0 ‘zbekist0n respublikas1 oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
Muhokama insho mavzulari: 1. Kim b o ls a m ekan... 2. Odil Yoqubovning U lu g'bekn in g toj-u taxt va ilm - fan haqidagi fikrlariga qanday qaraysiz? 3. H aqiqiy d o ‘st kirn? 63- topshiriq. Quyida 0‘qituvchi aytib (yoki o‘qib) bergan she'riy parchalarning mazmunini tushuntirib, unga bo‘lgan o ‘z munosabatingizni yozma ravishda bildiring. I. Qirq yillik adovat u n u tila r sekin, U nutilar hatto yurakdagi dard. Yaxshilarning m ehri u n u tilm a s lekin, U nutilm as ular oldidagi qarz. (A. Oripov) II. T a'n a d ir dunyoda y o m o n d a n yom on, N on berib rangingni etgaylar somon. Aqling butun b o ‘lsa, to ‘rt m uchaling o m on , Hargiz iltimosga kuning qolm asin. (A. Oripov) 64- topshiriq. 0 ‘zbek tilshunoslarining ayrimlari „Ko'pgina tishlari tu sh g a n , lekin hali so c h la ri qora b ir k ish i so ‘zga aralashdi “ jumlasidagi tishlari tushgan va sochlari qora iborasini ergash gap, butun jumlani qo‘shma gap hisoblaydi. Ba'zilar bu iboralami murakkab aniqlovchi hisoblab, butun jumlani sodda gap hisoblaydi. Sizningcha qaysi fikrto‘g'ri? Nima uchun? 65- topshiriq. Boshiga baxt qushi qo *n d i. Yuzi ochiq. Ko ‘z — ko'ngil bulog'i. Yelkasi yerga tegmagan. Q o iin i yuvib q o itig ig a artdi. Q o i i qim irlaganning o g 'z i q im ir la y d i. G apni g a p ir uqqanga. TU — dH tarjimoni kabi iboralarning mazmunini izohlab bering. 15- mashq. Keltirilgan gaplarda ega bilan kesim orasida nima sababdan tire qo‘yilganligi yoki qo'yilmaganligini tushuntirib bering. Matnlarga sarlavha qo‘ying, 1. Ishq g o ‘yo n o d ir g av h ardir. Ishqsiz yurak — bu kesak, deydilar. Bu haq. Sevgi b ila n o d am zo d kam ol topadi. Sevgi ila inson hayot tarzini baxtiyor o ‘tkazadi. Bu noyob ishq bilan kishi yuragining m ayda tom irchalari ham oziqlanadi... Sevgi b ilan d u n y o yasharadi, n a fis-la tif ohanglarga burkanadi. H ar b ir soha rivoji ham ishq bilan. M ehnatni sharafli ado etish d a m uhabbat ila yondoshiladi. Ishqsiz dunyo ishlari bitm ayd i, ishqsiz odam go‘zallashmaydi. Dem ak, ishq -m uh abbat dunyoda eng ulug‘, eng oliy, eng m um toz tu y g ‘udir. (Sh. Orifiy) 2. S alom lashish — insonlararo sam im iy m unosabat- ning ko‘zgusidir. Salom lashish — tinchlik va farog‘at sari undovchi yo‘lchi yulduz. Bu sokz bilan bag‘rimiz to'lad i, qalbim iz ezgu hissiyotlar ila to ‘lqinlanadi... Salom e ru r tongday musaffo, V ujudlarga bag‘ishlar safo. Salom qarim aydi, yashaydi m angu, S alm og‘i atom dan zo‘r-u ziyoda. S alo m -u assalom — tinchlikka kokzgu, Shu s o ‘z q anot yoysin butun dunyoda! (Sh. Orifiy) [ j g j l f Bilib oling. Erkin (ijodiy) mavzudagi insho, odat- da, ta labaning o ‘zi tanlab oigan insho turidir. Erkin mavzuda yozilgan insho — bu talabaning ijodi, mustaqil fikridir. Erkin (ijodiy) insho namunasi: M1NNATDORLIK Ishxonada o ‘tirg a n d im , uydan tu rm u sh o ‘rtog kim telefon qilib, ikki oylik chaq alo g 'im izn in g m azasi qochib qolganini aytdi. S o‘ng te z lik bilan u c h -to lrt xil do ri to pib kelishim ni tayinladi. C ho 'n tag im n i kavlab ko‘rsam, pulim ozroq. Ishxonadagi bir- ikkita h am k asbim dan qarz so‘radim, aksiga olib ularda ham pul yo“q ekan. N im a qilish kerak? Vaqt esa o ‘tib borardi. Ishxonamdan chiqdim-da, to ‘g‘ri „Mustaqillik m aydoni“ metro bekati yonidagi dorixonaga yo‘f oldim. U yerga kirishim bilan ikki dori sotuvchi yigit „Assolomu alaykum“ , deya kutib olishdi. Dorixona kichkina boklsa-da, gavjum. Sotuvchilaming qo‘li-qo‘liga tegmaydi. Ularning xushmuomalaligini aytmay- sizmi? Dorilarning narxiga qarasam, boshqa dorixonalardagiga qaraganda ancha arzón. Sotuvchi yigitlardan biriga sekin vaziyatni tushuntirdim. U o‘ylanib ham o‘tirmasdan qo‘limga men so‘ragan dorilami tutqazdi-da: —Pulini topganingizda tashlab ketarsiz, — dedi. Eng hayrat- lanarlisi, hatto ¡smimni ham, qayerda ishlashimni ham so ‘ra- madi. Ko‘cha-ko‘yda, ba’zan odamlar aynib ketyapti, hech kimda insof qolmadi, degan gaplami eshitib qolaman. 0 ‘ylab ko‘rsam, bu gaplar unchalik ham to‘g‘ri emas ekan. Men buni yuqorida tilga olganim — dorixona sotuvchilari misolida ko‘rdim. Istagim, yurtí- mizda shunday yaxshi, insofli, diyonatli odamlar ko‘payaversin. ( G az.) 6 6 -topshiriq. 0 ‘zingiz ham bironta mavzu tanlab, insho yozing. 67- topshiriq. „M ehrobdan chayon“ rom anini o ‘qing. „Qo'rqinchli bir jasorat“ bobi asosida „Mardlik va munofiqlik“ mavzusida insho yozing. 68- topshiriq. Quyidagi jumlalar asosida insho yozing. N odonlardek yuzlab so‘zni qilma qator, D onolardek bir s o ‘z degil, lek m a 'n o d o r. (Jo m iy) Bilimdan lof urm o q asli nodonlik, N odonlikni bilsang, shu bilimdonlik. (A. N avoiy) 69- topshiriq. Quyidagi matnni mazmuniga qarab tugallang. 1. O na yurting om on b o lsa ... 2. K indik qoning to ‘kilgan yurting ham isha az iz va m uqaddas b o lad i... 3. S h a h rim iz n in g k u n d a n kunga obod b o ‘lib, k o ‘rkam b in o la r qurilib, c h iro y li keng y o 'ila r o c h iig a n in i k o ‘rib k o ‘ngling g ku ru r b ila n t o ‘ladi. S h a h a m in g qaysi b u rc h a - giga b o ra m a n d e sa n g , m e tro h a m , av to b u s h a m , tro l leybus h am tay yo r... S h u go‘zal shahringga, tu g ‘ilib o ‘s- g a n v ataningga k o ‘z teg m a sin deysan... 70- topshiriq. Quyidagi insho mavzularidan birida insho yozing. 1. V atan. 2. Jinoy at va jazo . 3. Yaxshilik va y om onlik. 4. D onishm andlik v a nodonlik. 5. Saxiylik va xasislik. In s h o u s tid a um um iy ish la r 71- topshiriq. Quyidagi gaplarni uslub va mazmun jihatdan tuzating. U k o ‘pgina ro m a n va proza, povestlari va sh e ’rlari bilan o kzbek adabiyotiga k irib keldi. G kafur G ku lo m uru sh d an k e y in g i d a v rd a h a m o kzb ek a d a b iy o tin in g m a rk a z in i egalladi. H. O lim jonning adabiyotdagi poem achilik jan ri... A. Q a h h o r b u p o v e s td a a n iq , toMiq va t o ‘g ‘ri aks ettirilg an. YoMchi boylarga nafratlanad i. 72- topshiriq. 0 ‘qing. G ap mazmunini tahlil qiling. C h in so kz m o 'ta b a r, yaxshi so kz m uxtasar. Qoidaga amal qiling: so ‘ziarga joy tor bo‘lsin, m a'noga esa keng. 16- mashq. 0 ‘qing. O kzingizga notabiiy eshitilgan, ifodaga u qadar mos tushmagan so‘z va iboralami ajrating. Shunday til materiallarini nutqda qoMlashga o ‘z munosabatingizni ayting. I. Endi m ajlisni o c h sam , m aylim i? X o 'p , m ajlis ochiq. (A .Q .) 2. O y o q d a n y iq ilasan , zantaloq! — deydi e sh it- tirm a s d a n M irs o a t (A. Qod.) 3. H a , b o b o y , sh a y to n uyasini t o ‘z itg a n , h o y M am atohir! 0 ‘z in g n i b u rch a k - ka to rtm a sd a n , m u n d o q qad d in g ni k e rib , 0 ‘rtaga chiq- s a n g - c h i, x o ‘roz! ( H . N .) 