0 ‘zbekist0n respublikas1 oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
. Fuzuliyni oldim q o ‘limga , Majnun bo‘lib yig ‘lab qichqirdi baytidagi „F uzuliy“ so 4zi m a’nosidagi ko'chishni toping. A. S inek do xa B. M e to n im iy a . C . M etafo ra. D. 0 ‘x sh a tish . E. M a ’n o k o ‘ch g a n em as. 9. Quyidagi gaplarda toponom ik m a ’n o ifodalangan so ‘zni aniqlang. A. U tarv u zn in g b ir pallasini p a q q o s tu sh ird i. B. D erazan in g singan ko 'zig a p ly o n k a yopishtirilgan . C . Q ishlog‘im izd a sam ovar ochild i. D. M ak tab n in g b iq inid a kitob d o 'k o n i o c h ild i. E. Polga eski ta q ir gilam solingan. YOZUV, A L IFB O , IM L O , T A LA FFU Z YOZUV VA UNING TARIXI HAQIDA Har s o ‘zki ko'ngildin o ‘ldi mavjud, Xat bo'lmasa, bo'lgay erdi nobud. ( Munis) Bilib oling. Yozuv fikrning ta sh q i sh a k liy ifoda- • sidir. Y ozuv orqali kishilar o ‘z fik rla rin i b ir-b ir- lariga b ild irad ilar, avlodlarga q o ld ira d ila r. Yozuv orqali biz m inglab yillar o ld in o 'tg a n v o q e a la r, shaxslar, ilm va o d a tla rto ‘g‘risida m a’lumotga ega b o 'lam iz. Ana shun- day qiym atga ega b o ‘lgan yozuv b ird a n p a y d o b o ‘lm agan. D a stla b k i y o z u v ra s m la r o rq a li (b u xil y o z u v p ik - tografîk „ p ic tu s“ — chizilgan, „ g ra p h e “ — yozam an, yo zuv deyiladi) b o lg a n . B unda h a r b ir rasm (yoki narsa) b iro r m a ’no ifodalagan (quyosh — k u n d u z n i, oy — t un- ni, to shb aqa — b axtni kabi). Y ozuvning keyingi davri — ideografik y o z u v d ir (grek- c h a „idea“ — tu sh u n c h a , „g rap he“ — y o z a m a n ). Bu xil yo- zuvda h a r b ir yoki bir g u ru h tu s h u n c h a u c h u n b ir xil ram ziy sim volik shakl olinadi. M asalan , k o ‘z — O , asir — O , oy — logografik („ lo g o “ — s o ‘z* „ g ra p h e “ — yozam an) yozuv a n c h a m u rakkab b o klib, yuzlab sh ak llarn i c h iz is h va ular- ning m a z m u n in i bilishni talab etg an . S hu nin g u c h u n kishU la r y o z u v n in g yangi bosqichi — fonografik (yun. „ p h a n e “ — tovush, „ g r a p h e “ — yozamari) y o zu v g a — a w a lo a y rim b o ‘g ‘in la m i, k ey in ro q ayrim to v u sh la rn i b iro r belgi bilan ifo d a lash u sulig a o ‘tad ilar. F o n e tik yozuvning kelib c h iq i- shi q a d im g i F in ik iy a yozuvi bilan b o g ‘lanadi. X a lq la r fo n e tik yozuvning tu rli — lo tin , a rm a n , g ru - z in , sla v y a n , a ra b yozuvlari va u larn in g ayrim o ‘zgargan tu rla ri k a b i sh ak llarini yaratganlar. Q a d im g i y o zuv lar to sh , suyak, yog ‘o c h , qam ish kabi q a ttiq jis m la rg a , so kngra p e rg a m en t va q o g 'o zga yozilgan. Y o z u v la r o ‘n g d a n c h ap g a, c h a p d a n o kngga yoki yu q o ri- d a n p a s tg a q a ra b o kqilishi m u m k in. T u r k iy v a o ‘z b ek y o zu v larin in g ta rix i j B ilib oling. Sobiq Ittifoq tarkibidagi turkiy va boshqa p i « x a lq la r (a rm a n , g ru zin , B o ltiq b o ‘yi xalqlaridan ta s h q a r i) 1940- yil 8- m ay k u n i q abu l q ilin g an fa rm o n g a k o ‘ra rus (kirill) alifbosi asosida tuzilgan alif- b o d a n fo y d alan ib keldilar. U n g ach a O kzbekiston va boshqa re sp u b lik a la rd a lo tin alifbosi jo riy etilg an edi. 0 ‘z b e k is to n M a rk a z iy Ijro iy a K o m ite tin in g 1928- yil m a rt o y id a g i I II sessiyasida lo tin a lifb o sin i d a v la t a lif b o si d e b q a r o r q a b u l q ilin d i. S o b iq Ittifo q M ark aziy Ijro iy a K o m ite ti P re zid iu m i va X alq K o m issa rla r Soveti bu q a r o r n i 1 929- yil 7- av g u std ag i m axsus q a ro ri b ila n m a ’q u lla d i. L o tin a lifb o s ig a o ‘tis h d a n avvaJ b u tu n m u s u lm o n x a lq la ri v a e la tla ri arab y ozuvini q o ‘llar ediiar. XX asr- n in g 2 0 - y illari a ra b alifbosi m a ’lu m d a ra jad a isloh q ilin d i. C h u n k i a ra b alifb o sid a unli to v u sh la rn i k o krsatadigan a lo h id a b e lg ila r y o kq edi. Z e r-u z a b a r (h arfn in g osti va u stid a q o ‘lla n a d ig a n belgilar) faq a t „ Q u r ’o n “ va a rab tili- d a y o z ilg a n d in iy a sarlard a g in a qoM lanar edi. 1921- yil 1 - 5 - y a n v a rd a T o sh k e n td a c h a q irilg a n til-im lo q u ru l- to y i, b o s h q a m a sa la la r b ilan b irg a, a rab h a rflarin in g s o ‘z b o sh i, o ‘fta si va o x irida q o ‘lla n is h s h a k lla rin i so d d a la sh - tird i. 0 ‘zbek tilig a xos b o ‘lm a g a n sod, zod, itqi, iz g 'ih a rf- lari a lifb o d a n c h iq a rild i, u, o ‘, i, a to v u sh la ri u c h u n a lo - hida harflar belgilandi. 