, Q ayg'usiz Otaboyev, A. Ra- him boyev, I. X idiraliyev, F. X okjayev, A. Ikrom ov A. F itrat, A. Q odiriy, C h o lp o n , U. N osir kabi dunyoga m a sh h u r kishilar, shoir va yozuvchilar 30- va 50- yil- lardagi q a ta g ko n lik d av rlarida surg u n q ilin d ilar, o tib tashlandilar, b a ’zilari chet elga qochib qutuldilar. 0 ‘sha paytlarda A bdulham id Sulaym onov (C h o klpon) shunday yozgan edi: QoMimda so ‘nggi tosh qoldi, Yovimga otm oq istayman. Ko'zimda so ‘nggi yosh qoldi, Amalga yetm oq istaym an. Abdulla Qodiriy 1929- yili m atb u o td a o ch iq d an -o ch iq o 'zb e k kinosida o ‘zbek u rf-o d a tla ri suyagigacha singib ketgan o ‘zbek lar o ‘y n asala rg in a haq iqiy o 'z b e k k in o san ’ati vujudga keladi, deb yozdi. M ustaqillikka erishilgandan keyin istiqlol deb jo n in i fido qilganlam ing ilm iy-ijtim oiy faoliyatlarini o krg an ish va asarlarini nashr qilish u ch u n d oim iy hukum at k o m is- siyasi tashkil etildi, ulam ing xotiralarini abadiylashtirish uchun m uzeylar va xiyobonlar och ild i, haykallar o ‘m a - tildi, k o 'ch a va xiyobonlatga u lam in g nomlari berildi. 1 -topshiriq.„Musxaq\\\\k — o\\y n e’m at“ mavzusida insho yozing. 0 ‘ZB EK T IL I - 0 ‘Z B E K IS T 0 N R E S P U B L IK A S IN IN G DAVLAT T IL ID IR Jamiki ezgu fa zila tla r inson qalbiga, a v v a - lo, ona allasi, ona tiiining betakror jo zib a si bilan singadi. O na tili — bu millaining r u - hidir. 0 ‘z ona tilin i yo'qotgan har q a n d a y mil/at o ‘zligidan ju d o bo ‘lishi muqarrar. 1SLOM KARIMOV 0 ‘zbek tiliga davlat till m aqom ining b erilish i Bilib oling. 0 ‘zbekiston Respublikasining O liy • Kengashi 1989- yil 21- oktabrdagi majlisida o ‘zbek tiliga Davlat tili m aqom ini (statusini) berish to ‘g ‘risida Q onun qabul qildi. 1992- yil 8- dekabrda qabul qilingan 0 ‘zbekiston R es publikasining Konstitutsiyasida h a m , , 0 ‘zbekiston R es- 9 publikasining D avlat tili o'zbek tilidir“ deb yozib q o kyildi (O kzbekiston R espulikasining K onstitutsiyasi, I bob, 4- modda). Q onunni am alga oshirish b o ‘yicha O 'zbekiston H u- kum ati tadbirlar belgilab, unda „Davlat haqida Q onun qa- bul qilingan kunni Ona tili kuni deb e ’lon qilish“ to ‘g‘risida qaror qabul qildi. H ar yil Qonun qabul qilingan kun — 21- oktabr — Ona tili kuni sifatida keng nishonlanadi. 0 ‘zbek tiliga D av lat tili m aqom ining berilishi 0 ‘z- b e k isto n R e s p u b lik a s in in g m u sta q illik sari q o ‘ygan birinchi qadam i edi. O rad an ikki yil o ‘tm asdan — 1991- yil 31- avgustda 0 ‘zbekiston Respublikasi m ustaqil deb e ’lon qilindi va 1995- yil 21- dekabrda Oliy K engash m azkur Q onunni yangi ta h rird a qabul qildi. R espu blik ad ag i ijtim o iy sh aro itlarn i hisobga olib, Q o n u n g a ja m iy a t o s o y is h ta lig in i m u s ta h k a m la sh g a qaratilgan b a ’zi o ‘zg arishlar kiritildi. D av la t tili qonunining m ohiyati i | Bilib oling. Q onunning 2- m oddasida kolrsatili- '• shicha, „ O 'zb ek tiliga Davlat tili m aqom ining beri lishi R espublika hududida yashovchi millat va elat- larning o ‘z o n a tilin i q o ‘llashdan iborat Konstitutsiyaviy huquqlariga m onelik qilmaydi“ . 