4. A r d o q la d i o n a m m en i h a m d a yer, b a g ‘rid a shatalo q o tib y u g u rd im . ( H. Xudoy- berdiyeva.) 5. — E n d i nem is p o d sh o si d a ry o tagiga uy solib kirib ketg an lig i m asalasiga k e lsa k , — d e d i rais, — m en b u n i g a z e ta d a o ‘qiganim y o ‘q. A g a r G itle r sh u n d o q qilgan bo‘lsa, askarlarim iz orasida suvchi b o la la r ham ko‘p, b iro n tasi kirib, g ird o b id a n b o ‘g ‘ib o lib c h iq a d i. ( A .Q .) 6. Y er y u tk u r Q o sim jo n , kir uyga! B o ‘la r o ‘ynaganing. 7. — A h v o lla r q a la y ? — M ixday! 8. — D a d a n g iz d u - nistm ilar? — H a, g o ‘iga durust. 73- topshiriq. Yozilgan insholami o ‘zaro tekshiring. 74- topshiriq. Yozilgan inshoiarga taqriz yozing. 75- topshiriq. Yozilgan insholam ing x atolarini tuzating. Inshoning tuzatilgan qoralama shaklini oqqa ko‘chiring. 76- topshiriq. Quyida berilgan matndagi gaplarning bosh va ikkinchi darajali bo'laklarini aniqlab bering. 1. B em or a lla q a c h o n jarro h lik sto lid a y o ta rd i. U ning y o n ig a yosh s h ifik o r keldi. B e m o r a s a b iy la s h ib , unga to m o n o ‘girildi. — lltim os, h ayajo n lan m an g , — d e d i u n g a shifokor. — H a ra k at q ila m a n , d o k to r, a x ir u m r im d a b irin c h i m arotaba operatsiya qilinishim. — T u s h u n a m a n , tu sh u n a m a n , — d e d i s h ifo k o r u n ing gapini m a kqullab. — L ek in m e n d a n ib rat o lsa n g iz boM adi: m e n h am b ir in c h i m a r o ta b a o p e ra ts iy a q i li s h im , a m m o h e c h q o ‘rqayotganim y o ‘q. 2. — Q a d r d o n q o ‘s h n i, b u g u n k e c h q u r u n m e n g a saksofoningizni b erib tu ra olm aysizm i? — Siz ham uni chalishni o ‘rg an m o q c h im isiz ? — Y o‘q. F a q a t bu g un vaqtliroq u x la m o q c h iy d im . („Shifokor va dardm andlar xa n da sF ) i« Bilib oling. Bayon o 'tk a z is h d a n asosiy m aqsad s o ‘z la m i to ‘g ‘ri tanlash va q o ‘llash, u lam i m an tiq a n t o ‘g ‘ri b o g ‘lash, ta la b a n in g idrok qilish va t o ‘g ‘ri i f o d a l a s h q o b iliy a tin i h a m d a s a v o d x o n lig in i s in a s h d ir. B a y o n d a o ‘q itu v c h i to m o n id a n b iro r m a tn o ‘qiladi v a tala b a eslab, o ‘z bilganicha yozadi. Bunda badiiy a s a r d a n o ‘q itu v c h i to m o n id a n o ‘q ib b e rilg a n m a tn n i ta la b a m a tn g a yaqinlashtirib b a y o n y o z is h i, o ‘z in in g m u lo h a z a la rin i h a m ifodalashi m u m k in . B unday m atn rasm , ta b ia t h o d isa si asosida o ‘q itu v c h i t o ‘qigan m a tn kichik e rta k , h ik o y a b o ‘lishi h a m m u m k in . B a y o n n in g ik k in c h i turi qo ‘shim cha topshiriqli insho b o ‘lib, o n a tili b o ‘yicha o ‘tilgan b iro r m avzuga bagkishlanishi m u m k in (m a s a la n , „U slub n i y a ra tu v ch i v ositalar“ yoki „sintaktik sin o n im iy a “ ). Bunda o ‘qituvchi o ‘tilgan mavzu b o ‘yicha m ateriallari b o ‘lgan m atn n i tan lab olishi kerak. B a y o n t u r l a r i : J) t o ‘Jiq b a y o n ; 2) q isq a b a y o n ; 3) q o ‘s h im c h a topshiriqli bayon. 1. B a y o n n in g asosiy turi t o ‘liq m atn li bayon b o ‘lib, m av zu t o ‘liq b a y o n etiladi. T o ‘liq bayon O T A VA O N A H A Q IN I B /L M A K Z IK R ID A Ey fa rz a n d , bilginkim , aql y uzasid an farzandg‘a o ta - o n a n i izz a t v a h u rm a t qilish v o jib d u r, ned ink im uning asli o ta va o n a d u r. O ta va o n a n i n im a u c h u n h u rm a t q ilu rm a n , d e b k o ‘nglingga k e ltu rm a g ‘il, bilgilki, u lar se- ning u c h u n o klim g ‘a ham tayyor tu rad ilar. H a r fa rz a n d k i, oqil va d o n o b o ‘lsa, h ech vaqt o ta - o n a n in g m e h r h a q in i a d o q ilm o q d in xoli b o ‘lm ag‘usidir. O ta -o n a farm o n b ard o rd u r. Bu farm onbardorlikda ham ish b o 'lg kay v a h a m farm o n bo‘lg‘ay. O ta -o n a n in g ishi seni p arv arish q ilm o q d u r va farm oni seng a yaxshilik o ‘rgat- m o q d u r. E y farz a n d , shul vajdin o ta -o n a n g n i sagkal ham ra n jitm a g ‘ii. A y tish la ric h a, a m ir a lm o ‘m in in A lid an s o krab d ilark i: „ F a rz a n d d a o ta -o n a n in g h a q i q a n c h a d u r? “ H a z r a t Ali d e d i: „ H a q ta o l o b u a d a b n i r a s u ln in g ... o t a - o n a s i o l u m i d a k o krguzdi. N e d in k im , bu h a z ra t o ta -o n a s in in g h ay o tlik ayyom ini to p sa erd i, ularni o kz id a n ilgari tu t- m o q , u lam in g h aqini b ilm o q va ularga fa rz a n d lik y u z id a n ta v o z e ’ k o ‘rguzm oq vojib b o klu r e rd ikt. ( „Qobusnoma " dan) Z in h o r m ero s o lm o q hirsi b ila o t a - o n a n g o ‘lim in i tilam a g ‘ilki, u larn in g rizqi b ilan sening riz q in g y etishur. O ta -o n a n in g o klim ini tila m a g kil, c h u n k i o t a - o n a o ‘lm ay yu rsalar ham rizqing y etish av erad i, n e d in k im , riz q m a- q u m d ir (m a q su m — ta q sim la n g a n , b o ‘lin g a n ) va u h a r y o kl bila vosil b o klur. R o ‘ziy nasiba u c h u n o ‘z in g n i k o ‘p m ash aq q atga q o ‘y m ag ‘il, ro ‘ziy rangi va a z o b -u q u b a t bila ziyoda b o ‘lm ag‘usidir. A g a r m o ls iz lik d a n q a s h s h o q b o ‘lsa n g , a q ld a n b o y b o ‘Im o q qa erish g ilk i, m ol b ila n boy b o ‘ig ‘o n d a n , aql bilan boy b o klg‘o n y ax sh iro q d u r, n e d in k im a q l b ila n m ol ja m etsa b o ‘lur, a m m o m ol b ilan aq l o ‘rg a n ib b o ‘lm as. Bilg‘il, aql b ir m ol eru rk i, u n i o ‘g ‘ri o lo lm a s , u o ‘td a yo n m as, suvga oqm as. B as, a g a r a q lin g b o ‘lsa h u n a r o ‘rg a n g il, n e d in k im h u n a r s i z a q l — b o s h s iz t a n , s u r a ts iz b a d a n d e k d u r . U n d o q k im d eb du rlar: a l-a d a b — suratil aql. ( „Qobusnoma “dan) Q isqa bayon H IK O Y A T O ld in o ‘tg a n k is h ila m in g k ito b la rid a n s h u n i o ‘qib biJdim ki, ajam shohJari bir d o ‘k o n yasab, u n i o tg a yukJab sahroga olib b o rark a n la r, to k i o ‘sha jo y d a y ig kilgan m az - lum larn i k o ‘rib, h a r b irin in g arzin i e sh itib o lish m u m - kin b o ‘lsin. B u n in g sababi sh u ed ik i, a g a r d a p o d s h o h b iro r jo y d a o ‘tirib qolsa, u y e rd a d ah liz, e sh ik va p a rd a p a y d o b o 'la d i. G ‘arazli kish ilar va sitam g arlar sh u n d a n f o y d a l a n i b , z u lm c h e k a y o tg a n la r n i p o d s h o h o ld ig a q o ‘y m a y d ila r. ( Nizomulmulk. ,Siyosatnoma yoki Si'yar ul m uluk “ dan) T O ‘G ‘R IL IK In so n d a g i ajoyib x u lq lard an biri t o ‘g ‘rilikdir. T o ‘g ‘riIik o d a m d a g i h a m m a ish iarn in g ta rtib va m aro m d a ketishini t a ’m in la y d i. T o ‘g ‘rilik izd an c h iq d im i, d em a k , h a m m a ish la r ta rtib i buziladi. X oh k a tta va ulug1 ishlar b o ls in , x o h k ic h k in a va a rz im a s a m a lla r b o l s i n , a g a r d iq q a t k o ‘zi b ila n q arasang, u lard a to ‘g ‘rilik b o ‘lm asa, h am m asi x a ro b b o ‘ladi. Barcha turdagi ishiarning bari to kg krilik bilan b a rq a ro r, shu ishlarni am alga o sh iru v ch ilar esa t o ‘g ‘rilik b ilan b a rd a m va ustuvordir. {Gaz.) Q o ‘shim cha topshiriqli bayon 0 ‘q itu v c h in in g to p sh irig ki bilan qisqa bayon yoziladi. 