0 ‘zbekist0n respublikas1 oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
H E sla n g . 1. Q o'shib yoziladi: U m u m iy b ir tu sh u n c h a n i ifo d a lag a n q o ‘shm a so kzlar: b ed a p o ya , d e v s ifa t, otboqar, k a r n a y g u l, to k q a y c h i, s o ‘zboshi, T o ‘r tk o ‘1, Oltiariq, Shofayziquloq, fotoapparat, k in o te a tr , s u v o s ti, S a m D V , is h y o q m a s , d e v q o m a t, qirg^iyko'z, olaqarg'a, nosqovoq, suvilon. 2. Ajratib yoziladi: 1) q o ‘sh m a fe ’llar h am da k o ‘m ak va to ‘liqsiz fe ’llar: yozib qo y, olib kel, tamom qil, yozgan ekan, kelgan emish kabi; 2) hech, har, qay, bu, shu o lm o sh lari q o ‘shilib kelgan so ‘zlar: hech kim , h ar qaysi, qay vaqt, bu kun, shu zamon kabi; 3) sifat d a ra ja la rin i ifodalagan q ism la r yoki s o ‘zlar: to ‘q sariq, och k o % jiqqa ho*l, tim qora, liq to'la: sovuq- dan sovuq, k o ‘p d a n ko (p, ochiqdan ochiq kabi. A m m o op- poq so 'z i q o 's h ilib yoziladi. 3. Chiziqcha bilan yoziladi: 1) ju ft s o ‘zlar: oldi-qo ydi, oylab-oylab, mehr-shafqal, bitta-bitta, u y-u yida kabi; 2) k u c h a y tirm a daraja ifo d alo vch i qism lar: qip-qizil, yam -yashil, to'ppa-to'gY i kabi; 3) o ‘z a ro - ma , ~ba q o 'sh im c h a la ri b ilan q o ‘shilgan so ‘zlar: rang-barang, damba-dam, uym a-uy kabi; 4) -chit - a (-ya), -ku, -u(-yu), -da yuklam alari: m en- chi, sen-a, boram an-a, yozdi-ku, borgan-u, bola-yu, sen da, keldi-da kab i; 4. Ifo d a b irik m a la ri o ‘zaklarini q o ‘shish u c h u n u n li- d a n so‘ng i o ‘m ig a yi yoziladi: oynayi ja ho n , tarjimayi hol, nuqtayi nazar. 114- topshiriq. 1 .so'zlov, oyiov, sinov, so'roq, boyoq, o ‘quvchi, sovuq, qaviq, og4riq so‘zlarining o‘zaklarini toping va yasovchi qo’shilgandan keyin tovushlardagi o'zgarishlami tushuntiring. 2. mavzu, avzo, dohiy, o'zak,parvo, yurak, bek, kuboksefi\añn\ egalik q o 'sh im c h a si bilan turlang. S o 'z o'zagidagi tovush 0‘zgarishlarini tushuntirib bering. 3. Jo'nalish kelishigining, ravishdosh va sifatdoshlaming q, k bilan boshlanuvchi qo'shimchalarini oigan so‘zlarga to'rttadan misol keltiring. N a m u n a : qishloqqa, kichikka, zerikkach, chiniqqach, îo‘kkan, taqqan. 4. So‘zlardagi tovush o‘zgarishi sabablarini tushuntirib bering. 115- topshiriq. 1. Nima sababdan voyvoyla, gyjijla; achchiqtosh, molboqar, SamDU; oppoq kabi ju ft so‘zlar qo‘shib yoziladi? 2. N im auch u n Markaziy Osiyo, Yuqori Chirchiq; kun bo *yi, qishloq sari; bir yuz yetmish besh; ko ‘chama ko ‘cha, ochiqdan ochiq, guli ra ’no, nuiqayi nazar, X sin f XXI asr kabi so‘zlar ajratib yoziladi? 3. N im a uchun yor-u birodar, kecha-yu kunduz, kuppa-kun- duz, rang-barang, men-chi, sen-a, 5- sinf, 70-yillar, kilovatt- soat kabi so'zlar chiziqcha bilan ajratib yoziladi? 116- topshiriq. 1. Gapning sanaluvchi qismlari tire va vergul bilan yoki yarim qavs bilan ajratilishiga misollar keltiring. 2. Qisqartma so'zlarga to ‘rtta misol yozing va ulam ing yozi- lishini tushuntirib bering. S o ‘z b o ‘g ‘m la rin i k o ‘c h ir is h q o id a la ri n E slan g . 1. B irinchi va s o ‘nggi b o ‘g ‘ini b ir h a rf d a n ib o ra t b o ‘g ‘in o ldin g i q a to m in g o x irid a q o ld i- rilm ay, so 'n g g i b o lg ‘in b ila n b irg a k o ‘c h irila d i: e -k in , e ’-tibor, a-dab, matba-a. 2. B ir va b ir n e c h a h a rfd a n y o k i b o ‘g ‘in d a n ib o r a t b o ‘lg an q isq a rtm a so ‘zla r ( B M T , A Q S H , 0 ‘zR , 10 gr, 2 0 sm , sh. k.)> sh a rtli b e lg ila r ( J s t e ’d o d “—3} B o ing— 767, 6- ,A “ sinf) ajratib y o z ilm a y d i. 3. Q isqartirilgan ism , o ta ism la r va fam iliyalar a jr a til- m ay, b irga yangi y o ‘lga ko‘c h irila d i yoki o ldingi q a to r d a qo ld irilad i {S. S. Odilov, A. Q. — Abduiia Qahhor). 