1922- yil a p re l o y id a b o klgan m a o rif va m a d a n iy a t xo d im larin in g ik k in c h i q u ru lto y i h a m b i- rin c h i q u ru lto y q aro rlarin i m a ’q u lla d i. Eski T u rk isto n x a lq la riju m la d a n , o ‘zbek xalqi, q a d im - d a n yuksak m adaniyatli xalq s ifa tid a d u ny og a tan ilg an . M o varo un nah rd a run, uyg‘ur, sug‘d, m oniy va braxma (brax- mon) yozuvlari q o lla n ilg a n . D in iy m azm u n d ag i a sarlar b ra x m a y o k i m o n iy y o zu v id a, ra s m iy h u jja tla r uyg‘u r yoki sug‘d yozuvida yozilgan. Q ayd etilg an yozuvlarda b itilg a n k o ‘p yo zm a yodgorlik- lar h o z irg a ch a saqlanib keladi. R u niy yozuvda — 0 ‘rx u n - E n a so y to s h b itik la ri, u y g ‘u r y o z u v id a ( uni M a h m u d K oshg‘ariy „ tu rk c h a yozuv“ d e b n o m la y d i) — q ad im g i tu rk iy y o d n o m a la r ( VI I I —X a s r la r ) ; „ O ltin y o ru g “ \ „M aytri s im it“ , budda va x ristian d in ig a o id y o d n o m ala r, yuridik huijatlar esa sug'dyozuvida bitilg an . Moniy yozuvida „ X u a stu a n ift“ yodgorligi yo zilg an . U y g ‘u r yozuvi, a ra b yozuvi b ila n b a ro b a r, XV a srg a c h a q o ila n a d i. „ Q u ta d g ‘u bilig“ n ing V en a (H iro t) nusxasi (X I a sr), „ H ib a tu l h a q o - y iq“ (X II a sr)n in g A nusxasi, , , 0 ‘g ku z n o m a “ ning q a d im iy nusxasi (X III a sr oxiri), X orazm iy q a la m ig a m ansub ,,M u - h a b b a tn o m a “ (1 3 5 3 - yil) a s a r in in g q a d im g i n u sx a si, „ L a to fa tn o m a “ , „ D a h n o m a “ , „ M a h z a n u l asro r“ (X IV — XV asrlar) kabi asarlarning a y rim nusx asi yoki p arc h a la ri uyg‘u r yozuvida bitilgan. U yg‘u r y o zu v i sug‘d yozuvi asosi- da kelib ch iq q an . Runiy yozuvi h a m qad im g i orom iy yozuvi asosida kelib c h iq q a n , degan n a z a riy a h o z ir asosiy o ‘rin n i egallaydi. ALIFBO Bilib oling. O 'zbekiston R espublikasi Oliy K engashi- • n in g o 'n u chin ch i sessiyasi (1 9 9 2 - yil 2- se n ta b r) „ L o tin yozuviga asoslangan o ‘z b e k alifb osini jo riy q ilish to ‘g ‘risid a“ Q o n u n q ab ul qildi. Bu d u n y o fa n i v a te x n i- k asig a y a q in la s h is h , o ‘zbek tilining o ‘ziga xos xususiyat- larini to la r o q va a n iq ro q ifodalash m aq sad id a b o 'ld i. Yangi o ‘zb e k alifb o si 29 h a rf va b ir tu tu q belgisidan iborat b o ‘lib, a y rim harflarnin g shakliga o ‘zg artish lar ki- ritildi va alifbo sirasid agi yolashgan u n lila r (yo, yu, ya , ye) h a m d a y u m s h o q lik va q a ttiq lik b e lg ila ri (b, ô), sh u n in g d ek , 11 h arfl chiqariJdi. A yrim tov ushlar harflar birikm asi b ila n b e rild i ( sh, ch, ng). H a rfla r sirasi ham o ‘zgardi. 0 ‘z b e k isto n R e sp u b lik a sin in g Q a ro rig a k o lra, yangi o 'z b e k alifb o sig a toMa o ‘tish 2005- yil 1- se n ta b rg ac h a b o 'lib , u n g a c h a ru s (k irill) harflariga aso sla n g a n a m a l- dagi yozuv ish la tila v e ra d i. Rus tili o ‘qiti!ishi m u n o sab ati b ilan o ‘zbek m a k ta b la rid a kirill y o zu v in i h am o ‘qitish d avom etadi. YANGI 0 ‘ZBEK ALIFBOSI Bosma Yozma H arf nomi Bosma Yozma Harf nomi Aa a qe Bb ¿ d é be R r f t z er Dd D d de Ss es Ee 6 c e Tt r t te F f f f e f Uu K u u Gg & ge Vv l/ t r ve Hh he Xx X x xe Ii A i i Yy ye Jj je Zz Z z ze Kk JC Â ke 0 ‘o ‘ o ‘ LI ¿ 4 el G ‘g‘ g‘e Mm M m em Sh sh Ô h * k she Nn JVn en Ch ch O h ch che Oo O* 0 Ng ng y nge Pp P fl, pe 1 tutuq belgisi 20- mashq. Quyidagi she’riy parchalarni yangi o'zbek alifbosi bilan yozib chiqing. She’riy parchalaming mazmunini tushuntirib bering. Х а к йулида ким сенга б и р * арф у^и тм и ш р а н ж и л а , А й л а м а к булм ас ало о н и н г ^ а к и н м и н г ган ж и л а . (Алишер Н авоий) А лиф бодур х ат-у с а в о д б еш и ги , У б и р л ан о ч и л у р б и л и м эш и ги . К у зл ар н и н г н у р и , д и л л а р гурури, У б и л ан з о \и р д у р е л л а р ш уури. (Р. Жуманиёз) 99- topshiriq. 