77- topshiriq. Okqituvchining aytib yoki o ‘qib bergan hikoya yoki ertakning qisqa mazmunini yozma bayon qiling. DIKTANT f t p ? Bilib oling. D ik ta n tn in g ko ‘rsatish, eshittirish, say- lanm a, erkin d ik ta n t kab i tu rla ri aso sa n b o s h - la n g ‘ic h sin flard a va q ism an y u qo ri sinflarda o ‘tkazilsa h a m , litsey va ko llejlarda u larn in g ayrim larini tak rorlab, d ik ta n tn in g saylanm a va n a z o ra t (k o n tro l) turi ustida ham ish o lib bo riladi. D ik ta n tla r o d a td a o ‘tilgan til q o id alarin i o kq u v ch ilar q a n c h a lik o ‘zlashtirganini bilib olish va shu orqali o ‘tilgan til q o id a la rin i m u stah k am lash u c h u n o ‘tkaziladi. f f j B f Bilib oling. S ay lan m a d ik ta n t o 'tilg an ayrim til q o idalari b o ‘yicha b o lib , tanlang an qoidalarga o ‘qi- tu v c h i m is o lla r (so kz, ib o ra , g a p , m a tn ) to p ib , o kquv- 64 ch ila rg a y o z d ira d i yoki o ‘q itu v c h in in g to p sh irig ‘i b ila n o 'q u v c h ila r y o d d a n yozadilar. 78- topshiriq. 0 ‘zbek alifbosi sirasini yozing. H arflarni izohlang. 79- topshiriq. kesma, osma, qatlama, bosma, moslama, qovurma, yozma, olma, o ‘sma, suzma, yigitcha so‘zlaridagi urg‘uning o ‘rnini o ‘zgartirib, mazmuniga mos gaplar tuzing. 80- topshiriq. Quyidagi so'zlar tarkibidagi ng harflarining bir yoki ikki tovush ifodalashiga qarab, ikki ustunga ajratib yozing (si-ngil va sin-gan kabi) A n g la m o q , an g o r, a n g is h v o n a , o h a n g , o h a n g i, b u - gungi, b u ru n g i, gangim oq, d a n g a l, d an g asa, kito bin giz, dinga, d o n gd or, durang, tajang, k o 'rin g a n , lagan, ja n g o - var, ja r a n g li, z a n g , z a n g o ri, in g ic h k a , in g ra m o q , i n - d in g a, k ey ingi, k engroq, k e n g a y m o q , k en g ash , k u n g a , k o ‘ngil, m an g , m ing, m ingan, m u n g li. 81- topshiriq. So‘zlami bo‘g‘inlarga ajratib yozing. televizor, tea ír, opasi, o n a n g iz , u y u sh q o q , m u d o fa a , m u d d a o , r a d io , ta n g a , o n g i, m e n g a , s in g il, m a ’n o , ju r 'a t, q a d r, vaqt, sabr, 2003- yil. 82- topshiriq. So‘z)arning imlosiga diqqat qilib yozing. A c h c h iq -c h u c h u k , e rta -in d in , m a y d a -c h u y d a , b irin - k e tin , c h a r s - c h u r s , k a m - k o ‘s t, k e c h a - k u n d u z , o t a - o n a , o c h in - to ‘q in , o c h -y a la n g ‘o c h , k e tm a -k e t, k o kr p a - y o stiq , s e k in - a s ta , sovg‘a -s a lo m , a ft- b a s h a r a , s h a r a q - s h u ru q . 83- topshiriq. Berilgan so‘zlarni tahlil qilib, birinchi ustunga qo'shib yoziladigan qo'shma so‘zlarni, ikkinchi ustunga ajratib yoziladigan qo ‘shma so‘zlami, uchinchi ustunga juft so‘zlarni guruhlab yozing. Saylanma d ik ta n t ASALARI Asal a s a la ri uyasidagi m u m k a ta k la rid a n o lin is h in i h a m m a y a x sh i b ila d i. A s a la rila rn i b o la r ila r d e b h a m 5 — G ‘. A bdurahm onov, D. Xo'jayeva 6 5 a ta sh a d i. A sa la ri n e ’m atidan q a d im z a m o n la rd a n beri fo y d alan ib k e lin a y o tg a n ig a q a ra m ay , y a q in -y a q in g a c h a o d am u n ing fe ‘l-a tv o ri haq id a deyarli h e c h narsa bilm as edi. K u z a tis h la rd a n shu narsa m a ’lum b o ‘ldiki, „razved- k a c h i“ a s a la r ila r n in g raqsga tu s h is h ig a q a ra b b o s h q a asalarilar u y a d a n q a n c h a m asofa u z o q d a g u lzo r borligini, u lar q an d ay g ui ekanligini va o z -k o ‘pligini bilib olishar ekan! B o ‘la ja k o n a a sala rin i b o q a d ig a n m ax su s a ra - lashm a — a sala ri su ti ham q im m a tb a h o shifobaxsh dori hisoblanib, u y u ra k faoliyatini yaxshilaydi. DASHT D a s h tn in g q a y e r ig a q a ra m a n g , h a m m a y e rd a o ‘t - o ‘lan la m i k o ‘rasiz. N a m yetishm asligidan u y erda d arax t- la r o ‘sm ay d i. E r ta b a h o rd a , q o r e rish i b ila n d astlab k i o ‘sim lik lar p a y d o b o ‘ladi. U la r y irik e m a s, b o 'y i atigi 10—20 s a n tim e tr, ildizi ham qisqagina — 10 san tim etrga y aq in . B ir o y m o b a y n id a b u o ‘tla r riv o jla n ib , gu llab, u ru g 4 tu g ib , q o v jira sh g a h am ulgurad i. K e y in c h alik bu o ‘tla r o ‘rn in i u y q u li o ‘tla r, su m b u l, m u s h u k o ‘t eg al- laydi. U la rn in g g u lla ri och rangli, k o 'rk a m . 84- topshiriq. So‘zlarda u harfini qo'llamaganda ham, ma’no anglatadigan sokzlam ing tagiga chizing. L u g 'a t diktan t 1. Y igit, y il, y iro q , yirtiq, y irtq ic h , yig‘ilish, yig‘im - te rim , y ig‘in , y ig ‘in d i, yirik, yigkiq, yig‘m a, yod, y o ‘l, y o ‘l-y o ‘l, y o klk a, y o ‘ldosh, oy, oyi, q iy in , kiyik, o 'y in , qayiq, ayiq, v a y ro n , y o ‘g‘on. 2. Z iy ra k , b iy ro n , siyla, tu y n u k , jiy d a , m ay n a , jiy - r o n , q iy m a , x a y r , fay z , tiy ra k , k o ‘y la k , z e b -z iy n a t, oilaviy, siyosiy, o m m av iy , adabiy, tarbiyaviy. 3. Asliy, a x lo q iy , axloqli, aqliy, aqlli, qadim iy, m a ’- noli, lim o n , lirik a , bolalik, bolali, litr, vodiy, gerbariy, gulli, d o im iy , te o r e m a , yeyishli, y o w o y i, d o im , p o em a, d ia m e tr, N a im a , fid o y i, jism oniy, m ay n a , n in a, milliy, ilohiy, hiyla, iy la m o q . 17- mashq. y harfi talaffuzda eshitilib, ammo yozilmaydigan so‘zlaming tagiga chizing. N azorat diktanti Y IL FA SL L A R I Y e r quyosh atrofini b ir yilda b ir m arta ay la n ib c h iq a d i. S h u d av rd a u o ‘z sirtini Q uyoshga h a r xil v a z iy a td a ,,tu - tib “ beradi. Q uyosh o sm o n g a b a la n d k o 'ta rilg a n d a , u n in g n u rla ri Y erga t o ‘g ‘ri tu sh ib , u n i k u ch liro q q iz d ira d i va Y er yuzi issiq b o ‘ladi. Q u y o sh u n c h a b alan d k o ‘ta rilm a y , u n in g n u rlari Y erga qiyalab tu sh g a n d a , Y ern i p a y p a sla b o ‘tib ketgandek b o ‘Iadi va Y er yuzida sovuq tu ra d i. Q ish d an keyin b a h o r, b a h o rd a n keyin yoz k elad i. Y o z - n in g q o q o lrtasi — 22- iy u n d a yozgi Q uyosh tu ris h i yuz b e ra d i. E n d i yoz o ‘zin in g h a q iq iy k u c h in i k o ‘rsa ta d ¡. K u n la r ju d a isiydi, b o la la r su v d a n c h iq m a y q o lis h a d i. B iroq h ad em ay kuz y aq in lash ib , u n in g b a ’zi a lo m a tla ri p ay d o b o ‘la boshlaydi... K u n la r qisqarib, tu n la r u z a y ad i. A sta-sek in d a rax tlam in g bargi sarg‘ayib t o ‘kila b o sh la y d i. H a d e m a y d a ra x tla r y a p -y a la n g 'o c h b o ‘lib, s h u m s h a y ib qo lad i, tab iat q o m i k u ta b o sh lay di. S h u ta rz d a fasllar a l- m a sh in a -a lm a sh in a yil o ‘tad i. A zald an b u ja ra y o n ta k r o r - lan g a n i-ta k ro rla n g a n . Lekin Y er sharining h a m m a jo y id a h am yil fasllarining b ir-b irid an farqi un chalik sezilarli em as, shim oliy va ja - nubiy q u tb lar atroflarida yil davo m ida sovuq: u y erla rd a Q uyosh nurlari h a r d o im y e r sirtini yalab o ‘tg a n d e k tu - yuladi va uni u n c h a qizdirm aydi. E k v ato m in g ik kala to - m onida, tropiklarda esa yilning h a m m a fasllarida h a m issiq. U y erda Q u yo sh h a r d o im tik te p a d a tu ra d i, s h u n in g u c h u n h am bu yerlar Q uyosh issiqligini k o ‘p q a b u l q iladi. („ Bolalar ensiklopediyasi “dan) M A SH IN A K uni k echa F a rh o d g a ad asi o ‘y in ch o q m a s h in a o lib keldi. 