4 . B ir b o ‘g ‘in li s o ‘z la r t a r k i b i d a q a n c h a u n d o s h b o ‘lish id a n q a t’iy n a z a r t o ‘liq k o ‘ch irila d i: fik r , fr a n k , gramm kabi. T arkibida ikki u n d o s h b o ‘lgan so‘z la m in g h a r ikki u n d o sh i ajratilm ay birga k o ‘chirilad i: ko-ngress, m e - taii, kiio-gramm kabi. 5. B ir tovu sh ni ifodalovchi s h , c h , ng harflari a jr a til m ay, birg a yangi y o ‘lga ko‘c h irila d i: ko-shona, ach-chiq, ko ‘-ngil kabi. A gar s h , ng ikki to v ush n i ifo dalasa, ajratib y o z ila d i: A s ’-hob, Is'-hoq, tun-gi kabi. Bosh harflam ing qollanilishi 117-topshiriq. 1. Ko‘chirm agaplardaboshvakichikharflar- ning qollanilishini eslang va gapirib bering. 2. M ashhur shoir va yozuvchilarning ismi, otasining ismi, taxallusi, ramziy otlariga misollar keltiring. y Bilib o lin g . 1. J o y n o m la ri b o sh h a rfla r b ilan • y o ziladi: S a m a rq a n d , Qo'chqorchi (qishloq), Sir- daryo, S h im o liy Kavkaz- 2. D avlat, oliy tash k ilo tla rn in g h a r biri b osh h a rf b i lan yoziladi: 0 ‘zbekiston Respublikasi, Birlashgan Millat- lar Tashkiloti. I E slang. 1. A to q li q o ‘sh m a otlarn in g b irin c h i harfi- | gina bosh h a r f b ila n yoziladi: Oltiariq, Oqtepa, Sir- daryo. 2. O sm on jism la ri, m axsus sayyora no m i b o ‘lib kel- m ag a n d a , kichik h a r f bilan yoziladi: Biz shaharga quyosh botganda kirib keldik. 3. V azirlik, id o ra , ko rx o n a, tashkilot h a m d a m ukofot n o m la ri tarkib id agi b irin c h i so ‘zi bosh h a rfd a yoziladi: Fanlar akademiyasi, O *zbekiston oliy va o ‘rta maxsus ta 'Urn vazirligi, ,,0 ‘zbekistonda xizm at ko'rsatgan fa n arbobi“, yM aorif a lo c h isi" kabi. So ‘zlaganda lozim dur tizmoq, B o im a sa gung boigan yaxshiroq. (Abdulmajid Sanoiy) ADABIY TALAFFUZ QOIDALARI Bilib oling. 1. A dabiy talaffuz b u tu n shevalar • u ch u n u m u m iy boMgan q o id alar asosida belgilana- di. A dabiy ta la ffu z so‘z b o ‘g ‘inlariga u rgkuni t o ‘g ‘- ri q o 'y ish g a b o g 'liq b o ‘ladi. O d atd a, o n a tilidagi so ‘zlar- n in g oxirgi b o ‘g ‘iniga u rg ‘u tushadi: m a k ta b — m aktab- dosh — m aktabdoshim . 2. Y u k la m a lar va kishilik affikslari u r g ‘usiz talaffuz qi- linadi: siz-a, siz-d a , siz-mi kabi. 3. 0 ‘zlashgan c h e t, so‘zlarnin g k o ‘p id a u rg ku birinchi yoki ikkinch i b o ‘g ‘inga tushadi: â q l,fik r , vâqt, uzr, hukm, tonna, muhim, mudir, munis, tipolôgiya kabi. 4. C h e t s o ‘zla rn in g urg‘u o lm a g a n o ld in g i o tovushi a ta rz id a , keyin gi b o ‘g ‘indagi u rg ‘u li o va e tov u sh lari t o ‘g ‘ri ta la fîu z e tila d i: dotsent ( datsent), izotop ( izatop), m otfema ( m arfem a) kabi. 5. obraz, tra kto r, direktor k a b i s o 'z la r n in g ox irg i b o ‘g‘inidagi a» o u n lilari talaffuz q ilin m a s a h a m yoziladi. 6. T u tu q b elgisidan oldingi un li y oki u n d o sh c h o ‘ziq, ajratib ta la fîu z q ilin ad i: a ’io, R a ’no, t a ’zim , t a ’b, r a ÿ ; m as'ul, q a t’iy, san ’a t kabi. 7. O o harfi o kzbekch a so 'zlard a o rq a q a to r keng o unlisi sifatida ( ota, x o la ,fid o ), chet so‘zlard a o ld q a to r to r o (o) unlisi (tonna, talon) kabi talaffuz q ilin ad i. 8. F f harfi fursat, talajfuz, s o f s o kz la rid a p em as, f kabi talaffuz qilinadi. 9. J j harfi ju d a , tijorat, vaj so ‘z la rid a jara n g li qorishiq u n dosh kabi, jurnal, mujda, tiraj kabi s o ‘z lard a til oldi jaran gli sirgkaluvchi undosh sifatida ta la ffu z etiladi. 