1. Harflar sirasini yoddan aytib bering. 2. Yangi alifboning kirill alifbosidan farqi nimada? 3. Oo va O ‘o‘ harfli, Jj va Vv, Ch ch, Sh sh, Ng ng harfli so‘zlarga 2 tadan misol yozing. 21- mashq. Quyidagi maqollami yangi o'zbek harflari bilan yozing. 1. О з -о з ур ган и б д о н о булур, К ,атра-катра й и ги л и б д а р е булур. 2. Б и л м а га н н и сураб у р г а н г а н — о л и м , О р л а н и б сурам аган — у зи га зо л и м . 22- mashq. Quyidagi parchalarni kirill harflari bilan yozing. D u n y o d a y ech ilu r h a r q a n d a y tu g un , Lekln birdan em as, o h is ta , sekin. ( Nizomiy Ganjaviy) Eshit d u sh m an in g d an x a to in g n i b u tu n , K o kringay g o kzal h ar ish in g d o ‘st u ch u n . (S a ’d iy) Diogen: Boriga qanoat qilgan odam gina chinakam iga b o y - dir. 0 ‘zida b o r narsadan k o 'p ro q boylik orttirishga h a ra k a t qilgan o d a m , o z b o klsa harn, b o rig a q a n o a t qilgan o d a m - da n k a m b ag kalroqdir. Yodda tuting. 1. Kirillcha ю harfi ikki h arf —yu bilan (yurak); я har- fi — ya (yashik, yashif) va a shaklida ( — oktabr, — sentabr); ë harfi — yo (yordam, yosh) va о ( rejisor, likor) sh ak li da yoziladi. 2. K irillch a ц harfi s o ‘z b o s h i va oxirida, so ‘z o ‘rtasida ( u n d o sh d a n k eyin ) s harfi bilan yoziladi: ц и р к — sirk, ц е н т н е р — sentner, а к ц е н т — aksent, аб зац — abzas kabi. U n li to v u sh d a n s o ‘n g ts yoziladi: м и л и ц и я — milit- siya, а г г л ю т и н а ц и я — agglutinatsiya. 3. K irillcha e harfi: l ) s o ‘z boshida ye shaklida ( e p — yer); 2) so‘z o ‘rta sid a e tarzid a o kqiladi (keldi). 4. C h e t el so ‘z la rid a q o ‘Hanadigan yu m sh o q lik (ь) va q a ttiq lik belgisi (ъ) y an g i o ‘zbek alifbosida tu sh irib yozila d i: а л ь б о м — a lb o m , и ю н ь — iy u n , р е л ь с — rels, с ъ е зд — syezd, с у б ъ е к т — subyekt. 100- topshiriq. Quyidagi so‘zlarni yangi o'zbek alifbosi bilan yozing. а ф ф и к с а ц и я , а к ц и о н е р , а н н о т а ц и я , а в и а ц и я , а т т е с т а ц и я , д о ц е н т , д е л е г а ц и я , д и с с е р т а ц и я , б р ю ц ел о з, э в о л ю ц и я , э м и г р а ц и я . Eslang. T u tu q belgisi ( ’) arabcha ayn o ‘rn id a q o 'l- lanib, b u to v u sh o ‘zidan old in kelgan u n lin i c h o ‘- z iq ro q a y tilis h in i ( m a 'n o, n e 'mat, N u ’mon kabi) y o k i o ‘z id a n o ld in g i u n d o s h n i ajratib ta la ffu z qilishni k o ‘rsatadi ( s u r ’at, q a l'a kabi). 23- mashq. Quyidagi she’riy parchadagi tegishli so'zlarga tutuq belgisini qo'yib ko*chiring. S h a k lim m itti vergul g o ‘yo, M a n o , R ano m en -la ro ‘yo. K a b a , qala, vada, surat M e y o r-u etib o r, ju ra t D a v a t, talat, suniy, san at M e n siz yozilm asdir, albat. E tiro z -u , e lo n , ezo z H am ish a m en b ilan h a m ro z . (R. Jumaniyozov) 101- topshiriq. 10 ta tutuq belgisi qollangan so‘zli gaplar tuzing. 0 ‘ZBEK AL1FBOSINING A SOSIY IM L O QOIDALARI I f i j j f Bilib oling. O 'zb ek isto n R espublikasi V azirlar M ah- kamasi „ L o tin yozuviga asoslangan o ‘zbek alifbosini jo riy etish to ‘g‘risid a “ gi Qonunni a m a lg a o sh irish u ch u n 1995- yil 24- avgustda , , 0 ‘zbek tilin in g a so siy im lo qoi- dalarin i tasdiq lash h a q id a “ q a ro r q a b u l q ild i. Bilib oling. T ild a so‘z!ar va q o ‘sh im c h a !a r m a ’lum • bir q o id a la r asosida yoziladi. B u q o id a la r m utaxas- sis la r to m o n id a n tu z ilib , j a m o a tc h i li k m a ’q u lla g a c h , 0 ‘z b e k isto n R e sp u b lik a si O liy K e n g a s h ig a tasd iq la sh u c h u n taq d im etiladi. Im lo q u y id a g i q o id a la r (prin sip lar)ga aso slan adi: Fonetik yozuv 0 ‘zbek tili im lo sin in g qo id alarid an b iri fonetik yozuv b o lib , k o kp so ‘z va q o 'sh im c h a la rn i e s h itg a n im iz b o ‘yicha yozish m u m k in . M asalan , o d a td a j o ‘n a lish kelishigi -ga q o ‘shim chasi bilan yoziladi: o ‘tga, ishga; -k , -q tovushi bilan tugagan so 'z la rg a -ka, -qa sh ak lid a q o ‘sh ilad i, shun- day 0‘qiladi va yoziladi: ko'kka, terakka, buloqqa kabi. Le- kin pedagogga, Lafargga, miîingga kabi ru sc h a (va b.) so‘zlar ga bilan yoziladi. 