0 ‘ziyam shu n aq an g i x ush b ich im k i, u n i G ‘ay ra tg a ju d a -ju d a k o ‘rsatgisi keldi. G ‘ayrat o krtogkining q o lid a eshiklari ochilib-yopiladigan m ash in an i ko‘rib, anqayib qoldi. Farhod m ashina biqinidagi m u rv a tn i b u r a b - b u r a b , p o lg a q o 'y ib y u b o rg a n e d i, u g kiz illa b yurib k e td i. D ev o rg a y a q in la sh a y -y a q in la sh a y d e g a n d a , sekin burilib, orqasiga qaytdi. — Q a n d a y y ax sh i m a s h in a -y a , b u n i kim y a ra tg a n ? Q a n i, qaysi biringiz ay ta olasiz! — Z avo d d ag i am akilar! — deyishdi c h u g ku rlash ib ikki o ‘rto q . G kayrat o ‘zida h am xuddi shunday m ashina b o klishini ju d a -ju d a istadi. Shu kunnin g ertasiga Farhodlam ikida yana o ‘sh an d ay m ashina paydo b o ‘ldi. Lekin uni Farhod G ‘ayrat- lam ikiga olib chiqa olm adi. C hunki u negadir isitmalay bosh- lagan edi. O y o q -q o lla ri ham zirqirab o g ‘ribdi, to m o g ‘i achishibdi. Oyisi o ‘g ‘lining ahvoliga achinibdi: — T e rla b tu rib sovuq suv ich m a, deb d o im a y ta m an senga! O y isin in g gapi F a rh o d n in g q u lo g lg a z o krg‘a kirardi. C h u n k i u e rta g a G ‘a y ra tn in g tu g ‘ilgan k u n i e k a n in i e sh itg a n . M ash in an i sh u kuni sovgka q ila m a n , d eb o ‘y- lagan edi. S h u n in g u c h u n ham d ab d u ru std an so ‘radi: — O yi, ertaga tu zu k b o klam an m i? — D o rin i vaqtida ichsang tez tuzalasan. (K S.) A K V A REL „A kv arel“ so‘zi lo tin c h a „ak v a“ — „suv“ so ‘zidan kelib c h iq q a n . Bu suvli, jilo la n u v c h i b o ‘yoqlar q a d im d a h am m a ’lu m b o ‘lgan. Lekin M isr va an tik davr ustalari unga oq b o ‘y o q q o ‘shib foyd alan ish gan i u c h u n rassom lik asarlari y o r q in c h iq m a g a n . H o z ir f o y d a la n ila y o tg a n a k v a re l b o ky o q la rim iz (oq b o kyoq qo rishm asisiz) 15 asrd an beri q o lla n ilib k elinm o qda. A kvarel b o ky o q larin in g ajoyib xususiyati tiniqligi, „ h a - v o d a y m u sa ffo lig id ir“ . A kvarel b o ‘yoq larini ish latish d a y u m s h o q ju n d a n tay y o rlan g an m o ‘y q alam lardan foyda- lan ila d i. O q b o 'y o q ishlatilm aydi. O q qo g ko z b o ‘yoq vazi- fasin i bajaradi. A kvarel b o ‘y o g ‘i q o g ‘oz sirtiga y u p q a q a tla m b o klib y o p ish ad i, bu q a tla m n u rn i yaxshi o ktk a z a d i. S h u n in g u c h u n akvarel b o ky oqlari bilan rasm ish la n g a n id a d o g ‘siz silliq qo g ‘oz ta n la n a d i. Akvarel b o ky o q la ri b ila n ilk b a h o r faslining tin iq o sm o n in i, ariq lard a su v n in g sh arq irashini, d a la lam in g s o f havo sini, tab iatn in g n afis m a n z a ra la ri tas- virini nafosat b ilan yaratish m u m k in . („ Bolalar ensiklopediyasi “dan) A K ROBAT „A k ro b at“ so kzi yu n on tilid an o lin g a n b o ‘lib, u „O yoq u c h id a y u r a m a n “ , „Y u q o rig a c h i q a m a n “ m a 'n o la rin i a n g la ta d i. A k ro b a tik a sirk s a n 'a tin in g a lifb o sid ir. Sirk sahnasiga ch iq ish n i xohlovchi h a r b ir kishi o kz tanasini m ukam m al idora qilishga o ‘rganishi kerak . S h u n in g uchun akro batika sirk gum bazi tagida tra p e ts iy a d a n trapetsiyaga sak ro v ch i g im n a s t u c h u n h arn , sim u s tid a yuguruvchi d o rb o z la r u c h u n h a m , tu rli n a rs a la rn i e p c h illik bilan yuqoriga o tib va ilib oluvchi jo n g ly o r u c h u n h a m , u ch q u r otd agi m o h ir c h a v a n d o z u c h u n h a m , h a tto x u sh ch aq - chaq m asxaraboz u c h u n ham zarur. A k ro b atik a sirk san'ati turlari ichida eng qadim gisidir. H oziigi ku n da akrobatika sirk s a n 'a ti boMibgina qolmay, Sport tu rla rid an biri ham hisoblanadi. („ Bolalar ensiklopediyasi “dan) A R TIST S a n 'a tg a astoydil m eh r q o kyib, u n g a h a v o tin i baxshida etgan va yuksak m ah o ra t c h o 'q q ila rin i eg allag an h a r bir s a n ’at kishisiga n isb a ta n „ Q a n d a y a jo y ib , ilh o m b ax sh artist!“ degan ibora ishlatiladi. Artist pyesa yoki filmdagi turli q a h ra m o n la r qiyofasiga kirib, ular hayoti bilan yashashni, u la r n o m id a n harakat qilishni biladi. U o ‘zi yaratayotgan q a h ra m o n tovushi bilan gapira o ladi, unga o ‘xshab yura oladi. B ugun u zam on- doshim iz qiyofasini yaratsa, ertaga o ‘rta a sr podshosi yoki ertaklardagi qirol b o ‘la oladi. G rim , kiyim va bezaklar artistga 69 o ‘z q a h ra m o n in i y a n ad a yaxsh iroq k o ‘rsatishga, to m o - sh abinlarda xursandchilik va qu vo n ch, tashvish va achinish, nafrat kabi tu y g ‘ular uyg‘onishiga yo rd am beradi. B a’z a n s a n ’a tg a a io q a d o r b o 'lm a g a n kasb egalari — sh ifo k o r, o ‘qitu v c h i va tikuvch ilarn i h a m , agar u la r o ‘z ish larin in g m o h ir ustasi b o ‘lsa, artist d e b atashadi. AYLANAVADOIRA A tr o fim iz d a d u m a lo q n a rs a la r ju d a k o ‘p. U la rn in g b a ’zilari d o ira n i eslatad i. B ular — obi n o n va q u y m o q , m e d a l va ta n g a ia r , lim o n b o ‘la g i... Y a n a b o s h q a la r, m a s a la n , h a lq a , v e lo s ip e d g ‘ild ir a g i, u z u k k a b ila r aylanaga ju d a o ‘xshaydi. A y la n a n in g d o ira d a n n im a farq i b o r? A y lan a b ila n c h ek lan g an narsalarn in g ham m asi — doira. A ylana esa shu d o ira n in g c h e tla rig in a , xolos. A y la n a — f a q a t c h iz iq . O q q o g 'o z u stig a s ta k a n n i q o kyib, a tro fid a n qalam yurgizib ch iq sak , hosil b o ‘lgan ingichka d u m a lo q chiziq ay lan a b o l a d i . A ylana chizish u c h u n s irk u ld a n h am foydalanish m u m k in . A gar sirkul b o klm asa, q o g 'o z varagkini yog‘o c h tax ta ch a ustiga q o ‘- yib, o lrta s ig a b itta k n o p k aq ad an g , tagiga