10. Xx va H h harflarining yozilishi va talaffu zid a farq b o kladi: Xx — c h u q u r til o rq a ja ra n g s iz s ir g ka lu v c h i u n d o sh b o ‘lib, Hh — jaran g siz sirgkaluvchi b o ‘g ‘iz u n d o sh id ir. Bu u nd o sh larn i farqlam aslik m a ’no o ‘zg a rish ig a olib keladi: shox — shoh, har — xar, hil — xil kabi. 11. T a laffu z d a b a ’zi to v u sh la r b o s h q a to v u sh la rn in g t a ’siri bilan o ‘zgarishi m um kin. B u n d a y h o lla rd a to v u sh lar im lo q o id alarig a k o ‘ray o z ilsa h a m , ta la ffu z d a rioya qi- linm aydi: tuzjsiz — tussiz, yozsa — yossa, u y q u —uyqi, ki- tob — kitop, zarar — zalal, uchta — ushta, daryo — day- ro, s h k a f — ishkaf, Sam arqand — Sam arqan, b i g i z - b i - yiz, bog‘bon — bog‘von kabi. 12. S o kz b o ‘g kinlaridagi urg‘un i o ‘z o ‘rn id a q o kyib talaf fuz q ilm a s lik s o kz m a ’n o la rin i o ‘z g a r tir is h i m u m k in : bôg ‘lar — bog ‘lâr, sùrma — surmà, qishlôqcha — qishloq- châ, âtlas — atlâs, m exânik — mexanïk, flz ik — flzik, et(k — éîik, ôlma — olmâ kabi. 118- topshiriq. 1. Ko‘chiring. Qo‘sh unlilam ing yozilishi va talaffuziga diqqat qiling: sharoit, iabiai, radio, million, maishaî, said, oila, ellipsoid, lauréat, okean, poema, aerostat, manfaat, inshoot, aorta, vakuum, muammo, tabiiy, rioya. 2. Q o‘sh unlili so'zlarga misollar keltirib, ular vordamida jumla tuzing. 42- mashq. Q o'sh unlili so‘zlar topib, to 'g 'ri talaffuz qiling. 119• topshiriq. 1. Aa va Oo unlilarining yozilish qoidalarini eslang: barobar, anor, biror, bahor, buloq, zamon, savol kabi so'zlam ing birinchi va ikkinchi bo‘g‘inlarida a yoki o aytilishi va yozilishini izohlab bering. 2. 0 ‘zlashma so‘zlarda Oo ning yozilishi va talaffuzini izohlab bering: agronom, talon, direktor, termos, doktor. 3. Aa, Oo harflari ishtirok etgan talaffuzi bir xil, ammo yozilishi har xil so'zlarga to ‘rttadan misol yozing. 120- topshiriq. Unlilar yonma-yon keladigan o‘nta so‘z yozing va ulaming talaffuzidagi tovush o ‘zgàrishlarini aytib bering. N a m u n a : milliard, radio, Stadion, ellipsoid, doim, oila, lauréat, poema. 12U topshiriq. 1. Ko‘chiring. So‘z o ‘zaklari qo‘sh undoshli so‘zlaming yozilishi va talaffuziga ahamiyat bering. fik r, z a rf, b a la n d , q a n d , m e ta ll, g ra m m , ta fa k k u r, m u allim , s p o rt, tra n s p o rt, stak an, m u a m m o , tibbiy. 2. Q o‘sh undoshli so‘zlarga misollar keltiring, ular yordami- da gap tuzing. 43- mashq. Quyidagi so‘z birikmalaridagi so‘zlami zarur o‘rinda bosh va kichik harflar bilan yozib chiqing. to sh k e n t sh a rq sh u n o slik in stitu ti, o ‘zb ek iston m a o rif vazirligi, o ‘z b e k is to n q a h ram o n i u n v o n i, o ‘zbekiston res- p u b lik a si o liy su d in in g raisi, n a v ro ‘z xayriya ja m g ‘arm asi, oy y o rita d i, a m m o isitm aydi, c h ig ‘a to y m ahallasi. 44- m ashq. Quyidagi so 'zlarn i talaffuz etishdagi to v u sh o ‘zgarishlarini tushuntirib bering. a v to g ra f, g ram m , k ilo v a tt, flk r, c h iro q , k o e fflts ie n t, p a sp o rt, in stitu t, zoologiya. 45- mashq. Quyidagi so'zlam ing to ‘g‘ri shaklini yozing. yossin, ussa, sham ba, zarul, p o sh ta, ushta, u chti, S a r- yam , dayro, turpoq, yog‘m ur, doyir, hukum , ishkof, o ‘raza, banka, pshiq, kshi, m am ur, talim , daf, Sodat, drektr. 46- mashq. So’zlami to‘g‘ri talaffuz qilishga va yozishga o'rganing. * fikr, z ik r (fikir, zikir e m a s ); ak a (oka em as); b a h o r, z a m o n , gavda (bohor, zomon, govda em as); q o v u n , s o - v u n , to v u sh (qovin, sovin, tovish em as); m illiard, ta b ia t, sh aro it ( milyard, tabiyat, sharoyit em as); qibla, to b la (q iv - la, tovla em as); avtobus, a v to m a t ( aftobus, aftamat em as); fursat, fayz, fasl (pursat, p ayz, pasl em as); su d , z a v o d , ob o d (sut, zavot, obot em as); iz tiro b , tuzsiz (istirob, tu s- siz em as); sh a n b a, y o n b o sh , y o n m a -y o n (sham ba, y o - mbosh, yom m a-yon em as); g u g u rt, a rtist, d o ‘st (gugut, artis, do*s em as); uzuq, y u tu q (uziq, yutiq e m a s); o r - z u m , o rzu n g iz (orzuyim, orzuyingiz em as); p arvoyim (p a r- vom em as); avzoyi, m avzusi ( avzosi, m avzuyi em as); d a r - v o z a b o n , m asxarab o z (darvozavon, masxaravoz e m a s ) , ish d a, m isd an , ketdi, k e lm a b d i (ishta, mistan, ketti, k e l- mapti e m a s), shovulla, lovulla, g u ru lla (shovilla, lovilla, gurilla em as). 