0 ‘zbekiston H ukum ati okz hududida yashab tuigan 130 ga yaqin millat, xalq, elatlam ing tillari, urf-odatlari va an ’analari hurm at qilinishini ta ’minlaydi, ulaming rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. „ H ech kim o ‘z millatini boshqalardan ustun qokymasligi kerak‘k — deydi 1. A Karimov. D avlat tili h a q id a g i Q o nunni ikki q ism g a b o ‘lish m um kin: I. Boshqa m illa t va xalqlarning tiliga hurmat 1. F uq arolar o ‘z a ro m uom alani va t a ‘lim olishning qaysi tilda boMishini o kz xohishlariga ko‘ra tanlab olishlari, boshqa m illat va x alq lar zieh yashaydigan joylarda mak- tabgacha bo'lgan tarbiya va bolalar muassasalarini tashkil etishlari, m ahalliy hokim iyat va boshqaruv idoralariga o ‘z tillarida m urojaat qilishlari m um kin. U lar sudlov ishlari bilan o kz tillarida h am tanishib chiqishlari va so ‘zlashlari m um kin. K o rx o n a, m uassasa va b irla s h m a la rd a , agar ko‘pchi!ik davlat tilini bilmasa, ish yuritish, hisob-kitob, statistika va m oliya hujjatlari b oshqa tilla rd a ham olib borilishi m um kin. Xalqaro anjum anlam ing tili va hujjatlari davlat tili bilan barob ar boshqa tillarda h am o'tkazilishiga ruxsat etiladi. A gar talab etilsa, notarial h arak atlar davlat tili bilan barobar boshqa tillarda ham olib boriladi. F u q aro lar a riz a , taklif, s h ik o y a tla rin i o ‘z tilla rid a berishlari, radio, teleko‘rsatuvda o ‘z tillarida gapirishlari, kitob, m aqola yozishlari m um kin. 2. 0 ‘zb e k isto n R espublikasi q o n u n la r i, H u k u m a t qarorlari, nizom lari, ko‘rgazma qurollari, ish yuritish va fuqarolik holatini qayd etuvchi h ujjatlar davlat tilida va boshqa tillarda olib boriladi. II. D avlat tili ijtim oiy hayotning ham m a sohalarida, o ‘zaro muomaiada boshqa tillar bilan barobar q o ‘llanadi. Shu bilan birga, muassasa va tashkilot m uhrlari, tam - g‘alari, ish c o g ‘o zlari h am d a h u d u d la rn in g , m aydon, ko‘chalarning va geografik obyektlam ing nom lari davlat tilida bo‘ladi. Shuningdek, Q onunning 4 - m oddasida kokr- satilishicha, „F u q aro la rg a davlat tilin i o ‘q itish bepul amalga oshiriladi“ . 2-topshiriq. „Davlat tili haqida“gi Qonunning quyidagi moddalarini izohlab bering. 3- modda. F uqarolar m illatlararo m u o m ala tilini o ‘z xohishlariga ko‘ra tanlash huquqiga egadirlar. 6- modda. O kz b e k isto n R e s p u b lik a s id a y ash o v ch i shaxslarga ta ’lim olish tilini erkin tanlash huquqi beriladi. 7- modda. Y angi ilmiy asoslangan a ta m a la r ja m o a t- chilik m uhokam asidan keyin va Oliy M ajlis tegishli q o ‘- mitasining roziligi bilan o ‘zbek tiliga jo riy etiladi. 14- m o d d a . 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i h u d u d id a yashovchi shaxslarga arizalar, takliflar, shikoyatlar bilan davlat tilid a va boshqa tillarda m urojaat qilish huquqi ta ’m in lan ad i. 22- modda. Respublikaning m a ’m uriy-hududiy birlik- lari, m ay d o n lari, ko‘chalari va geografik obyektlarining nom lari davlat tilida aks ettiriladi. 