pihiq ip bog klab q o kying, ip n in g ikkinchi uchiga q a la m b o g klang. Q alam - ni ip b o g kla n g a n jo y id a n ushlab, tara n g to rtin g -d a , ay- lanm a c h iz iq ch izib chiqing, sh u n d a ay lana hosil b o ‘ladi. D o ira — yassi sh ak l, uni q irq ib tay y o rlash m um kin. H ali c h iz g a n aylanangizni atro fid a n q aychi bilan qirqib ch iq sa n g iz, d o ira hosil bo 'lad i. S irkul q o ‘yiladigan yoki haligi k n o p k a qadaladig an n u q ta a y la n a va doira m arkazi hisoblanadi. Ijodiy d ik ta n t 18- m ashq. Sutday, qahramonlarcha, yigitcha, suyna, tugma so'zlari ishtirokida gaplar tuzing va m a’nosini izohlang. Ajratilgan so‘zlam ing oxirgi bo‘g‘ini urg‘u olganda qanday m a’no, urglu olmaganda esa qanday ma'no bildirishini o ‘zaro qiyoslang. Ш f Bilib oling. Intervyu — m u x b irn in g (u m u m a n • so‘zlo vchin ing) b iro r m a s h h u r shaxs b ilan b ir o r m asa la b o 'y ic h a sav o l-jav o b id ir. M u x b ir o ld in d a n o ‘z savollarini tayyorlab q o ‘yadi. S av o llar shu kun d a h a m m a n i qiziqtirgan m uhim m asalalar h a q id a b o ‘lishi shart. O d a td a , savol b ir xil ra n g d a g i h a rfla r b ila n , ja v o b b o sh q a ch a harflar bilan beriladi. N a m u n a : GENERALN1NG RAF1QASI Bu suhbatning qahramoni — 83 yoshli onaxon, yurist, g éné ral Berdiyor Ahmedovning rafiqasi Komila Nasimova... — Komila opa, 80 yoshdan ortiq um r ko‘rish — baxt. Shu yoshga yetgan insonning hayotda o ‘z falsafasi boisa kerak... — Hayotning o ‘zi muallim degan gapning mag‘zini yoshing bir joyga borgandagina angiab yetar ekan kishi... — 2002- yil — Qariyalarni qadrlash yili, deb e lo n q ilin - ganda, xayolingizdan nimalar kechdi? — Avvalo, har bir insonga qarilik gashtini surish nasib qilsin... Qariyalarni qadrlash va ularga m ehr ko‘rsatish bizda azaliy odat. Yurtboshimiz bu odatni davlat siyosati darajasiga ko‘tarib dunyo ahliga bag‘rikeng xalq ekanim izni ko'rsatib qo‘ydi. (G az.) 85- topshiriq. Biror qo‘shma korxona yoki mashhur kishi- lardan intervyu oling. REPORTAJ Bilib oling. R eportaj — m u h im va qiziqarli v o q e a , • h o d isa la r ro ‘y b eray otg an jo y d a n m atb u o t, ra d io yoki te le k o krsatuv o rq ali b e rilad ig a n xabar. B u n - d a y x a b a r q isq a , lo ‘n d a, v o q e a n in g asosiy m o h iy a tin i ifodalaydi. R ep o rtaj o d a td a radio va te le k o 'rs a tu v e sh ittirish la rid a beriladi. M u x b i r : M ana biz Qam chiq devoni qurilisbidam iz. Bepoyon, tekis yo‘l, atrofda lolalar ochilib turgan osmono‘par toglar... Qurilish boshIig‘ini gapga solamiz. M u x b i r : Y o‘I qurilishi qayerdan boshlanib, qayerda tugaydi? Q u r i l i s h b o s h l i g ‘ i; Yo‘l Angren shafaridan boshla nib, Qo'qongacha davom etadi. Zamonaviy tfllablarga javob beradigan bu yoMlardan ikki qator transport bemalol yurish imkoniyatiga ega. Bir qancha joylarda haydovehilar uchun dam olish va ovqatlanish binolarini ham qurish rejalashtirilgan. M u x b i r : H aqiqatdan ham endi qurila boshlagan meh- monxona va oshxonalarni kolrib ko'zingiz quvonadi. Turli xil yengil va yuk mashinalari tuma qator bo'lib o‘tib turibdi... MAQOLA Bilib oling. M a q o la — adabiy yoki ilmiy m azm unda • b o ‘lib, h a jm jih a td a n a n c h a k atta boMadi. M aqola h ay o tn in g m u h im v a dolzarb m asalasiga b a g ls h la n is h i yoki ilm -fa n n in g b ir o r sohasini yoritishi m u m k in . N a m u n a : FOSH ETUVCHI SAVOL M umtoz shoirimiz Bobur bir she’rida „Bori elg‘a yaxshilig* qilglilki, m undan yaxshi yo‘q, kim degaylar dahr aro qoldi falondin yaxshilig“ 1 deb yozadi. Darhaqiqat shunday. Ammo yaqinda, aniqrogli, noyabr oyining yigirmanchi kuni yuz ber gan hodisa menga qattiq ta’sir qildi. O'sha kuni vaqt ancha kech bolib qolgan edi. Sigaretim tugab qolgani uchun mashinaga o ‘tirib, shaharga y o l oldim. Qarasam yo‘1 chetida ikki kishi o'tgan-ketgan mashinaga beto‘xtov, besa- ranjom qo‘l ko'taryapti. Biron gap bolganligini koknglim sezib, mashinani to'xtatdim . O'zlarini tanishtirishdi. Toshkent kino- texnikumida o'qishar ekan. — Bir kursdosh qizimizning mazasi boMmay, hushidan ketib yotibdi. Taksi to'xtam ayapti, to‘xtagani ham kasalxonaga olib borishga rozi bo'lishm ayapti. Iltimos, aka, yordam bering,— deyishdi. Zilolani o ‘ziga keltirib, ikki o ‘rtog‘i bilan kasalxonaga olib ketdik. Dunyoda qancha odam bo‘lsa, shuncha fe’l-atvordagi kishi bor deganlari rost ekan. Fe’l-atvor o ‘z yo‘liga, kishi a w a lo o ‘z burchini bajarishi kerak. Biroq shifokorlar bemorga yordam k o ‘rsatishga shoshilishm asdi. B ir-ikki iltim osim izga x o ‘p deyishdi-yu, o ‘zgarish bo ‘lm adi. O vozim ni biroz k o ‘ta rib gapirishim ga to ‘g lri keldi. Shunda shifokorlardan b irin in g javobidan uchalamiz ham dong qotdik, u ikki talabadan ham ko‘ra ko‘proq menga tekkizib dedi: — Bemor hech kimingiz bolm asa, buncha jon kuydirasiz? Yo o ‘rtada biror gap bormi?.. Men ne deyman-u, qo‘bizim ne deydi, deb shunga aytsalar kerak. Bu shunchaki savol emas, o ‘z egasining m a’naviyatini, dunyoqarashini fosh etuvchi savol edi. Bilishimcha, o‘sha shifokor Boburning yuqoridagi m isra- larini o ‘qimagan, mabodo o ‘qigan bo‘lsa ham, uqmaganligi aniq. (Gaz.) 86- topshiriq. Quyidagi mavzularning biri yoki ikkinchisi bo‘yicha maqola yozing. „X o tira — m u qadd as, q a d rla sh esa b u rc h d ir“ , „ M a n - gu to sh n in g m ang u sad osi“ (Q ad im g i to sh b itik la r h a q i- d a ), „B ad iiy did tad riji“ , „M illiy g koya va m illiy istiqlol m afk u rasi“ , „ M o v a ro u n n a h r fa q ih la ri“ . XABAR [Ш |П | Bilih oling. X abar — b iro r m u h im voq ea, h o d isa , yangilik va boshqalar h aq id a beriladigan m a ’lu m o t. B u n day m a ’lu m o tn i b iro r id o ra , tash k ilo t yoki m u x b ir beradi. N a m u n a : I. Madaniyat vazirligi yozuvchilar va kompozitorlar uyush- masi, ...jam g'arm alar „Qariyalar — yurt k o ‘rki, ziynati“ deb nomlangan publitsistik va badiiy asarlar tanlovini e ’lon qiladilar. ...otaxonlarim iz, onaxonlarim iz siymosi yorqin b o 'y o q - larda... va ta'sirchan uslubiarda aks ettirilgan eng yaxshi nasriy, she’riy, musiqaviy, tasviriy, publitsistik asarlar tanlovga qabul qilinadi... {Gaz.) M a’lumki, Toshkent musiqa kolleji 2001- yili ta ’lim sohasi- dagi yutuqlari uchun Meksikaning xalqaro „Oltin kuz“ belgisi bilan taqdirlangan edi. Yaqinda shu kollejning II kurs talabasi Anna Zaxarova Buxarest shahrida bo'libo'tgan „PRPIANO-RO- M ANIA“ xalqaro tanlovida g'oliblikni qo‘lga kiritdi. Kollejni shu yil tamomlagan Tatyana Jukovaga esa Germaniyaning Kyoln shahridagi Xoxshule Fyurmyuzik oliy musiqa maktabi professori Arbo Valdm janoblaridan o'qishini Germaniyada davom ettirish to ‘g‘risida taklifnoma keldi. {Gaz) 87- topshiriq. Mahallangizda yoki shaharda, biror korxonada ro‘y bergan voqea-hodisa to'g'risida xabar yozing. f Bilib oling. A n n otatsiy a — n ash r q ilin ad ig an bi- • ro r ilm iy, b ad iiy , falsafiy va b o sh q a asarlarn in g asosiy m azm u n i va foydalanish sohasini ifodalovchi m a ’lu- m o tn o m a . N a m u n a : „Hozirgi o‘zbek adabiy tilining ilmiy uslubi“ monografiyasiga (Toshkent, „Fan“ nashriyoti, 1984) quyida- gicha annotatsiya yozilgan. M azkur monografiya o'zbek tilshunosligida kam o ‘rganiigan stilistika muammosiga bag'ishlangan. Ishda ilmiy uslubning eks- tralingvistik belgilari, leksik-semantik, morfologik va sintaktik xususiyatlari yoritilgan. Adabiy til birliklarining ilmiy uslubda q o ‘ilanish xususiyatlari, ularning boshqa funksional uslublardan farqli belgilari tahlil qilingan. Monografiya tilshunos-turkologlar, aspirantlar, oliy o ‘quv yurtlari filologiya fakultetlarining o'qituvchi va talabalari hamda tahririyat, nashriyot xodimlariga m o‘ljallangan. 