47- mashq. Quyidagi qo‘shim chalam in g so'z o 'zak iarig a qo‘shilgandagi yozilishi va talaffiiziga rioya qiling. baVgga, pedagogga, bu g‘g a , so g ‘ga, o g ‘gan, sig‘g u n c h a , (b a k k a , pedagogkka, buqqa, soqqa, oqqart, siq q u n c h a em as). 48- mashq. So‘z!ami to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rganing va qaysi tovushda o kzgarish bo‘!ishini aytib bering. 1. Unlilar sohasida: N o to ‘g ‘ri talaffuz: borayik, o ‘rd ay , bel, teray , b o r iy la yoki b o rla rin g , ishlam iydila, b o h o r , q o ro r, u y q i, u r g ‘i, q o v in , so v in, d iy d i, yiydi, m a to r, k a lo n n a , tra k tr, d i- re k tr, m u h o k im a , m u o m ila , sabir, fik ir, h u k im , a y ri- p la n , p o y em a, tiy a tr, diyam etr. T o'g'ri ta la ffuz: b o ra y lik , o ‘rd a k , b e lk u ra k , te ra k , b o rin g lar, ish la m a y d ila r, bahor, q aro r, u y q u, urg ‘u, qo - v u n , sovun, d e y d i, yey d i, m o to r, k o lo n n a , tra k to r, di- re k to r, m u h o k a m a , m u o m a la , sabr, fikr, h u k m , a e ro - p la n , p o em a, te a tr, d iam etr. 2. Undoshlar sohasida: Noto'g'ri talaffuz:. k e p , m aktap, d o rv o zav o n , sarvoz, m u y u m , m u n d a y , a p ta m a b il, d a p ta r , O r ip o v , p a n , p a q a t, shogid, z o v u t, tim m ay , oM larcha, ru c h c h a , m ay- Lis, b o sa, te ra g , b a y g a , tu y m a, o ‘rto q , sax la, Ibroy im , tan a p is, p ash a, g ish , m ax îan cho q . T o ‘g ‘ri talaffuz: k e lib , m ak tab , d a rv o z a b o n , sarboz, b u y u m , b u n d a y , a v to m o b il, d a fta r, O rifo v , fa n , faqat, sh o g ird , zavod, tin m a y ; o ‘nlarcha, ru scha, m ajlis, b o ‘lsa, te ra k , bargga, tu g m a , o ‘rtoq, saqla, Ib ro h im , tanaffus, p ash sh a, g ‘isht, m a q ta n c h o q . 49- mashq. So‘zlam i to ‘g‘ri talaffuz qiling va ular qanday so‘z o'zaklan va qo'shimchalaridan tuzilganini aniqlang. b a k k a ( b a r g g a ) , p e d a g o k k a ( p e d a g o g g a ) , b u q q a ( b u g ‘g a ), s o q q a ( s o g ‘g a ), o q q a n (o g ‘g a n ) , s iq q u n c h a (s.ig‘g u n c h a ), q o g a n (q o lg a n ), ish lag in ch a (ish la g u n c h a ), to x liq (to q lu q ), o d a m m i bolasi (o d a m n in g b o la si), m ak- ta p p i bino si (m a k ta b n in g bin o si), ishka (ish g a ), ch e tk a (c h e tg a ), ish ta ( is h d a ) , atta (u y erd a), b a tta (b u y erd a), a tta n (u y e rd a n ), s a n n a n (se n d a n ), c h e tta n (c h e td a n ), ish la p p a n ( is h la b m a n ), kevotti, kevutti (k e ly a p ti), o b ordi (o lib b o rd i), q o ky v o r (q o 'y ib y u b o r), c h iq la rin g (c h i- q in g la r), o p ti ( o lib d i) , o p k ep q o p ti (olib kelib qo lib d i). Sinov savoliari 1. Yangi o'zbek yozuvi bilan kirill yozuvi orasida qanday farqlar bor? 2. Qo‘shma so‘z bilan juft so‘z orasida qanday farqlar bor? 3. Adabiy talaffuz me'yorlari (qoidalari) nim alardan ibo- rat? 4. Qo'shm a so‘zlarning imlosini aylib bering. 5. Qanday qo'shim chalar qo‘shilganda so‘zning o‘zak va negizlari o ‘zgaradi? 122- topshiriq. Kursdoshingizni yoshlar „K am olot“ tashkilo- tiga a ’zo qilib olish munosabati bilan ularga „tavsifnom a“ yozing. 