3- topshiriq. Oilaviy ahvolingiz to ‘g‘risida mahalla rahba- riyatidan litsey rahbariyatiga ma’lumotnoma va litsey kutubxona- siga a’zo bo‘lish to‘g‘risida ariza yoziné. 4 - topshiriq. ,,0na tilim —jon-u dilim“ mavzusida insho yozing. Sinov savollari 1. 0 ‘zbek tili davlat maqomi berilguncha qanday holatda edi? 2. 0 ‘zbekiston hududidagi o‘zbek bo'lmagan millatlarga qanday huquqlar berilgan? 3. Davlat tili Qonunini amalga oshirishga to‘sqinlik qilgan yoki uni mensímagan kishilarga qanday chora ko'riladi? 4. Respublika qonunlari va boshqa hujjatlar qaysi tilda yoziladi? Mahalliy hokimiyat hujjatlari-chi? 5. Davlat tilining qoilanish sohalarini sanab o'ting. O N A T IL ID A N 0 ‘TILGANLARNI TAKRORLASH VA M USTA H KA M LA SH IMll Eslang. 1) kirill alifbosidagi u harfi o ‘miga s yoki ts H M harflari olingan; 2) o harfí o rq a q ator keng unli (ona-ota) va chet til s o ‘zla rid a o rq a q a to r o ‘rta keng u n lin i ( boks, to m a ) ifodalash u c h u n q o lla n a d i; 3) j h a rfi ja ra n g li qorishiq u n d o sh n i (jon, vaj) va jarangli sirg‘aluvchi undoshni {gijdd) ifodalaydi; 4) kirill alifbosidagi ui, m, a r yangi o ‘zbek alifbosida sh, ch, ng tarzida ifodalanadi; 5) o 4 va g 4 kirillcha y va f harflari o km ida qo'llaniladi; 6) h undoshi sirg‘aluvchi b o ‘g ‘iz undoshini (bahor, hasip), X undoshi esa sirg‘aluvchi til orqa undoshini (xabar, mix) ifodalaydi. 5- topshiriq. Quyida berilgan so‘zlarda uchragan ц harfini hoziigi o'zbek alifbosi bilan yozing. цех, цирк, дикция, доцент, аппеляция, авиац ия, декломация, делегация, д и к ц и я, диссертация, с т а н ция, рецепт. 6- topshiriq. Quyidagi sokzlamj yangi o‘zbek alifbosi bilan yozing: 1) п о е зд , тал о н , а г р о н о м , д и р е к т о р , т е р м о с ; омон, куёш, ба*о, мукофот. 2) ж и йда, ривож, ти ж о р ат, ж а \о н ; п р о ж ек то р , аждар, тираж, мужда. 3) ш ох, ш ои р, п аш ш а, т е ш а , тош , ош , м о ш ; чорсу, ЧОПИК,, nÿ40K, Kÿ4, бурч; кунгил, с и н г и л , тонг, бонг, тонгги, сунгги. 7- topshiriq. Quyida berilgan so‘zlardagi nuqtalar o ‘rniga x yoki h harflarini qo‘yib chiqing: z a ...a r, z e ...n , za...m , z a ...ir a , z a ...m a t, z u ...r a , y a ...lit, y a ...sh i, y a ...u d iÿ , g u v o ..., ...a b ar, ...o d a , ...o ‘roz, ta ...sil, ta...ta, til...a t, ta...t, tu...fa, to ‘y ...a t, tasbe..., tim so..., ta...ir, tu ...um , sa...ar, se..., su r...o n , su...sur. 8- topshiriq. Quyidagi so ‘zlarga egalik qo‘shim chasin i qo'shing: qoshiq, bek, erk, yuq, hudud, tayoq, yurak, ravnaq, qorin, burun, o ‘g‘il, bo‘yin, parvo, avzo, orzu, m avzu, o b ro \ dohiy. 9- topshiriq. Quyidagi so‘zlarga jo ‘nalish kelishigi qo‘shim - chasini qo‘shing: tog‘, bogk, chapoq, qishloq, barg, bug1, sog‘. 10- topshiriq. Quyidagi so‘zlar bilan yasalgan q o ‘sh m a so‘zlami qo‘shib yoki ajratib yozing: noma, ham, rang, sifat, kam , har, hech, qay, bir. 11- topshiriq. -u (-yu), -chi, -a (-ya), -ku, -da yuklamalari so4zlarga qanday qo‘shiladi? Misollar keltiring. 12- topshiriq. Badiiy asar nomlari, tarixiy sanalar, davlat va mukofotlar nomlari, qisqartma qo‘shma so‘zlarga uchtadan misol keltiring. 