88- topshiriq. Biror darslik, monografiya, risola to ‘g‘risida an notatsiya yozing. f Bilib oling. K onspekt — katta hajm dagi o ‘quv m ate- • riallarini qisq a qilib, m azm u n in i yozish. K onspekt ANNOTATSIYA KONSPEKT tu zish d a m asalan in g asosiy to m o n la rig in a q a y d etiladi. N atijad a kichik hajm dagi m aterial pay d o b o ‘ladi. M asalan, tarix fan in in g „Amir Temurning harbiy san ’a- //"m avzusidagi katta hajm dagi m aterialni q u y id ag ich a kons- pekt qilib yozish m u m k in : ...D u n y o n in g 27 m am lakatini zabt e tish d a A m ir T em u r- ning harbiy s a n ’ati b o sh om il b o ‘ldi. T e m u r q o ‘shinlari piyoda va otliq a sk a rla rd a n tuzilgan edi. Q o ‘s h in la r o ‘nlik, yuzlik, m inglik, o ‘n m inglik qism larga b o ‘lin ib , h a r b in ning bosh ida b ir b o sh liq turardi. 100 m in g lik lashkarga 12 a m ir boshliq edi. J a n g paytida h ar b ir q is m n in g o ‘z jan g qilish usuli b o lg a n , m a ’lum qism lar zaxirada tu rg a n . Jangda ikki safda o ‘ng q a n o t (b aro n g ‘o r) va c h a p q a n o tla r jo y lash- g a n , o ld in d a k u c h li ikki safli ilg‘o r ( a v o n g ‘o r) turgan. U nin g oldida ayg‘o q c h i q o ‘shin lar (ra z v e d k a) b o l i b , jan g - ni boshlab berg an. Z a x ira zaruratga q a ra b ja n g n in g oxirida jangga tashlangan. 89- topshiriq. Quyidagi mavzular bo‘yicha konspekt tuzing. 1. V atan im iz h u d u d id a m ark azlash g an d a v la tla m in g tashkil top ish (IX —X III asrlar). 2. A lisher N av o iy n in g „X am sa“ d o s to n i. 3. XIX afrn in g ik k in ch i y arm ida T u rk is to n n in g zabt etilishi oqibatiari. 4. XX asr bo sh id ag i xalq ozodlik h a ra k a tla ri. 5. 0 ‘zbekiston — m ustaqil davlat. RASMIY 1SH Q O G 'O ZLA Rl | f Bilib oling. R asm iy ish q o g 'o z la ri (q a ro r, q o n u n , '• ariza, b a y o n n o m a , sh a rtn o m a , is h o n c h n o m a va boshq alar) yozish h a m m atn tu zilish in in g b i r tu rid ir. TAQRIZ II Bilib oling. T a q riz m a’lum b ir a d a b iy a sa r, m aqo - I ; la, ilm iy m aq o la , dissertatsiya to ^ g 'risid a yozilgan salbiy yoki ijobiy fikrdir. A lb atta, ta q r iz c h i asarga b a h o berishda o ‘z fikrini asoslashi, o ‘q u v c h in i ish o n tiri- shi lozim. M E ’YORNI UN UTM A NG , MUALLIF! Yaqinda Mahmud Rahmatulloning „Namangan“ nashriyotida n a sh retilg an „Kimligimni e! bilsin“ sarlavhali badiiy-publitsis- tik qissasini o ‘qib chiqdim. Ochig‘ini aytsam, „qissa“ deb atala- digan bu asardan ko‘nglim mutlaqo tolm adi. Negaki, unda badiiy saviya o ‘rnini tahrirbop gkaliz jumlalar, m e’yoridan ortiq ham d-u sanolar, balandparvoz o ‘xshatishlar toklib-toshib yotib- di. M uallif „qissa“ qahramoni — q o ‘shiqchi hofiz yigitni chuno- nan oshirib ta ’riflaydiki, asti qo‘yaverasiz. Asar muallifimng „Bugungi yosh xonandalardan kimlarni yoqtirasiz?“ degan savoliga hofiz: „Nasiba Sattorova, Maryam Sat- torova, G ulbahor Erqulova, M ahmudjon Yo‘ldoshevlarni“ deb, „Estradaga munosabatingiz?" degan savolga esa: „Botir Zokirovdan keyin estradani ko‘rmayapman‘\ deb javob qaytaradi. K itobda m e’yor sarhadlaridan oshib ketgan ajabtovur ta’rif- tavsiflar shunaqa ko‘pki, ba’zilarini o ‘qib hayratga tushmaslik aslo m um kin emas. Emishki, TavakkaJ Qodirovday ustoz san’atkor M uhiddin hofizga tan berib: „Men ovozni senga berib bo‘lganman, endi m e n in g o ‘ynaydigan davrim keldi...“ , degan em ish. ,,D og‘m a n “ q o ‘shig‘ini Muhiddin hofiz ustozidan ham o ltkazib kuylar emish... N ahotki, shunday bo‘lsa?.. Q o kqonlik Muhiddin hofizni yaxshi taniyman. Q o‘shiqJarini ko‘p bor tinglaganman. Darhaqiqat, ovozi shirali, o'ziga yarasha iste'dodi bor. Mumtoz qo‘shlqlami maromiga yetkazib kuylaydi. A m m o „Kimligimni el bilsin“ qissasini o'qigan kishida M uhid din hofizning oldida Jo'raxon Sultonov, Komiljon Otaniyozov, M a'm urjon Uzoqov, Tavakkal Qodirov hech nima emas ekan- da, degan fikr paydo bo‘ladi. Yuqorida tilga olingan san’atkorJar tokgkrisida qanchadan qancha maqolalar yozilgan. Ammo ular juda kam tarinlik bilan, odob doirasida yozilgan. „Kim ligim ni el bilsin“ni nashr etishda muallif, noshir d o kst- larimiz m e’yor degan tushuncha ham borligini unutib qokyganga o kxshaydilar. M. Ahmedov 90- topshiriq. Taijimayi holingizni yozing. 91- topshiriq. Imtihonlarga qatnashmaganligingiz haqida lu- shuntirish xati yozing. 92- topshiriq. Majlis qarorini yozing. M a tn l a r u stid a um um iy m a s h q la r va to p s h iriq la r 93- topshiriq. Berilgan matnlarning qaysi uslubga oidligini aniqlang va m azm unini so‘zlab bering. 1. M ad an iy at ustun b o ‘lgan jo y d a u rush chiqm asligi aniq. I!m -u m a ’rifat e ’zozlangan m a m la k a td a hech kim u rush h a q id a b o sh qo tirm aydi. C h u n k i ilm -u m a ’rifat in so n n i yuksaklikka k o ‘taradi. X X I a srd a , m en ish o n a - m an , m ad a n iy at u c h u n , ilm -u m a ’rifa t u c h u n jo n in i b e - radigan va b u n i hayo tning asosiy m a q s a d i qilib q o ‘yadigan yangi av lo d p a y d o b o ‘ladi. B iz a n a sh u av lod u c h u n yashayapm iz. Biz an a shu oliyjanob m a q sa d la rn i o d a m la r qoniga sin g d irish u ch u n harakat q ily a p m iz . Biz k u tay o t- gan avlod m a n a shu boylikni d u n y o d a g i e n g k atta boylik deb bilsa, h ay o tin i shunga baxshida e ts a , bilingki, o d am zo d y orug‘ k u nlarga erishishi m uqarrar! (/. Karimov. „ M aqsadim iz — tinchlik, barqarorlik, h a m korlik “) 2. D iam etrg a tiralgan barcha ichki ch izilg an b urch ak lar to ‘g ‘ri burch ak lardir. B itta yoyga tirkalg an b arch a ic h k i b u rc h a k la r o ‘zaro tengdir. („ Geometriya “ darsligidari) 3. S u m b u l (feru la m uskusnaya— F e r u la m o sc h a ta) Jiz- zax, S a m arq a