123- topshiriq. Guruhingizda fanlami o‘zlashtirish haqida maqola yozing. Q uyidagi te s t savollariga t o ‘g ‘ri ^ javobni belgilang 1. Q adim gi tu rk iv yozuvlam ing shakJini to p in g . A. A rab, s o ‘g ‘diy, orom iy. B. R u n n , a ra b , m o niy , so ‘g ‘diy. C. B raxm a, su ry o n iy , so ‘g ‘diy. D. Ru n n , u y g ‘u r, m oniy. E. C va D. 2. Q adim iy yozuv tu rla rin i aniqlang. A. Slavyan, oro m iy , fonografik. B. P iktografik, slavyan, lotin. C. P iktografik, ideografik, fonog rafik. D. A va B. E. A va C. 3. T arkibida tovush va harflari b ir xil b o 4lm a g a n s o kzlar qaysi q a to rd a berilgan? A. S ening , s h a h a r, hech . B. U yning, is’h o q , o lm a, alanga. C . A s’h o b , to v u sh , senga. D. O ktin , p u d , obod. 4. ,,J k* harfi q an d ay talaffuz qilinadi? A. Jarangli q o rish iq u n d o sh (Jon). B. Jarangli sirg ‘aluvchi u n d o sh ( tiraj). C . Ja ra n g li qorishiq va jara n g li sirg‘aluvchi (Jon va ti- raj). D . T il o rq a sirg'aluvchi. 5 . „ O “ h a rfí q an day talaffuz qilinadi? A . O rq a q a to r.k e n g unli ( ona, ota). B. O rq a q a to r o ‘rta keng u n li ( boks, tonna). C . O rq a q a to r keng va o ‘r ta keng unli. D . O íd q a to r keng unli. 6 . K irillc h a ш , я , нг h a rf birik m alari yangi o ‘zbek a liíb o sid a q a n d a y yoziladi? A. S , n g , C . B. S, -ng, C . C . s h , c h , ng. D . s h , s, ng. T I N I S H B E L G IL A R IN IN G Q O ‘L L A N IS H I NUQTA H ar so ‘zning o ‘z jo y i bor, H ar nuqtaning makoni. (& Sheroziy) N u q ta quyidagi o ‘rinlarda q o ‘yiladi: 1. T in c h o h a n g bilan aytilgan d arak , buyruq va u n - d o v g a p la r n in g o x irid a : O ydin kecha. B o (taboy a k a Baqaqurilloqdan chiqib, Qo ‘shchinorga yuqoridan — ka t- ta yoUdan ketdi. Havo s o f va salqin. (A.Q.) Valijondan saiom. (Sh. R.) Ba }z a n } lekin, biroq, chunki, shuning uchun, go ‘yo bo g‘lovchilaridan oldin h am nuqta q o ‘yiladi. Bunda ko‘rsatib o ‘tilg an b o g ‘lo v ch ilar b ilan b o g ‘lan g an g aplarda m azm u* n a n m a ’lu m m ustaqillik b o ‘ladi va shunga m os o h an g bilan a y tila d i: Q o ‘lin i tig'iga uzatdi. L ekin chol bu qim m atü buyum ni q o ‘ldan chiqarishni istamadi. ( 0 .) 2. B irin c h i q ism id a n u q ta , k o ‘p n u q ta , u n d o v y o k i so‘ro q belgisi b o ‘lgan ko‘c h irm a g a p o ‘rtasida kelgan m u a llif g a p id a n so'ng : — „ Yo ‘q har so ‘zdan hurka bermang unday, — dedi S a y - ram ov.— Qalovini bilsangiz, qor yo n a r emish. ,J*echat“ qo'ldan ketsa... — dedi u. — M ana ketmon. Ernazarning zyenosiga bor desa, nima q ila m a n ? “ (Ibr. R.) 3. Q isq artirilgan ism va fa m iliy a la m in g b irin c h i h a rfi yoki q ism id an keyin: A. Q. (Adbulla Qahhor), A . Qod. (Abdulla Qodiriy) kabi. (B u h o ld a qavsga olin g an m a n b a d a n oldingi g a p o x iri- dagi tin is h belgilari o ‘z o ‘m id a saq lan ad i. Q avsdan k e y in b iro r tin is h belgisi q o ‘y ilm ay d i.) 4. S an ash yoki ayrim fik m in g q ism larin i va o y , k u n , y illam i b ir-b irid a n ajratish u c h u n q o ‘llangan ra q a m y o k i h a rflard a n keyin. M aca^aH: Buyuraman: 1. Sinflam i jihozlash 10 avgustga qadar tugallansin. 2. Darslar ertalab soat 9. 00 da boshlansin. 3. 05. 0 7 .0 3 -yi! kabi. SO ‘ROQ B E L G ISI 1. S o ‘ro q belgisi so ‘roq g a p la rd a n so‘ng q o ‘lla n a d i: Sinovlarga qanday tayyorlanayotirsiz? 2. K o ‘p in c h a so ‘ro q g a p la r b ird a n o rtiq b o ‘lib k e la d i. Bu h o latd a so‘roq belgisining q o ‘yilishi quyidagicha b o ‘ladi: 1) so ‘ro q gap lam in g h a r b irig a aham iy at b e rish lo z im deb to p ilsa yoki h a r qaysi s o ‘ro q g ap m a z m u n a n o ‘z ig a m u staq il b o i s a , h a r b irid a n s o ‘n g s o 'ro q belgisi q o ‘y ila d i: Komila so'zida davom etdi: „ H a , Jam ol akam q a n d a y ? Toshkentdam f?“ ( 0 .) 