13- topshiriq. Tinish belgilarini qo‘Uash qoidalarini eslab, quyidagi jumlalarda ishlatilgan tinish belgilarini izohlab bering. Q atrada quyosh aks etadi, deydilar. Bu to kgkri, Inson fazilatida qatra n u qson boMsa-chi, uning u m r faoliyatiga d o g' tushm aydim i? B a ’zi kishilar nega buyuk inson degan nom ga befarq qaraydilar! „Xom sut em gan bandam iz- d a “ , deb o‘zlariga taskin beradilar. Axir inson hayotda aqlan peshlangan, kam olotga erishgan zot-ku! U nda qatra dog‘ ham b o klm asligi zarur. R ostgo‘ylik — h a q g o ‘ylikdir. Bu fazilatga m u sh arraf b o ‘lgan kishining yuzi d o im yorug‘ b o ‘ladi. In so n n in g b ir-b irig a b o ‘lgan chin v afo -sad o q atin i, qalblarning qalblarga m eh r-u oqibat, abadiyatini yarat- m oq, qadr tuyg‘usini kuchaytirmoq uchun unga tinchlik, osoyishtalik va turm ush tarzida saxovatli m a'm urlik kerak bo'ladi. Bu m uborak nurli yoklda kurashgan, zahm at chek- kan kishilar chinakam oliyjanob va adolatli kishilardir. Insondagi hasad, k o ‘rolmaslik — uning eng jirkanch, eng qabih va yovuz tu y g kusidir! Inson ezgulik, xayrixohlik, ham iyat, ijodkorlik, fido- yilik, m ehr-u oq ib at, samimiylik va qadr his-tuyg‘ulari bilan hayotda oliyjanobdir. Kamalakda turfa rang mavjud. U tabiatga ko‘rk bagkish- laydi... Inson z o tid a esa turfa fazilat, xislat muhayyo. B ular naq adar x u s h n u d , ijobiy sifatli, ifTatli va ibratli bo'lsa, bir-birim izdan shuncha bahra olamiz. Shirinsuxanlik, shiringuftorlik nafis va beg‘ubor b o l sa, qalbni yayratadi. A gar suhbatga istehzo va nosam i- miylik aralashsa, kul bosgan chog'ga o ‘xshab, tabiatingiz xira tortadi... Shirin s o ‘zd a n dil bo‘lar m asrur, S hunday zotga tuhfam tashakkur. (Sh. Orifiy) 14- topshiriq. Berilgan matnlarga zaruriy tinish belgilarini qo‘yib chjqing, ularning qo‘yiJish sababini izohlab bering. N otiq dedi T aq d ir shul Bu jahoniy iroda Tillar yo‘qolur b u tk ul Bir til qolur d u n y o d a Ey voiz pastga tush Bu gap ch iq d i qayerdan Navoiy b ilan Pushkin Turib keldi qabrdan Kim darg‘azab kim hayron Chiqib keidilar q a to r D ante Shiller va Bayron Firdavsiy Balzak T agor Va’zingni q o ‘y birodar Sen aytganing b o ‘lmaydi Barcha d ed i barobar: Ona tilim o ‘lmaydi (E. Vohidov) Uyimni sog 'in d im bu nechuk sayr 0 ‘zga yurt m anzara iqlimi o ‘zga Qasd qildim ertag a degayman xayr Vatanim tuprog‘in k o ‘zimga surib Elimni sog‘indim nechuk ayriliq 0 ‘zga yurt tu rm u sh i rusumi o ‘zga Bu yerga qilm asin yana qaytgulik Hijronda bag‘rim n i tutam an muzga Tilimni sog'indim nechuk soqovlik O kzga til tu shunm am bironta so‘zga Yorug‘ jah o n zu lm at k o ‘rindi k o ‘zga 0 ‘z yurtim o ‘z elim o ‘z tilim b o r b o ‘l M en seni sog‘in d im yalovbardor b o ‘l (B. Boyqobilov) 15- topshiriq. Mumtoz adabiy tilga oid matndagi so ‘z va qo‘shimchalami aniqlab, ularning hozirgi shakllarini ayting. Bir kun M uso F ir’avnga yorliq tegurgali borurda bir tilanchi o ‘tru keldi. M usodin nansa tiladi. Muso aydi: „M anda narsa yo‘q senga bergali“ . Tilanchi aydi: „Yavloq mung- lu g 'm an “ , teb yolvordi. Q