n d , Q ashqadaryo va S u rx o n -d a ry o v iloyat- laridagi to g ‘li tu m a n la rd a , to g 'la rn in g c h a k ala k zo r, to sh - tuproqli o c h iq qiyalarida o ‘sadi. Y uqorida k o ‘rsatilgan ferula tu rla rin in g ildizi tarkibida kovrakka o kxshash sm ola, e firm o y i, y e lim , k o ‘p m iq d o rd a kraxm al bo r. X alq tabobatida bu k o ‘rsatilg an o ‘sim liklar sm olasini sut b ilan qaynatib, zax m , y a ra v a shishlarni d a - volashda ishlatiladi. (O'zbekistonning shifobaxsh o'simliklari) 4. ...u y n in g t o ‘riga solingan atlas k o ‘rp a, p a r yostiq q u c h o g ‘ida, s o v u q d a n erinibm i va yo b o sh q a sabab b ilan - m i, uyg‘oq y o tg a n b ir qizni k o ‘ram iz. U n in g q o ra zulfi p a r y o stiq n in g tu rli tom oniga tartib siz su ra td a to ‘zg‘ib, quyuq jin g a la k k ip r ik ostidagi tim q o ra k o ‘zlari b ir n u q - taga tik ilg a n d a , n im a d ir bir narsani k o ‘rgan kabi..., q o p - q ora k a m o n , o ‘tib ketgan nafis, qiyiq q o sh lari c h im irü - g a n d a , n im a d ir b i r narsadan c h o ‘c h ig a n kabi... t o ‘lgan oy d ek g‘ub o rsiz o q yuzi biroz qizillikka ay la n g a n -d a , k im - d a n d ir u y alg an k a b i... Shu vaqt k o ‘rp a n i qayirib ushla- g an oq q o ‘llari u sta q o ‘li bilan qo‘ndirilgan qora xolini qashidi va b o sh in i y o s tiq q a olib o ‘tirdi. Sariq ru p o h , atlas k o ‘y!ak- ning u stid an u n in g o ‘rtach a k o ‘kragi b iro z k o ‘tarilib tu r- m o q d a ed i. T u rib o ‘tirgach , boshini b ir silk itd i-d a , ijirg‘a - n ib q o ‘ydi. S ilk in ish orqasida uning y u zini to ‘zg‘igan soch to lalari o ‘rab o lib , jo n siz bir suratga kirgizdi. Bu qiz su- ratida k o ‘rin gan m a la k q utidom ing qizi — K um ushbibi edi! (A. Qodiriy) 5. ...bu h u jra n in g egasi ham boshq acha yaratilishda: o g'ir tabiatli, u lu g ‘ g a v d a li, ko‘rkam va o q y u zli, kelishgan qora k o ‘zli, m u ta n o s ib q o ra qoshli va en d ig in a m u rti sabz urgan b ir yigit!. Q a n d a y d ir bir xayol ich id a o ‘tiru v ch i bu yigit T o sh k e n tn in g m a s h h u r a ’yo n larid an b o ‘lgan Y usufbek h o - jin in g o ‘g ‘li — O ta b e k . (A. Qodiriy) 6. K a tta q o ‘rg ‘o n shahri m arkazidagi SoTi O llo y o rx iy o - b o n id ay a n g i „ N ik o h uyi“ qurilib, foydalanishga topshirildi. U n in g b u n y o d e tilis h id a v ilo y at a d liy a b o s h q a rm a s i, K a tta q o ‘rgko n s h a h a r hokim ligi h a m d a b ir q a to r korxo- n a - t a s h k il o tl a r ta s h a b b u s k o rlik v a h o m iy lik q ilis h d i. „ S h a m s -Q a m a r“ xususiy savdo-q urilish firm asi b in o k o r- larining s a ’y -h a ra k a tla ri tufayli sh a h a r m arkazida qad rost- lagan b in o g o ‘za l v a k o 'rk am k o ‘rinish kasb etib, sh ah ar husniga h u sn q o kshdi. 7. „Q ariy alarn i qadrlash yiJi“ h am d a „ K o ‘zi o jizlarjam i- y a ti“ tash k il to p g an lig in in g 70 yilligi m u n o sa b a ti bilan P astd arg ‘o m tu m a n id a o ‘tkazilgan ta d b ir t o kp la n g a n la rd a k a tta taassu rot qoldirdi. K o‘zi ojiz n o g iro n larn i ijtim o iy h im o y alash , ularn ing o ‘ksik k o ‘ngillariga m a ’n a v iy d a ld a berish m aqsadid a uy ush tirilg an u sh b u a n ju m a n g a tu m a n - da istiq o m at qilayotgan 70 nafarga yaqin n o g iro n la r ta k lif etildi. U lar sh a ’niga iliq fikrlar bildirildi. V iloyat „ K o ‘zi o jizlar ja m iy a ti“ va tu m a n hokim ligi to m o n id a n u larg a ki- y im -k e ch a k va sovg‘a -s a lo m la r ulashildi. T a d b ir s o 'n g id a u la r u c h u n dastu rxo n b ezatilib , tu m a n b ad iiy h a v a sk o r- lari ijrosida konsert q o ‘yib berildi (Gaz.) 8. K onservatoriyada o ‘tgan m aq o m haqidagi d a v ra s u h - b a tid a n so ‘ng m a sh h u r k o m p o z ito r Ikrom A k b a ro v b i- lan su h b atlashishn i dilim ga tu g ib q o ‘ydim : — S h u o ‘rinda kom pozitor va bastakor a ta m a la riga to ‘xtalsangiz. — K o m p o zito r o p e ra d a n b o sh lab ashulagacha y o za o la - d ig an, professional ijodkor. Biz b ir v aq tlar faq at o ‘z b e k c h a kuy y ozad ig an larni b a sta k o r d e rd ik , sh u n d a y y o n d o s h - sak t o ‘g‘ri b o la d i, deb o ‘ylaym an. — Ikrom aka, keyingi vaqtlarda yoshiarim iz m aqom ashulalarini estrada yo ‘li bilan ijro etmoqdalar... — Shaxsan o ‘zim b u n g a q a rsh im a n . C h u n k i m a q o m h am ... b ir ovozli usulda yozilgan. A n ’an a la rn i b u z is h k e - rak em as. U m u m a n , m aq o m yangilanishga m u h to j e m a s. 9. „ D e v o n -u lug‘atit tu rk “ a llo m a Solih M u ta llib o v t o m o n id a n tarjim a q ilin ib, n a s h r etilganiga q irq yil t o ‘ldi. A sarnin g asosiy adadi o ‘sha yillari, y a ’ni 1963- y iliy o q M oskva, S a n k t-P e te rb u rg tu rk sh u n o slari va b o s h q a t u r - kiy respublikalar o lim larig a y e tib b o rgan edi. U n in g q o l- gan nusxalari ham kitob d o ‘k o n larid a k o ‘p tu rm a d i. H o z ir u n o d ir yodgorlik b o ‘Iib qoldi. T o ‘g ‘ri, keyingi yillari „ D e v o n “ q ad im g i a ra b tilid a n in g liz , uy g ‘u r, q o z o q , fo rs tillariga taijim a qilindi. A m m o ehtiyoj o ‘s h a -o ksha. R e sp u b - lik am izd a ham asarga b o klgan ehtiyoj to b o ra k u c h a y ib b o r- m o q d a. Sababi ayon: M a h m u d K oshg‘ariy a sarid a b u n d a n m ing yil a w a l turk iy qabila va elatlarn in g tili, ta rix i, u rf- o d a tla ri, geografiyasi, ad ab iy o ti b o kyich a n o y o b m a ’lu - m o t l a r t o ‘plangan. A k ad em ik V.V. B artold bu m a ’lu m o tla r o lim to m o n id a n q ish lo q m a-q ish lo q yurib yozib olin g an i u c h u n u ni tengi y o ‘q asar d e b hisoblagan edi. M ustaqillik yillari m aflcura sohasidagi tu b o ‘zgarishlar tu fa y li tarix im izn i y a n g id a n , to ‘g ‘ri talq in e ta boshladik. B u ,,D e v o n “ ga boMgan q iziqishni y anad a ku ch ay tird i. Shu sab ab li u n i q ayta n a s h r qilish zarurati tu g ‘ildi. In c h u n in , keyingi yillardagi ta d q iq o tla r ,,D ev o n“dagi ko‘plab so ‘zlarni tu z a tib , to ‘g ‘rilab yozish lozim ligini k o 'rsa tm o q d a . X al- q im iz ich ida M a h m u d K o sh g ‘ariyning ruhi p ok ini xur- s a n d qiluvchi, sav o b talab , m illatp arv ar b o rm i? A lb atta, b o r! D e m a k , „ D e v o n - u lu g ‘atit tu rk “ n in g y an g i, fa n n in g bugungi talablariga to ‘la javob beradigan nashrini um id b iia n kutam iz! (Ergash Umarov, „ 0 ‘zbekiston adabiyoti va san ’ati“ gaz.) 94- topshiriq. Matndagi qo‘shma gap turlarini aniqlang. Qokshma gapni tashkil etgan sodda gapiaming o lzaro boglanish vositalarini belgilab chiqing. Bilim o ‘rg anm o q u c h u n m e h n a t qilish, b a d a n n i d a n - g a salik d an q u tq arish foydalidir. C h u n k i