2. A gar so kro q gaplar m a z m u n a n u m u m iy b ir f ik m i ifodalasa, so ‘roq belgisi e n g s o ‘nggi so ‘ro q g a p d a n k e y in q o ‘yiiadi: — T a g ‘in mehmon boshlab keldingm i? Kim kelya p ti: Savrimi, Rahbarm i yo akangning bolalarini yetaklab kel- yapsanm i? ( G ‘.G \) E slatm a . B a’zi s o kro q gap shaklidagi ju m la la rd a n so‘ng kelgan so d d a g a p s o ‘ro q gapdan anglashilgan m azm u n g a u m u m iy izoh b e ra d i. Bu turdagi so‘ro q g a p la r b ilan so‘nggi so d d a gap o rasid a b a ’z a n vergul, k o 'p in c h a tire q o ‘yiladi: Bu minora nim a uchu n qurilgan, m a ’lum emas; qadim zamonning yodgorligimi yoki yong'indan xa bar beradigan jo y vazifasini o ‘taydim i — bu ham ma 7um emas. Bu ishim unga yoqdimi, yo qm ad im i, qayta tekshirib ko ‘radim i — menga hali noma ’¡um. 3. S o ‘z yoki ¡b o ra n o o ‘rin ishlatilsa yoki u n d a g u m o n ifodalansa: Ovqatga tajovuz (?) qilingandan s o ‘ng, meh- m onlar qo ‘llarini dasturxonga(?) artdilar. UNDOV BELGISI U n d o v belgisi q u y id a g i o ‘rin lard a q o ‘yiladi: 1. K uch li h is-h a y a jo n n i ifodalagan g a p la rd a n so ‘ng: a ) „ Professor N a za ro v! M ana bu q a n d a y odam e k a n l “ (A sq. M .) b) Unsin uchun, bechora qiz uchun, bu qanday falokat, bu qanday mudhish m otam ! ( 0 .) 2. B uyurish, tila k , o r z u , h ayajon m a ’n o la rin i ifodala g a n gap lard an so ‘ng: a ) fid o b o flsin sen uchun jon-tanim , onam ! (H. P.) Jam ila, tur o'mingdan, yalinm a bu itlarga, b o ‘Imasa la ’nat deym an senday vafodor xotinga! (H . H.) 3. K u c h li h is - h a y a jo n ifo d a lan g a n u n d a lm a la r d a n , u n d o v so ‘z la r h a m d a ha va y o ‘q so‘zIaridan s o ‘ng: a) Seni unutolmas asio, Ey 0 ‘rta Osiyo, 0 ‘rta OsiyoH! (V. Inberg)\ Oh! Q anday g o ‘zal o ‘lka! b) Y o (q, y o (q! Bu og'ir ishni b o ‘ynimga ololmayman! 50- mashq. / / belgisi o ‘rniga nuqta, so‘roq, undov belgilari- dan birini qo‘yib ko‘chiring. 1. „ 0 ‘rtoqlarim o rasid a m en juda qiynalganm an“ , — dedi u p ast ovoz bilan. — „ Q iy n a lg a n s iz //“ — d e b so ‘radi se- k in gin a. 2. „ S o a t ikki yarim b o ‘ld i“ , — dedi q i z „ Ik k i y a r i m // “ „ T u n n e g a bu q a d a r u z u n / / “ (Asq. M.) 3. U q u lo q soldi. Aziz m u allim la r, aziz ustozlar! B a y ra - m ingiz m u b o rak b o ‘lsin , / / (A. Oripov). 4. O n a s id a n qayg‘u -li xabar kelgan b o lm a s in / / 0 ‘tgan hafta T o s h k e n t- da n kelib, keksa onasining bem orligi haqida so kzlagan e d i / / (Asq. M.) 5. „H asan a k a // U rin g sh u p ich o q n i ja fo k a s h k o ‘k r a g im g a //u (H. H.) 6. , , 0 ‘g llim , bo lam , se n d a n j u d o b o 'l d i m m i / / “ 7 .„ Y o ‘q / / B a n d i t l a r / / Bu q iz il c h o ‘g ‘ b o ig a n tem irn i yuragim ga b o ssan g h am , m en sen ga b o sh e g m a y m a n //“ ( K ) 8. H ech b ir vaqt ta sh la rm i u k a n i ak a / / Y o m o n lik q ila rm i b a h o r c h e c h a k k a // ( / / . P.) 9. „ O n a jo n / / M e h r i b o n l a r i m / / N a t a lk a // J o n im , a z i- z a m , jig a rim .“ (K ) 10. „ M e n d a to q a t q o lm a d i, to q a t / / O t a / / O ta jo n // M enga o q y o ‘l t i l a / / ( K ) U . ,,E h / / Q a n i e n d i o ‘spirin lik c h o g ‘larim q a y tib k e ls a // 12. „ H a - h a / / — d e b q o ‘y d i // — B irinchi m a r ta d e n g / / “ 51- mashq. / / belgisi o'rnida zarur tinish belgisini qo'ying. D O ‘ST K1RIB, D U SH M A N ISHINI QILMASIN E r arafa kuni yuz m a sh a q q a tla r bilan pul to p ib , p a lo v u c h u n xarajat qilib k e ld i// E r -x o tin osh qilishib, q o ‘s h - nilarga ulashishdi, u la rd a n h a m an c h ag in a osh c h i q d i / / E r-x o tin yeb t o ‘y d iIa r// Biroz o rtib h am q o l d i/ / A fandi yarim kechada tu rib , x o tin in i u y g 'o ta b o s h la d i // — X o tin , xotin, tu r, c h iro q n i y o q / / B oshim ga s h u n - d a y ajo y ib b ir fikr keldik i, e rta la b g a c h a q o lsa , u n u tib q o ‘y a m a n / / X o tin