1. O gïz, ko 'ngil, burun, singil, o ‘g ‘il kabi s o ‘zlarga egalik q o lsh im ch alari q o kshilganda, negizidagi - i y o -u tovushi tushib qoladi va sh u n d ay yoziladi: o ^ l i m , singlim, ko'nglim, og'zida boli bormi, burni, ulg*ay (u lu g ) , sa rg ‘ay (sariq). 2. Yosh, ot, son, ong k a b i s o ‘z ! a r g a - a y o k i -la q o ‘shim ch alari q o ‘shilganda, o to v u sh i a to v u sh ig a ayla- nad i va shu n d ay yoziladi: angla, ata, ya sha , sana. 3. ikki, yetti sonlariga -ov q o ksh im c h a si q o kshilganda, s o kz o x irid a -i tu sh ib qoladi va sh u n d a y yoziladi: ikkov, yettov. 4. - a yoki -y a(-y a) bilan tu gagan s o ‘zlarga -v yoki -q q o ‘s h im c h a la ri (o t yasaydigan) q o kshilsa, o ‘zakdagi a to - vushi o to v u sh ig a aylanadi va sh u n d a y yoziladi: s o ‘ra+q — so‘roq, b o ‘ya + q — bo(yoq, sayla+ v — saylov, tanla+v — îanlov, sana+ q — sanoq. 5. F e ’l n isb a tla ri yasovchi q o ‘sh im c h a la r q a n d a y e sh i- tilsa, s h u n d a y yoziladi: kuldir, o 'tka z, ko'rgaz, îutqaz, eshittir, oldir... 6. Q o ‘sh m a fe ’llarning ay rim lari ajratib h am , talaffuzga k o 'ra q o ‘sh ib h am yozilaveradi: ishlay ber — ishlayver, kela oldi — keloldi, o'qiy oidi — o (qiyoldi. 24- mashq. karavot, patnis, marja sokzlarining asli shaklini tik- lang. 25- mashq. N uqtalaro‘rniga -ga, -ka, -qa qo*shimchalaridan mosini q o ‘yib yozing. 1. H a y o t d a ra x tla ri o ‘sgan b o g klard a S o kzni payvand e tin g h a r b ir y u rak ..., Toki u b itta d a rd , b itta ishq bilan Z a m i n . . . o kr n a s h s i n , o ‘s s in f a la k ... (N . O sto n o v ) 2. T o s h k e n t... kelib, Navoiy b o g ‘ini sayr etdilar. 3. Ba- diiy so ‘zin i n u tq ... nisbatan ishlatish m um kin. Badiiykishi- lar, d e y ish x a to , yosh son 'atkorlar deyilsa, m a 'q u lro q . (A. Rustam ov) 4. Tepdim — terak ... chiqdim . 102- topshiriq. Qishloq, pishloq, yong‘oq, etak, bilak so‘zlariga egalik qo'shim chalarini qo'shing. Negizdagi tovush o ‘zgarishini ( bilagi) kuzating. Qanday yozish haqidagi qoidani eslang. Ana shu so 'zlar ishtirokida gap tuzing. M orfologik yozuv Bilib oling. M orfologik yozuv qoidasi — so kz o kzagi ! va q o ‘sh im ch aiarn i ay n an yozish dem akdir. M a s a - la n , fe ’ln in g zam on va shaxs q o kshim chasi -di q a n d ay ay tilish i va eshitilishidan q a t'iy nazar, d o im o -di yozi ladi : ketti — ay tilishi, ketdi — yozilishi; o ‘qipti — esh itili- shi, o ‘qibdi — yozilishi; aytipti — aytilishi, aytibdi — yozi- lishi kabi. -d an , -da q o ‘shim chalari a y n a n talaiTuz q ilish d an ( d a la - da, eldan) tashqari, -ta n , -ta tarz id a ham ay tilad i, lek in ham ish a -dan, -da yoziladi: ishda, m aktabdan, balandda, Toshkentda va b. J o ‘nalish kelishigi (-g a ) n eg izid a -k, -q, -g , - g ‘ to - vushlari b o lg a n so‘z!arda fonetik yozuv qoidasi asosida y o zi ladi ( buloqqa). Q olgan o ‘rin lard a b ir xilda (-g a ) y o zilad i: boshga, ishga, maktabga, Samarqandga, o ‘tga, tuzga va b. -iston , -inchi (tartib son yaso v ch i), -ib (rav ish d o sh ), -il, -in (fe ’l n isb atlari) y asovchi q o 's h im c h a la r, -is h , -im q o lshim chalari negizida -u b o klgan fe'llarga q o ‘sh ilg an d a -u (-yu) tovushlariga m oyil aytiladi: kulub, tug'uldi, uchunchi. Lekin h a r vaqt aslicha (-ib, -il, -inchi) yoziladi: kulib, tug'ildi, uchinchi, urishdi (xafa qildi) va b. L ek in urush (o t), yuvundi (ot) so ‘zlari -u bilan yoziladi. S h u n in g d e k , bir o 'z a k tarzida o kqiladigan va yoziladigan kuyundi, tushun- moq, qutulmoq fe’IIarining h a r ikki b o 'g 'in id a u (-y u ) yoziladi. Q o ‘sh m a v a