dangasalik, ish- y o q m aslik b a d a n n in g buzilishiga, kasallanishiga sababchi boM adi. A gar m e h n a t qilib b a d a n n i o ‘zingga b o ‘y su n - d irm a sa n g , sogMom va b alan d m artabali b o ‘la o lm aysan, c h u n k i b a d a n h a ra k a tsiz lik n i, ro h atn i d o ‘st tu tg a n i sa b a b li, o ‘z ixtiyori b ila n seng a b o ‘y su n m a y d i, sh u n in g u c h u n h am bad an o ‘z - o ‘zid an h arakat q ilm aydi, u h ara- k a tn i farm o n b ilan q iladi va sen b u y u rm ag u n ch a, b a d a n n in g h e c h ishga rag‘b a ti b o ‘lm aydi. Bas, ey farzan d , b a d a n n i o ‘zingga b o ‘y su n d ir va uni q a h r bilan ito at q ilish g a b u y u r. H a r b ir kishi o ‘z b ad an in i o ‘ziga b o ‘ysun d ira o lsa, o ‘zgalarnin g b ad an in i h a m o kziga q a ra ta o ladi. H a r kishi o ‘z b ad an in i o kziga b o 'y su n d irsa , ilm - m a ’rifat o 'rg a n is h bilan ikki ja h o n n in g b a x t-sa o d a- tin i to p ad i. ( „ Qobusnoma“ dan) 95- topshiríq. Matndan kirish so'zlami topib, uning mazmunini aniqlang. Gap ko'p, k o ‘m ir oz. M a z a -m a tra s iz , t a ’sirsiz, hech q an d ay sa m arasiz g ap b o ‘lib tu rg a n d a m a n a shu ibora q o ‘llanadi. A ñ id a n , tem irch i-k o sib lar d a stg o h i yonida yara- tilgan ibora b o ‘lsa kerak. K o‘m ir y o ‘qlig i, b o sq o n n in g ish- lam asligi, d e m a k k i, foydali m e h n a tn in g t o ‘xtab , tem ir- ch in in g q o ‘li b o ksh qolishiga sabab b o ‘ladi. ( M . Sattor) 96- topshiriq. Yozma nutqning nasr, nazm va drama shakilari bo‘lgan quyidagi matnlaming bir-biridan farqlanadigan gram- matik va uslubiy xususiyatlarini so‘zlab bering. X o razm n in g qishloqlaridan b irid a o ‘x sh a tib tiqilgan xa- si p d ek ta ra n g , ju v o zk u n d ad ek yo g ‘d a n y altira g a n gim - n asty o rk a-y u , galife shim i q o m atig a y o p ish g a n , qorinchasi o 'zig a k o ‘p y arash g an bir yigit bor. Shu taxlitdagi yigit bir o ‘sha yerdam i, b o sh q a h a r qayerda h am to p ilad i, dersiz? T o ‘g ‘ri, sh u ta x litd a g i yigit topilar, lekin shu xild agí odam to p ilm ay d i, g a ro v boylasham an, topilm aydi! U n in g o ‘zi b ir nusxa! (A.Q.) 2. T a ’n a d ir d u n y o d a y o m o n d an y o m o n , N o n b erib rangingni e tg a y d ir s o m o n . A qling b u tu n b o ls a , t o ‘rt m u c h a n g o m o n , H argiz iltim osga kuning q o lm a sin . (A. Oripov) 3 . R o h ila. V oy, Z u h ra buvi! E s o n m is iz ... E son- o m o n keldingizm i... Q a c h o n k eld in g iz? Z u h r a . K echa... T o ‘y lar q u llu q b o ls ín ... Ñ a s i b a . Rahm at. R o h i l a . T o ‘ygakelm adingiz... (A. Qahhor) 19- mashq. Matnda berilgan otlami ma’nosiga ko‘ra (shaxs nom- lari, kasb-hunar, joy, qBvm-qarindoshlik kabi) tasnif qiling. 6 — G ‘. A bdurahm onov. D. X o‘jayeva 81 N a m u n a : bog'bon, Salim — shaxs otlari; sinch, vassa — kasb-hunar; Do'rmon, Yormozor — joy nomlari; nevara, cheva- ra — qavm-qarindoshlik nomlari kabi. Z a h a r tilli o d a m kirib, p o d sh o h n in g oyoqlarini o ‘pibdi. S h u n d a vazir: — A ’lo h a z ra tn in g itlari qay ah v o ld a ? — deb so ‘rabdi. —It b e c h o ra o ‘lib qoldi, — d eb d i z a h a r tilli odam . V azir bu g a p d a n a ja b la n ib ,'p o d s h o h n in g o g o h lan tirish in i u n u - tib , so ‘ra sh n i d a v o m ettiribdi: —It n e g a o ‘ldi? Ilon chaqdim i? — Y o ‘q. P o d s h o h i o lam ning sevgan o q tuyalari o ‘lgan edi. It a n a s h u n in g g o ‘shtini yeb, b o ‘kib o ‘libdi. — Iye, o q tu y a n im a d a n o ‘ldi? — P o d s h o h i o la m n in g q ib la g o h la ri, u lu g ‘ m alik am iz vafot e tg a n e d ila r. T o b u tn i shu tu y ag a o rta qolgan edik, y o ‘lda c h id o lm a d ijo n iv o r . Bu x a b a rd a n keyin p o d sh o h n in g yuragi yonib, z ah ar tilli o d a m n i s o ‘ro q qila boshlaganini o ‘zi h am sezm ay qoldi: — O n a m q a n d a y xastalikdan o ‘ld ilar, tab ib lar yaxshi q a ra s h m a d im i? — V o lid ay i m u h ta ram a n g iz x astalik k a ch alin m ad ilar. R a fiq a n g izn in g v afo tid an kuya-kuya o ‘ldilar. — R a fiq a m q a n d a y xastalikka ch alin ib d i? — R a fiq a n g iz h a m sog‘ edilar. A m m o o ‘g ‘illaringiz, q izlarin g iz b irin -s irin c h e c h a k d a n o ‘ld ila r-u , rafiqangiz bu a y riliq q a d o s h berolm ad ilar. Y u rak lari yorilib oMdilar, deb ta x m in q ila m a n . — E voh! — d e b n o la qilibdi p o d sh o h , — d em ak, xo- n a d o n im d a n h e c h kim q o lm ab d i-d a? Z a h a r tilli o d a m bu savolga d a rro v ja v o b b erm abdi. Av- val c h u q u r „ u f ‘ to rtib d i, so 'ng k o ‘ziga yosh olib: — U n is in i a n iq bilm aym an, p o d sh o h im , m en chiqib k e la y o tg an im d a saroy ahlining y arm id an k o ‘prog‘i o ‘Iatdan o ‘lib b o ‘Igan e d i. H o z ir qanchasi tirik — yolg‘iz X udoga m a ’lu m , — d e b d i. P o d sh o h safarin i oxirlatm ay iziga q aytibdi-yu, ahli bayt- ni sog‘-o m o n k o ‘rgach, zahar tilli o d a m n i jazo lash n i bu - yuribdi. ( T. M alik) 97- topshiriq. Darsga sababli kelmaganingiz to‘g‘risida tushun- tirish xati yozing. 98- topshiriq. „Men sevgan qahramon“ mavzusida insho yozing. Sinov savoliari 1. Matn nima? Oddiy jum lalardan nima bilan farqlanadi? 2. Yozma nutqning qanday turlari bor? 3. Og‘zaki nutq nima? Uni o ‘stirish uchun nim alar qi- lish kerak? 4. Insho va bayonning qanday farqi bor? Quyidagi test savollaridan to ‘g‘ri ^ javobni belgilang 1. 1981- yili n ash r e tilg a n „ O 'z b e k tilining izohli lug‘a ti“ da nechta so‘z b or? A. 100000 B. 80000 C . 60000 D . 70000 E. 20000 2. Q aysi qatordagi frazeologizm lar hayrat m azm unini bildiradi? A. Y oqasini ushladi. B. Y u ra g ig a g kulg‘u la tu s h d i. C . M eni m ayna qildi. D . K o ‘z ig a q o n t o ‘ldi. E. O g ‘zi qu!og‘iga yetdi. 3. Quyidagi iboralarning qaysi b in ruhiy holat n a tija - sini ifodalaydi? A. D u m in i tugm oq. B. K o ‘zlari yashnam oq. C . K o ‘z tikm oq. D . Q albi egri. E. Jig ‘ildoniga urm oq. 4. Q aysi qatordagi ib o ra mug'ambir so ‘ziga sinonim boMadi? A. O y oq ni tirab o lm o q . B. D ilini og‘ritm oq. C . Ilo n n in g y o g 'in i yalagan. D . T eshik tosh. E. Y u ldu zni b e n a rv o n urm oq. 5. 0 ‘zbek tilig a f o rs -to jik tilid a n o ‘zla sh g a n old q o 'sh im ch alar qaysi s o ‘z turkum larini yasaydi? A. O t. B. Sifat. C . F e ’l. D . R avish. E. A , B, C. 6. Dadil-dadil so ‘zlari shakl va m a’noga ko‘ra qanday s o 'z la r hisoblanadi? A. A n to n im . B. S in o n im . C . O m o n im . D . P aro n im . E. Jid d iy so*z. 7. O z b e k tili uchun qadimiy so‘z berilgan q atom i belgi- lan g . A. D u n y o . B. O lam . C . J a h o n . D . O c h u n . E. Borliq. 8 Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|