tu rib ch iroq yoqdi va s o ‘r a d i / / — N im a gap e k a n // — D a stu rx o n solib, qolgan o s h n i olib kel, yeb b o l g a c h a y ta m a n / / X o tin uning aytganini q ild i, o sh n i yeb b o ‘l is h g a c h // — PaloV yaxshi ovqat, u n in g to k c h a d a tu rish i y a x sh i e m as/ / ,,D o ‘st kirib, d u sh m a n ish in i qilib k e ta d i“ , d e g a n m aqol esim ga tushib, sira u y q u m k e lm a d i// E ndi x o tiija m uxlayversak b o ‘ladi, — d e d i/ / 8 — G ‘. Abdurahmonov, D. Xo‘jayeva 113 K O ‘P NUQTA E slang. K o ‘p n u q ta quyidagi o ‘rin lard a q o 'yilad i: 1. F ik m in g tu g allan m ag an lig i, so ‘zlov chin ing y ana n im a n id ir a y tm o q c h i ek an lig in i k o ‘rsatish u c h u n (fik r- n in g davo m ettirilm aslig i o d a td a so ‘zlo vchining h a y a jo n - ia n ish i, o ‘z fikrini t o ‘liq ifodalashga b o tin a olm asligi yoki g a p n in g b iro r sab ab b ila n b o ‘linishi tufayli r o ‘y beradi): „ Bilm ayman, degan edingiz. Yana shuni a ytd in g izki..“ Shu p a y t adyutant kirib, polkovnikka bir qog‘oz u za td i (A.Q.) 2. B a’zan k o ‘p n a rs a s ô ‘zlo v ch in in g o ‘y lash i, m u lo - h a z a qilishini k o 'rsa ta d i: Q o ' z i y e v (miyigHda kulib). Binokorlik ham hunarmi... taxta nobud bo Imasin dedim- da... (A. Q.) Uydagi ishlam ing hammasini o f y qilsa, o*zi tartibga solib, o ‘zi bezasa... (Asq. M.) 3. B iro r so ‘z y o k i g a p n in g tu sh irilg a n in i k o ‘rsa tish u c h u n : ...Yudaxin fa m iliya li bir rus kishi... rus bo'lishiga qara- m ay, ham m a usta — m ardikorlar bilan... o 'z b e k tilida so ‘rashib chiqdi. A sli: Yodimda, shiypon îagiga g 'ish t terilayotganda, Yudaxin fam iliya li bir rus kishi dadam ni so ‘rab keldi va rus bo'lishiga qaram ay, ham m a usta — m ardikorlar bi lan „ horma, bor bo 7" qilib, o ‘zbek tilida s o 4rashib chiq di. (H . Qodiriy. „Otam haqida“) K O 'P NUQTA, UNDOV VA SO 'R O Q BELGILARINING BIRIKKAN HOLDA K ELISH I | H j E slang. M u ra k k a b m az m u n ifo dalan gan gaplarda H B u n d o v b elg isi b ila n s o ‘ro q belgisi, u n d o v belgisi b ila n k o ‘p nuqta va so ‘roq belgisi bilan k o ‘p n u q ta k o ‘pincha b irik k a n h old a keladi. 1. U n do v va s o ‘r o q belgisi birikkan h o ld a kelishi (!?) a slid a so ‘roq m a z m u n id a g i gap b o ‘lib, so‘roq m azm uniga q a ra g a n d a h is-h a y a jo n ku ch li gap lardan so‘ng q o ‘yiladi: Qani buyerda insof, buyerda adolat degan narsa!? (H. H.) 2. So*roq va u n d o v belgisi birikkan h o ld a (?!) kuchli h is-h a y a jo n , ta a jju b b ila n aytilgan so‘ro q g a p la rd an so‘ng m q o ‘yiladi: Jam iki ka m ba g 'a lxa lq q o ‘ln i-q o ‘iga berib, y a k - tan b o ‘lib tursa, kimning haddi bor m ardikor olishga?!{ 0 .) Men b o ‘ri b o id im m i?! (X ) 3. U n d o v belgisi va k o ‘p n u q ta b irik k an h o ld a ( L .) m az- m u n a n tu g allan m ag an h a m d a kuchli h is -h a y a jo n ifo d a- lan g an o‘rin la rd a q o 'lla n a d i: 1. Uyatni bilasiz/ni!... (A.Q.) 2. „Y o‘q!... Hech qayerga bormayman! “ ( X ) 4. S o ‘roq belgisi v a k o ‘p n u q ta b irik k a n h o ld a (?...) m az m u n an tu g a lla n m a g an so ‘roq g a p la rd a n s o ‘ng ishla- tiladi: 1. Ayb kimda?... Ayb nim ada? Yoki y e r yomonmi?... ( U ) 2. „Bu odam ana shu n o m a ’lum odam ga Qambar bilan Anton haqida gapirdî' . — „A?... Q am bar bilan A n ton haqida?...u (K ) Ko‘p nuqta, undov va so‘roq belgilarining birikkan holda kelishiga oid mashqlar 52- mashq. Tinish belgilarining qo‘yilish sababini va gaplar- ning m a’nosini izohlab bering. 1. Q o ‘ z i y e v . J u d a yaxshi tarvuz e k a n -d a , u ru g ‘ini q ay erd an topgansiz? M a v 1 o n o v ( Hafizaga). Issiq o v q atin g h a m b o rm i? H a f i z a (tovoqni ochib). M a rh a m at m e h m o n la r... M a v l o n o v . O ‘h - o ‘h - o ‘h! C h u c h v a ra -k u ... (Bittasini o g ‘ziga soladi.) H a y -h a y , og‘izda erib k etad i-y a!... ( Chuch- varaga tikilib, lekin yem ay o ‘tirgan R ahim jonni ko'rib.) O ling, rais! R a h i m j o n ( u / tortib). X am ir o v q at... se m irtira d i-d a , q u rg ‘ur!... ( Ovqatga q o ‘l uzatib.) B o rin g , n im a b o ‘lsa, boMdü... Q o ‘ z i y e v ( ashula boshlaydi). 0 ‘z y aratgan z a m o n a m iz , u m rim iz b o q iy , T o ‘plan ib d ir o sh n o la m in g y a q in -y iro g ‘i. (A. Q.) 2. M arziya! M arziy a! Q a n d a y p o k , s a d o q a tli d o ‘st e d in g , M arziya!... (X.) 3. „Y o‘q! T o q a tim q o lm a d i. H o y zo lim , bu yosh qizga rah m in g kelsin! T e g m a u n g a “ . ( X ) 4. „ D e m a k , b ax td an yuksak n a rsa y o ‘q ek an -d a ? “ — dedi u astag in a. 5. „H ali siz d e h q o n c h ilik d a n m enga saboq h am b e ra d ig a n boM dingizm i?!“ ( K ) 6. „ Q a ra, bizga, ey u lu g k ja h o n , b u n d a y q u w a t, g o ‘zallik qayda!“ {H. R.) 7. O h , q a n d a y c h iro y li bu so‘z! (H. P.) 53- mashq. //belgisi o'm iga ikki nuqta, vergul, so‘roq, undov belgilaridan mosini qo‘yib ko'chiring. Nima sababdan ko‘p nuqta- ning qo‘llanganligini izohlab bering. X o n ad a tiq etgan tovush e sh itilm a s// h atto telefonlar ham jirin g la m a s // a m m o ikki do‘stning suhbati tu g am asd i// / / O b b o / / R a su ljo n -e y // — d ed i K o m iljo n // oraga tu sh - g a n b i r n a f a s lik s u k u n a tn i b u z i b / / u n u t m a b s a n - a / / o g ‘a y n i / / / / S e n d a y d o kstim n i qanaqasiga u n u t a y / / H ay otd a so d ir b o ‘lgan k o ‘p v o q ealarni u n u tish m u m k in // a m m o ... eng aziz q a d rd o n in g n i u n u tib b o ‘la r k a n m i// / / Q o y i l / / o ‘z g a r m a b s a n // o ‘s h a - o ‘s h a s a n / / Y en g il k u l is h d i // / / K i m b ilad i/ / dedi K o m iljo n // a y tm o q c h i// u y lan - d in g m i y o h aligach a so ‘q q a b o s h m is a n // / / B i r q i z / / ikki o ‘g ‘lim b o r / / 0 ‘z in g - c h i// K om iljon s h o sh ib so a tig a q a r a d i// / / 0 ‘h h o \ allam ahal b o ‘lib q o p - t i - k u / / Y u r / / 0 ‘m id a n q o kzg‘a l d i / / uyga borsang, h a m - m asin i o ‘z k o ‘zing bilan k o ‘r a s a n / / ( / Abdullaxonov) VERGUL W Ï E slan g . Vergul quyidagi o ‘rin lard a q o lla n a d i: S H 1. U y u sh iq b o 'la k la r orasid a. 1) b o g ‘!ovchisiz birikkan u y ushiq boMaklar orasida: Andijon, Namangan, Qo'qon, M arg'ilon— 0 ‘zbekning chamani, bog‘-u bo'stoni. ( G \G ‘.) 2) tak ro rla n u v c h i b o g lo v c h ila r bilan birikkan uyushiq boM aklar o rasid a : Saodat goh men bilan, goh atlas bilan m a sh g ‘u lf boyagi uyalib turishini bir yoqqa yig'ishtirib qo ‘ygan edi. {A. Q.) 3) zid lov ch i b o g lo v c h ila r y o rd a m i b ila n birikkan uyu - shiq boM aklar o rasida: Zamiraning baland, ammo mayin ovozi b o re d i. (P.Q.) 2. U n d a lm a la rn i ajratish u c h u n : D o ‘stlarim, shu asl bahor haqida butun qalbimizdan yangrasin q o ‘shiq. ( H .O .) Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot. (E. J.) 3. K irish s o ‘z la rn i va tu z ilish to m o n d a n m u ra k k a b boM m agan k irish g ap larn i a jra tish u c h u n : „ M odom iki, haqingizda shu qabilda so‘z yurar eka n , albatta, behuda bo'lmasa kerak deb oylaym an'1. (O .) „Ko'nglingizga kel- m asin-ku, izvoshga eshak qo‘shib b o 'lm a yd t“. (A. Q.) 4. ha va y o ‘q s o ‘zlarini gap b o la k la rid a n ajratish uchun: — Xafa bo ldingizmi, xato gapirdim m i? — Yo‘q, y o ‘q. Siz haqli, — dedi Olimjon. (S h . R.) 5. U n d o v s o ‘z la m i ajratish u c h u n : ,,Ey, yosh bolamisiz! Nega yig'laysiz? “ (A. Q.) Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|