ju ft so‘zlar ko 'm -ko 'k, qip-qizil kabi sifa t- lar chiziqcha bilan, har vaqt kabi ravishlar ajratib yoziladi. Shakliy yozuv | S J ] f Bilib oling. O 'zbekcha s o kzlam in g boshida va o x irid a ikki undosh y o n m a-y o n kelm ay d i, u la r o r a s id a ju d a qisqa aytilsa ham -i yoziladi: bir, sir, qizil, bilan, qiz, chi- roq va b. A m m o stol, stul, drama, shtab, kiub, kross, p ro ku - ror, trotuar, trolleybus, stenograflya, traktor, fikr, z ik r kabi k o ‘p lab so ‘zlar b oshida va o x irid a ikki u n do sh y o n m a -y o n yoziladi va b u nday yozuvni shakliy yozuv deym iz. B o sh q a tilla rd an olingan b un d ay so‘z la rn i o 's h a tilla rd a q a n d a y yozilsa, shu nd ay sh aklda yoziladi: Nyu-York, gidrometr, gramm, kilovatt-soat, monolog, ftlologiya; bibliograf, geo- logiya, zoologiya, monografiya, litografiya, stansiya, sent- ner, konstitutsiya, koeffitsient, pasport, institut, universitet, faku ltet, stadion kabi so ‘zlar h a m grafik yozuv a so sid a d ir. 103- topshiriq. Misollar uchun berilgan yuqoridagi atam a- taming m a’nosini aniqlang. Bunda bilmaganlaringizni lug'atlardan qarang yoki o ‘qituvchilaringizdan so‘rang. N a m u n a : filolo- g iya — ,,so‘zni sevaman“ . 104- topshiriq. Rus va Yevropa tillaridan o‘zlashgan so‘zlarga 20 ta misol toping. U lam ing yozilishini tushuntiring. 26- mashq. Berilgan so'zlaming ma’nosini izohlang. Bunda im- loning tutgan o‘mini tushuntiring. x u s h — h u s h , t u z s i z — tu s s iz , y o d — y o t , h o ‘p — x o ‘b , s a f — s o f, s o f — s o p , b o t — b o d , h a m — x a m, y o g ‘d u — yo g‘di, j u d o — ju d a , sa ’va — sava, y o n d o sh — y o n d a s h , a h il — a h l , q u r t — q u r u t, s a h n a — s a h n i, t a ’q ib — ta q ib , ra h m — ra h im , asl — asil, c h in n i — c h i- n i, siy lash — silash , y u v u n d i — yuvindi. 27- mashq. Ajratilgan so‘zlaming qanday yozuv qoidasi aso sida yozilganini izohlab bering. 1. O g ‘zid a boli b o r m i, asal to m a r so ‘z id a n . 2. O g ‘zi y o m o n , s o ‘zi b ila n q o p a d i. 3. Y axshi kishi doim to p a d i. (Q iiichev) 4. K o 'n g ild a til ja ro h a ti b itm as. A nga h e c h n im a y i m a rh a m y e rin tu tm a s . (N .) 5. Til ja m iy a t h ay o - tid a m e h n a t, o ‘t, suv v a n u r kabi buyuk h o d isa la rd a n sa n a la d i. 6. S o ‘z q a n c h a d a n q a n c h a d ilkash n a q sh la rn i b ir t o ‘lqin b ilan y a rq ira tib yuboruvchi d e n g iz d ir. ( N ..) 7. 0 ‘tin g m an g u b o ‘lsa , o ‘zin g m an g u d ir. ( „ Q utadg'u 8. O n a tilid a q a lb in g y a sh a r ustivor. E rk d a k a m o - l o tin g y a s h a r b a r q a r o r . ( K Jum ayev) 9. — Ish o n in g , A b d a z x o n o ta , S iz n in g q o v u n in g iz ko sm osga c h iq a d i. B irin c h i „ K o sm o n a v t q o v u n “ b o ‘ladi, — d ed i S hatalo v. F a r g ‘o n a y erin in g n a fa si ufurib tu rg an ikki q o v u n „ S a lu t“ o rb ita l kem asi b o rtig a c h iq a rild i. ( Gaz■) U n lila r im losi 105- topshiriq. Quyidagi so'zlarning talafTuzi va imlosini es- lang hamda izohlab bering. te r m o s , a g ro n o m , p o y e z d , so v u n , yo v u z, m illia rd , ta b ia t, lau ré at, v a k u u m . If Bilib oling. 1. gavda, savol, zamon, vaqt so ‘zIarida '• o aytilsa h am , a yoziladi. 2. O o harfi o ‘zlashm a so ‘zlard a o ‘ (k irillch a y) tarzida aytiladi: ton, boks, talon, rektor kabi. 3. i harfi olim, kefin , Salim kabi s o ‘z la rn in g oxirgi b o ‘g kinida to r aytilsa h a m , i yoziladi. 4. I unlisi kavush, sovun, tovush so 'zlarid a i aytilsa h a m , u yoziladi. 5. Y o n m a -y o n k e la d ig a n u n lila r o ra s id a y to v u s h i q o 'y ilsa h a m , y yozilm aydi: shoir, shariat, Said, m a ish a t, doim, oila, teatr kabi. 28- mashq. Nuqtalar o‘miga o, a, i unlilaridan mosini yozing. g ...vda, v ...h m , b...k s, b o ‘l.,.m , o t...n , b ...z o r, b .,.l a n , d ire k t...r, te rm ...s, o r...q , ...vj. 29- mashq. Quyidagi qo‘sh unli va q o ‘sh undoshli so‘zlarni daftaringizga yozib, imlosini yodingizda saqlang. alkaloid, e llip so id , m o zaik a, u k ra in , m illio n , r a d ia - to r, m illiard, s ta d io n , biologiya, p ro p e lle r, p u n k tir , s e r- tavoze, m avzu, m avze. 3 0 - mashq. N uqtalar o ‘rniga zarur unli harflarni q o ‘yjb ko‘chiring. D a st...w a l, „ b ,..d ’a t“ , „x u ro f...t“ s o ^ la r in in g lu g‘aviy m a ’nosi xususida: » B i d \..t— ,yoqimsiz* d eg an m a ’n o n i anglatadi. Y an a „bid’...ti sayyia“ d e rla rk im , b u „y..,mon o d ...t dem ak d ir. T a ’b ir jo iz b o ‘lsa — din g a y o t, y o q im siz b o 'lg an odat- lam i „ b i d d eb belgilaym iz. „ X u r o f...t esa „asossiz“ d em ak , y a ’ni d in d a y o ‘q b ...h u d a ish la r, ...datlar. ( T. Malik) A g ar siz b il...m d o n b o ‘lsan g iz, bir...daringizga ham bering, toki a n d ...n sh a m c h ir...q la rin i yondirib olishsin Malik) Y ...qsang — y ...q ib b o ‘lm as, C h ...p san g — c h ...p ib b o ‘lm as, T ild ...n u ch g an s o ‘zlam i. {T. M alik) U ndoshlar imlosi [ y j f Bilib oling. 1, v harfi avtomobil, avtomat kabi so 'z la rn in g birinch i b o ‘g‘in id a f aytilsa h am , v yo zi ladi. 2. F f unàoshï faryod,faxr,fason,filosof, tavsif sovzlarida p aytilsa h a m , f yoziladi. 3. D d h arfi obod, zavod, sud so kzlarid a t aytilsa h a m , d yoziladi. 4. Z z h arfi tuzsiz, k o ‘z$iz, izquvar s o ‘zlarida s aytilsa h a m , z yoziladi. 5. Sh h arfi ikki alo h id a to v u sh n i ifodalasa, u lar o ra - sid a tu tu q belgisi q o ‘yiladi va s h a m d a h kabi talaffuz q ilin - sa , tu tu q belgisi s d a n keyin q o 'y ila d i. Is'hoq, a s ’hob kabi. 6. J j h a rfin in g ikki xit u n d o s h n i ifod alash in i esd an c h iq a rm a slik kerak: 1) til o ld i, jara n g li qorishiq u n d o sh : jiyda, ju da , tijo- rat, taj; 2) til o ld i, ja ra n g li sirg‘aluvchi u n d o sh : mujda, gijda, ju r n a l kabi. 7. N n h a rfi y a k sh a n b a , yonbosh, y o n m a -yo n kab i so ‘zlarda m a y tilsa -d a , n yoziladi. 8. Y ozuvda va talaffuzda Xx va H h harflarini aralashtirish kerak em as: shoh — shox (echki shoxi), ham — xam (egil- gan, pasaygan), har — xa r (eshak), hil — x il (tu r) v. b. 9. Y o n m a - y o n k e lg a n u n d o s h la r n in g s o ‘nggisi t u - shirilm ay y o zilad i: Toshkent, g o ‘sht, poyezd, kilogramm, ¡congress kabi. 31- mashq. N uqtalar o ‘rniga v, f, d harflarini yozing. a...tonom , a ...to sta n siy a , a ...to m a t, ...ab rik a, ...akultet, ta...akkur, tav ...iq , ...a n , S a m arq a n ..., q a n ..., b a...qovoq, savo..., ...ala. 32- mashq. N uqtalaro‘m igaz-s, n-m , x-h harflardan mosini qo‘yib yozing. i...tiro b , i...siq, i...siz, b o k...c h i, sh a...b a, o m ...a v iy , jo ...b o z lik , to ...m a slik , k o ‘r i...m a s , e ...s o n , ...u s n i...a t, ...u r, ...u sh , ...iyla, A ...m ad, ...a r ...il. 33- mashq. Sokzlarning o'qilishi va yozilishiga e ’tibor bering. O'zingiz u la rd a n beshtasi ishtirokida gap tuzing. a n q o v , bek in m o q , bayram , M a ry a m , jingalak, a ra v a , R ah im , ra h m d il, kunbotar, k u n g a b o q a r, kongress, c h in - q iro q , m a n m a n , y o n m a-y o n , ta n b e h , tan b a l, tan g a , t a n - g ens, q o ‘n m o q , yalinm oq, q o r o n g ‘i, to ‘ng‘ich, q o ‘n g kir, o tin b ib i, yig‘lam siram oq, b o 'lin m o q . 34- mashq. 0 ‘qing. Ng harfmi to ‘g ‘ri talafiuz qiling. I. O n an g n i kiftingda tu tsa n g , singlingni — b o sh in g d a tu t. 2. O n a n in g k o kngli b o la d a , b o la n in g k o ‘n g li-c h i? 3. O dam tili y ara qilganda h a r c h o g \ M ingta m a lh a m in g h am tu z a tm a s biroq. (N. Ganjaviy) 4. Tulkiga o ‘t q o y - gilki, o ‘tg a ch a n g solm as, C h u n k i u o ‘t ila ten g kela o lm a s . (X. Jomiy) 5. „ O n a “ so ‘zining o ‘zi h a r yurakka ja ra n g li sado berad i. 6. In son n in g b irin c h i s o ‘zi h am , so ‘nggi s o ‘zi h a m — O na! 7. K itob o ‘q im a g a n k ish in in g zeh n i o ktm a s - lasha b o rad i. 8. Rang k o ‘r — h o i s o kr. 106- topshiriq. Quyidagi mazmunda bayon yozing. VATAN B uyuk V atanim izning q u d ra tin i o sh irm o q va u n in g j a - h o n s h u m u l n u fu z in i k u c h a y tirm o q , tin c h lik n i a b a d iy saqlam oq h a m d a m eh n atd a, o kq is h d a sam arali k o kr s a t- k ic h la r g a e r is h m o q — h a r v a t a n d o s h n i n g m u q a d d a s b u rch id ir. T in c h lik — in so n iy atn in g f a r o g ‘a ti, tin c h lik — s a lo - m atlik, tin c h lik —O na-V atan o z o d lig i, tin c h lik — ijo d k o r- lik, tin c h lik — ilm -u tarbiya, ta ra q q iy o ti. T in ch lik u c h u n kurash saflarida faoliyat ko‘rsa tish — in son u c h u n n a q a - d a r buyuk ish! 7 — G “. A bdurahm onov, D. Xo'jayeva 9 7 T in ch lik tu fa y li s h a h a r-u qishloq a h o lisi tu rfa gulshan libosini kiygan. T on g n a sim id a a lv o n bayroqlar p e sh to q la rd a m iltiraydi. O d am lar s h o d -u x u rra m , yuzlaridan n u r yog‘iladi! Y osh- lam in g lab la rid a n kulgi arim aydi. E h , n a q a d a r chiroyli, d ilb a r ayyom bu! (Sh. Orifiy) 35- mashq. Quyidagi so'zlarga h yoki x harflanni to‘g‘ri qo‘yib yozing. ( H /X )iro t, m u ( h / x ) r , (x /h )a to , (h /x )o s il, (h /x )a lo k a t, A b d u ra ( h / x ) m o n , ( h /x ) azil, ( x /h ) ito b , d a r a ( x /h ) t, ( x /h ) u m o r , ( h /x ) a m r o h , (h /x )ira . 36- mashq. Q o ‘sh harfli (sh, ch, ng) undoshlam i o‘z o'm iga qo‘yib yozib oling. b e .,.i k , . . .o y , . . . u . . . m o ‘m a , . . . a r q . . . u n o s , .,.e r , ...o y n a k , t a r a ..., s o ‘ ..., m a ...lay, q u ..., i...o n , ...a h a r, ta ...lay, k e ...a ..., r a ..., d o ..., ...unki, ...o ir, ...id d at, tin ... 37- mashq. J j harfi ikki xil tovushni ifodalashiga misollar keltiring. N a m u n a : jiyda, va jvagijda, tiraj. 38- mashq. N uqtalar o ‘miga talab qilingan yolg‘iz yoki takror unli yoki undoshlam i (ikki bir xil harf) q o ‘yib ko‘chiring. K u c h -q u ...a t egasi, d ilish o d odam . B a h o m in g g u li ochi- la r h a r d a m . (A. Firdavsiy) 2. T ro ...e y b u sla r h a ra k a ti b u g u n ju d a h a m e r ta boshlandi. 3. Y i...a r o 'tis h i bilan, O n a , N o n , S u v s o ‘zlari q a to rid an A ...a lo m d egan so ‘z h a m o ‘rin o la d i. K e y in ro q h a...a — k a ...a -y u k ich ik bu so ‘zni ay tg a n d a y o esh itg an d a, ch e h ra la ri yorishib, di...ari yengil to rta d ig a n b o ‘ladi. 4. N a q a d a r m u ra ...ab, ajabo, F a rza n d d eb a ta lm is h dunyo! (Rahima) 5. Z u . . . o —d ur, b ilim siz — b ir h o v u c h kuldir. {Y. X. Hojib) 6. O lim - lam ing ilm ga k a tta m u h a...atid an buyuk kashfiyotlar yuzaga keladi. 7. G a r m e h r d a n o 'lm a sa m u n a ...a r, Q ilm as erdi lo m a k o ...i a n v a r. (A^.) 8. O sm onda sayr e ta r m i...io n juft k o ‘zlar. ( N .O .) 9. H ay o t d arax tlari o ‘sgan b o g ‘la rd a S o ‘zni payvan d qiiing h a r b ir y u ra ...a , T oki bu b i...a d a rd , b i...a ishq b ila n Z am in g a o ‘rn a sh sin o ...in fala...a. (N . Ostonov) 10. U ...a tla rim u c h u n u c h n a rs a d a n q o ‘rq am a n : n a fs -u hav og a b erilishdan , n afso n iy va sh ah v o n iy h i...iy o tg a b e ri- lish d an , ilm li va m a ’rifatli b o ‘la tu rib , g ‘o filla m in g ish in i tu tish d a n . ( ,fla d is “ dan) 11. A ...a aytay, uxla o ...o g ‘im . G irg i...o n in g b o ‘lay d o im . ( Qo ‘shiqdan) Alifbo bo‘yicha umumiy mashqlar 107- topshiriq. Quyidagi so‘zlarda e(e) va e(y+e) harflarini farqlab, ikki ustunga ajratib yozing: k eld i, yer, yengil, p e c h a k , y etarli, tergov, te a tr, e n g , e z m o q , eiektr, poyezd, k e c h d i, y etak ch i, y e m o q , c h e k - ka, se m e n t, term o q , z e h n , ezgu , yelka. 108- topshiriq. Quyidagi so‘zlarni yangi o'zbek alifbosi bilan yozing. а п п е л я ц и я , ц е н тн е р , а с с и м и л я ц и я , б о ц с м а н , э м и г р а ц и я , ф о р м а ц и я , ф е д е р а ц и я , и н т е г р а ц и я , ц а р и з м , ц е з о р , ц е л л о ф а н , к о н т р и б у ц и я , н и т р о г л и ц и р и н , п о л и ц и я , о ф и ц и а н т , о п е р а ц и я , р а д и а ц и я , ц е м е н т , ц ех, ц и в и л и з а ц и я , р е п и т и ц и я , с о ц и а л и з м , с т а ц и о н а р , т р а н с ф о р м а ц и я , ц и к л о н , ц и р к у л , ц и р р о з , о ф и цер. 109- topshiriq. Nuqtalar o ‘rniga х yoki h harflarini q o ‘yib, so‘zlami ko'chiring. ta .d id , ta.lika, ta .t, ta n n a r ., ta.lil, ta .q irla m o q , ta r i., ta .ir, ta .rir, ta.sil, ta n b e ., ta .lit, ta .m in , ta .ta , ta .s in , tu .fa , te .n ik a , til.a t, o s h .o n a , t o ‘ .ta , ta s b e ., tim s o ., t u .m a t , tu .u m , ra.b a r, ra.it, ru ., ru .sa t, ra.n a m o . 110- topshiriq. Quyidagi so(zlam i yangi o ‘zbek alifbosi bilan yozing. ж аб х а, ж ахон, ж ад д о л , ж у р н а л , ж е л а т и н , ж е м п е р , ж а зо , ж ем , ж авра, ж е то н , ж е з, ж и гар , ж и с м , ж у в о з ,1 ж у з ’и й , п р о ж екто р , п р у ж и н а. 111- topshiriq. Quyidagi so‘zlarda o va o‘ harflarini farqlab yozing. обида, ношир, нос, новвос, обод, зебо, 3ÿp, угай, у р м о н , ÿKTaM, зи ё, зи ё н , ёндир, зи м -зи ё, урин, ук;иш, новвот. 112- topshiriq. Quyidagi so‘zlarning yozilishíni eslab qoling va lug‘at daftaringizga ko‘chirib yozing. 1. affiks, allavaq t, a tta n g , assistent, ateist, m o zaik a, m illio n , biologiya, ellip so id , tabiat, shariat, said, m aishat, la u ré a t. 2. fik r, film , f iltr , f r o n t, fisq , fa h m , fa h s h , fu n t, f a r z , fasl, b a h r, v a h m , v a q t, v a tt, v a z n , v a sl, a rtis t, p lan e ta. 3. flo t, fra k siy a , fra n k , g ra f, g ra m m , g r a n t, g rek , g rim , grif, g rip p , a e ro b ú s, aero flo t, a o rta , a u t, psixo- lo giya, prizm a. 113- topshiriq. So‘z boshida, o ‘rtasida va oxirida qo'sh unli yoki undosh harflaryoziladigan so‘zlarga o ‘ntadan misol yozing. S o ‘z o ‘zagi va qo‘shim chalar inilosi H " Il E slang. 1. Q o ‘s h im c h a q o ‘shilishi bilan so bz oxiridagi unli o^zgaradi: sayra — sayroqi, aya —ayovsiz, oqi — oquv, sovi — sovuq, og‘riq — og'rig'i, qorin — qomi. 2 . p a r v o , o b r o ‘, a v z o , m a vq e s o ‘z la r ig a e g a lik q o ‘sh im c h a si -yi sh a k lid a {parvoyi, obro y F), mavzu, dohiy s o ‘zlarig a esa I, H shaxsda -yi, III shaxsda -si shaklida q o ‘shiladi: mavzuyim, mavzuying, mavzusi kabi. 3. T a q lid so ‘zla rn in g tark ib id a v yoki u to v u sh i b o 'lsa , -ilia yasovchisi -u lla sh ak lid a yoziladi: shovulla, gurulla, lovulla. 4. 0 ‘tg an z a m o n u c h in c h i shaxs q o ‘sh im ch asi h a r vaqt -d i yoziladi! ketdi, yotdi, kelmabdi. 5. k u n d o s h i b ila n tu g a g a n s o ‘zla rg a q o ‘s h im c h a q o ‘s h ilg a n d a , q o ‘s h im c h a la r k b ila n , q b ila n tu g ag a n s o ‘zIard a, q o ks h im c h a la r q bilan boshlanadi: o 'zakka, bi- la kka , k o ‘rikka, tekkach, toshloqqa, qirg'oqqa, chiqqach, yoqquncha kabi. 39- mashq. Quyidagi so'zlarga jo ‘nalish, o ‘rin-payt, chiqish kelishiklari qo'shimchalarini qo‘yib chiqing. TalafFuz va yozuvda- gi farqini aytib bering. o t, o ‘t, to g ‘, S am ärqan d , q ish lo q . 40- mashq. Quyidagi so‘zlarga egalik q o ‘shimchasini qo‘shing. Okzakdagi o'zgarishni tushuntirib bering. y u r a k , o g kiz , b u r u n , q o r in , b ila k , b u lo q , t ir n o q , o ‘g ‘iJ, p arvo , o b r o \ mavqe. 41- mashq. So‘zlami tarkiblarga ajrating. Tarkiblaming ma'nosini aytib bering. N a m u n a : Oltiariq — olti va ariq, sarg'aydi — sariq va fe’l yasovchi -g ‘ay qo‘shimchasi hamda -di — o ‘tgan zamon, 3- shaxs birlik qo‘shimchasi. 1. saylov, b o ‘y oq, so ‘ro q , sa y ro q i, sovuq, o ‘q u v ch i, san a, tay og ‘i, y o ‘g‘i, b o kyni, k o kng li, q ay ril, u ig'ay, ik- kov, S irdaryo, Z adary o, Q ayrag‘o c h , M u h am m ad sharif. 2. O ch q o rin g a ach ch iq sarim so q . Bu — o 'lg a n n in g ustiga tep g a n , m en na d eym a n , qo'buzim na deydi kabi m aqollarga o ‘xsh ash ibora. O 'zim - ku o igudek ochman, uning ustiga sarimsoq berib yanada ochirasan, m a ’nosi anglatiladi. S a rim so q , o d a td a , ish tah a och ish u c h u n yeyiladi. Bu ib o ra d a iste h z o , k e s a tis h , m a z a x , yengil h a z il m a ’nosi anglashilad i. ( M ahm ud Sattor) Q o‘shib, ajratib va chiziqcha bilan yoziladigan qo‘shma va ju ft s o ‘zlar Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|