orun Musoga salom qilg‘ali kelur erdi. Q orun yiroqdin darvesh birla ko‘rdi. Musoni kokrsa nar sa tilagay teb yalundi. M uso aydi: „M unda tuig‘il Fir'avndin evga kelmishda sang‘a narsa berayin“ . Darvesh aydi: „Yavloq benavom en, sabrim yo‘q “ tedi. Muso umasig'a tegdi ersa aydi: „Yerda ko‘ringan o ‘tlam i yig‘gil, qurutg‘il. Andin so‘ng b ir an ch a tem ur, yo tu c h , yo qo‘rg‘oshin, yo bakir sen b u ld u n g ersa eritgil. Bu qurutg‘an o ‘td in ozgina anga kemshigil. Qamugk qizil oltun bo‘lg‘ay‘\ D arvesh bilur e rd ik im , yolg‘on so‘z M usodin chiq- .mas. U sokzga inonib yondi. / R a b g 'u ziy , Q issasi R a b g 'u ziy, XIV asr. „ Y ozuvchi“ nashriyoti. 1991-y., I l - 1 2 - b e t la r .) 16- topshiriq. Quyida keltirilgan ilmiy matnlardagi atamalami ajratib yozing va ma’nosini izohlab bering. 1. Elektron m ikroskop yordam ida hujayralarning o ‘ta nozik tuzilm alarini aniqlash im koni mavjud. U ning yor d a m id a ribosom alar, endoplazm atik to ‘r, m ikronaychalar k a s h f etilgan. Keyingi yillarda elektron m ikroskopning ta k o m illa sh tirilish i n a tija sid a u c h oicViamli tasvirlar, y a ’ni strukturalam ing fazoviy tasvirlarini olishga m uvaf- faq b o ‘lindi. („Biologiya “ darsligidan) 2. 0 ‘q o ta r q u ro lla rd a n belgilangan ta rtib n i buzgan h o ld a otish — qurol va o ‘q-dorilam i musodara qilib yoki m u so d ara qilmay, eng k am ish haqining bir baravaridan u c h baravarigacha m iq d o rd a jarim a solishga sabab b o la d i ( 0 ‘z R m a ’m uriy ja v o b g a rlik t o ‘g ‘risidagi kodeksi, 185- m odda). 17- topshiriq. Quyidagi jumlalarda o‘zingizga notanish boklgan so‘zlami kokchirib yozing va m a’nosini izohlang. Bir tajribali o ‘qituvchi aytadi: Shogirdning ilmga b o ‘l- g a n s h ijo a t-g ‘ay rati, o d o b i, fazilati — u sto zn in g sh a- rafidir. H ar bir kitobning zarvaraqlarida, sah ifa-qatlarida bir dunyo m a’no-iqtidor joylashgan. Kitoblar insoniyat ilm -u madaniyatining xazinasidir. U nda jamiki yaxshiliklar: vafo- sadoqat, d o ‘st-u birodarlik, ja so rat-u m a rd lik , m eh r-u oqibat, latif tavoze, vatanparvarlik, insonparvarlik va qutli ishlar ilmiyoti, hikm ati jo! Bunday m uqaddas kitoblarni toabad e ’zozlam oq, asram oq va hayotda u n in g saboq- o ‘gitlaridan b a h ra m an d boMmoq — fozil in son iy lik d ir. C h u n k i m a z m u n a n te ra n , sh u k u h i b a la n d k ito b la r odam larning dunyoqarashi, tafakkurini oshiradi, m a ’na- viy d u n y o sin i b o y ita d i va u la rn in g q a lb ig a a d o la t, m uruw at, him m at, iymon va diyonat baxsh etadi.... Niyati pok kishi — ezgulik ishi. H ar kishida bo‘lsa m ehr-u oqibat, Yuksak b o klg‘usidir unda qadriyat. C hehrasidan nu r tom ib turgan kishi samimiy va him m atli bo‘ladi. Dili yorug‘ning — yuzi yorug‘ boMadi. O dob — insonning zeb-ziynati. Qo'pollik o btaketgan pastkashlik va to kporiIikdir. (Sh. Orifiy) 18- topshiriq. Yoshlar „Kamolot“ tashkilotiga qabul qilishni so‘rab aríza va taijimayi holingizni yozing. 19- topshiriq. Sinov diktanti o‘tkazish. Download Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling