0 ‘zbekist0n respublikas1 oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Quyidagi  test  savollariga  to ‘g ‘ri 
javobni  belgilang
1.  Sanobar  m aktabga  kelganda,  hech  kim  y o ‘q  edi.
Ushbu  gap  qanday  gap  bo‘ladi?
A.  S oddagap.
B.  A jratilgan  bo'lakli  soddagap.
C.  Keng  yoyiq  gap.
D.  Q o 'sh m a  gap.
E.  M urakkab  gap.
2.  Tasviriy  ifoda  qaysi  qatorda  qo'llangan?
A.  Q ingkir  ishning  qiyigki  chiqdi.

B.  Uning ko'ngliga  qil sig‘maydi.
C.  0 ‘zbekning g ‘ururi  paxtasi — oq  oltini  dunyoga 
mashhur.
D.  Ayagan  ko‘zga  c h o ‘p  tushadi.
E.  C hiranm a  g‘oz —  hunaring  oz.
3.  Nutqning  ta ’sirchanligini  oshiruvchi  tasviriy  ifo- 
dalar,  asosan,  qaysi  so ‘z  turkumlari  doirasida  keng  qo‘l- 
laniladi?
A.  Ot.
B.  Sifat.
C.  F e’l.
D.  Olmosh.
E.  Barcha  so‘z  turkum larida.
4.  Qaysi  qatordagi  gap  uslubiy  jihatdan  x a to   q o i -  
langan?
A.  D o ‘stlikni  ardoqlash  kerak.
B.  Bolaning  tarbiyasi  kichikligidan  boshlanadi.
C.  Eshik  ochiq  b o ‘lsa-da,  so ‘rab  kir.
D.  Yaxshiga  yondosh.
E.  Barcha gaplar  uslubiy jih atd an   to ‘g‘ri  tuzilgan.
5.  O'shanda  ham  sizdan  b ir  gap  chiqm adi-da.
Ushbu  gapda  ham  va  -da  yuklamalari  qanday  uslubiy
mazmun  ifodalaydi?
A.  T a’kid.
B.  So‘roq.
C.  Ayblanish.
D.  A va  В.
E.  A va C.
6.  Qaysi  qatordagi  gapda  dam   so ‘zi  lahza  m a’nosida 
qollangan?
A.  Issiqdan  kishining  dam i  qaytib  ketadi.
B.  Otiga  biroz dam  berib,  yana  y o lg a chiqdi.
C.  Uy  egasi  dam   o ‘tm ay  choy  tayyorladi.
D.  Quyoshning  dam ini  g‘iz-g‘iz  shabada  kesar  edi.
E.  Choyni  dam  yegizmay  keltirdi.

7.  Qaysi  qatordagi  s o ‘zning  tasviriy  ifodasi  noto‘g‘ri 
berilgan?
A.  Sam o  lochinlari  —  fazogirlar.
B.  Paxta  — dala  malikasi.
C .  Rassom lar —  m o ‘yqalam   sohiblari.
D .  Shaxm at — aql  gimnastikasi.
E.  U chuvchilar — q o ‘rqm as  lochinlar.
8.  B izning  o (rganganlarim iz  k o ‘p   edi,  ammo  inson 
peshonasiga  yoziiganini  ko ira r  ekan.
ïnson  peshonasiga  yoziiganini  k o ‘ra r  ekan  fraziologik 
birikmasining  mazmunini  ta’riflang.
A.  Taqdir.
B.  O rzu.
C .  N atija.
D .  Q ism at.
E.  A  va  D.
MATN 
M atn   va  m atn  tuzilishi
| |   Bilib  oling.  M atn  m a’lum  maqsad  yoki  fikrni  sod- 
da,  q o ‘shm a va  m urakkab  gaplar orqali  ifodalovchi 
tii  birligidir.
M atn   nasr  yoki  nazm   shaklida  b o klishi  mum kin.
Tuzilishiga  ko‘ra  m atn  ikki  xil  bo‘ladi:
1.  Sodda tarkibli  matnlar.
2.  M urakkab  tarkibli  m atnlar.
M atn   og‘zaki  yoki  yozm a  usulda  am alga  oshirilishi 
m um k in .
Sodda  tarkibli matn b ir yoki  bir  necha  gaplar  (q o ‘shm a 
g a p la r)d a n   ibo rat  b o 'la d i.  S o d da  m atn larg a  ta lab alar 
to m o n id a n   tuzilgan  ayrim   ju m la la r  va  kichik  m a tn lar 
kiradi.  Bunday  m atnlarda  xabar,  m aqol,  m atai,  masallar 
ifo d a la n ib ,  hajm i  jih a tid a n   kichik  b o ‘lsa-da,  m a ’lum  
m aqsad  to ‘liq  ifodalanadi.  Masalan:
1) 
Toshkent  viloyati  paxta  topshirish  rejasini  bajardi 
(xabar).

2)  Sich q o n   sig 'm a s  iniga,  g 'a lv i r   b o g ‘la r  dum iga 
(matal).
3)  Qo'shning  tinch  — sen  tinch  (m aqol).
M urakkab  tarkibli  matnda  b iro r  g koya  bilan  bog‘liq
b o ‘lgan  m urakkab  fikr  ifodalanib,  u n in g   tarkibi  qismlar, 
boblar,  paragraflardan  tashkil  to p a d i.  A gar  bu  qism lar 
mustaqil  b o ‘lsa,  ular  orasida  nu q ta,  s o ‘roq,  undov  bel- 
gilari  q o ‘yiladi,  h ar  bir  fikr  xatboshi  (abzas)dan  bosh- 
lanadi.  M urakkab  m atnlarga  tarkibi  keng  tasvirlar,  hi- 
koya,  masal,  ertak,  farmon,  povest,  ro m an ,  risola,  ma- 
qolalar  kabi  adabiy,  ilmiy,  rasmiy  n u tq   uslublari  kiradi.
42- 
topshiriq.  Quyidagi  matnlardan  sodda  va  murakkab 
matnlarni  ajrating.  Har  bir  matnning  tarkibini  tahlil  qiling. 
Matnlarda  ifodalangan g‘oyani tushuntirib bering.
\.  D ovud  alayhissaiom  aytgan  ekanlar:  „Ilm   egalariga 
ayting,  te m ird a n   aso  olsin,  te m ir d a n   kavush  kiysin, 
so‘ng  hassasi  sinib,  kavushi  yeyilib  k etg un ch a  ilm  izlasin“ . 
(Rivoyat)
2.  Y erdan  o ‘zga joyda  h ayot  y o ‘q  emish,
Y o‘q  emish  sam oda  b iro r  b ir jonzod. 
O lim lar  shundayin  qarorga  keimish,
Sira  ajablanm ang  bu  h o ld a n ,  ustod.
U lar  xo‘b  tinchibdi,  to leyi  kulib,
Asli  yo‘q  narsani  ax tarm o q   bekor.
M en  esa to hanuz  um idga to ‘lib,
Izlayman  zam inda d o ‘sti  vafodor.
(A.  Oripov)
3. 
Buyuk  ingliz  yozuvchisi  S h o u   h a d d a n   tash q ari 
semiz  bir  kishi  bilan  uchrashib  qoldi.  B aqaloq  tarashadek 
qotm a  Shouga qarab dedi:
—  Sizni  k o ‘rgan  odam ,  b u tu n   A ngliyada  ocharchilik 
ekan,  deb  o ‘ylashi  mumkin.
—  Sizga  qarab  turib  esa,  — dedi  S h o u   unga javoban, — 
b u n d a y   o fa tn in g   sab ab ch isi  sh u   e k a n ,  d eb   o ‘ylashi 
m um kin.
„ Shifokorlar  va  dardm andlar  xandasi “

43- topshiriq.  Matnning mazmuniga ko‘ra sarlavha qo‘ying.
D o ‘stlik  qu dratli  va  buyuk  kuchdir.  Bu  m uazzam  va 
muborak so‘z bu tun  dunyoda  mag‘m r jaranglaydi.  Sadoqatli 
do'stlik  tufayli  xalqlar  bir-biriga  ham isha  beg‘araz  yordam 
berib keladilar.  0 ‘zbek xalqi do‘stlikni azaldan e ’zozlaydi...
D o ‘stlik —  sharaf-u  shon.  D o'stlik —  kam olot  bayrog‘i. 
D o'stlik — q alb   quvonchi.  Va  nihoyat,  d o ‘stga  sadoqat 
chin  insoniy  fazilatdir.  Bunga  m uyassar  bo'lgan  kishilar 
esa  eng baxtli  kishilar sanaladilar.
Kulib  boqsang  dokstlarga  doim ,
T an in g   yayrar,  b o la r   m uloyim.
D o ‘stlik  — b eb ah o   oltin  va  qud ratd ir.  D o‘stlik — bu 
qadrdonlik.  D o ‘stlik —  muqaddas,  chin  ulfatchilikdir.
H am d o ‘stlik  so ‘zi...  bu—  lug'at  xazinasining  durri  no- 
yobi.  H a m d o ‘stlik  cham anini  sof holda  ko‘kartirish  g‘oyat 
m ushkul  ishdir.  D o ‘stingning  boshiga  og‘ir  m ushkulotlar 
tushganda,  yord am   qulochini  yoz.  D o ‘stIik  ipini  uzm a, 
unga  ham ish a  ham dard  bo‘l.  D o'stingni joningday  saqla, 
sadoqatli  d o ‘stingni  yurak tokchalariga  o ‘tqaz!
(Sh.  Orifiy)
M atn   mazmuni
□
  Eslang  va  yodda  tuting.  M atn  funksional  uslubning 
tu rli  s o h a la rin i  qam rab  o la d i.  M atn   uslubning 
bayon,  badiiy,  ilmiy,  om m abop,  rasm iy  turlarini  tashkil 
etishi  m um kin.
1.  Bayon  ( befara])   aslabiáagi  m atnga  tasvir,  rivoyat va 
m u h okam alar  kiradi.
Tasvirda  b iro r  tabiat  manzarasi,  voqea,  hodisa,  xatti- 
harakat  tasvirlanib,  aniq  shaxslar  ishtirok  etmaydi.
Rivoyat  b iro r  voqeani  bayon  qilish  b o ‘lib,  aniq  shaxs­
lar va  u la m in g   dialogi  bo‘lishi  m um kin.
M uhokam a  bayon  qilinadigan  voqea,  hodisaga  so‘z- 
lovchining  m unosabati  va  hukmidir.
2.  B adiiy  uslub  maqol,  m atal,  masal,  hikoya,  ertak, 
povest,  ro m á n ,  dram a  kabi jan rlard an  tashkil  topadi.

Badiiy  uslubga  oid  m atn nin g   xususiyati  undagi  t a ’sir- 
chanlik,  tasviriylikdir.  Bunday  m atnlarda  tasviriy vositalar 
qoMlaniladi.
J .  Ilm iy  uslub  shaklidagi  m atn lar  m onografiya,  ilm iy 
m aqola,  risola,  taqriz b o lish i  m um kin.  Bunday  m atnlarda 
ilm  va  fanga  oid  tu sh un ch alar  so f  ilmiy  yoki  ilm iy -o m - 
m abop  uslub  shaklida  ifodalanadi.  Shuning  u ch u n   bu  xil 
m atnlarda  ilmiy  atam alar,  form ula  va  o'ziga  xos  ilm iy 
iboralar  qo llaniladi.
4.  O m m abop  uslubga  o id   m a tn la r  m a tb u o tg a   xos 
xabar,  maqola,  reportaj,  intervyu  kabi  shakllarda  b o ‘ladi. 
Bu  xil  m atnlar  o'quvchiga  tezd a  ta ’sir  etuvchi  ixcham , 
ifodali jum lalardan  tuziladi.
5.  Rasm iy  uslubga  oid  m atn larg a  qaror,  sh a rtn o m a , 
b u y ru q ,  k o krsatm a,  ish  q o g ‘o zlari  (a riz a ,  x a t,  te le -  
gram m a  va  boshqalar)  kabi  huljatlar  kiradi.
Bu  xil  m atnlarda  badiiy-tasviriy  vositalar  q o il a n il -  
maydi.
44- 
topshiriq.  Quyidagi  matnlar qaysi  uslubga  oid  ekanligini 
aniqlang.
Oddiy  g‘o ‘za —gulxayridoshlar  oilasiga  mansub  bir  yillik 
texnik  o‘simlik.  Ildizi —  o ‘qildiz,  yerga  tikka  kirib  boradi. 
Poyasi  tik  o ‘suvchi,  tukli,  sershox,  kuzga  borib  y o g 'o ch - 
lanadi.  Barglari  poyada  navbat  bilan joylashgan,  barg  bandi 
sariq,  yaprog‘i  3—5  bo‘lak!i.  G ullari  yirik,  sariq,  o d atda, 
ertalab  ochiladi.  Ochilgan  gul  bir  kundan  so‘ng  to ‘kiladi. 
Gullari chetdan  hamda o kz-o‘zidan changlanadi.
(„Bota ni k a “  darsligidan)
2. 
„E y   farzan d ,  o ‘z  n a sib a n g g a ,  o ta - b o b o n g n in g  
m artabasiga,  mansabiga  g‘uru rlan ib ,  ilm -u  h u n a r  o ‘rga- 
nishdan  zinhor  or-u  nom us  qilm a,  ota  m ansabiga  m a g ‘- 
rur  b o ‘lib,  m ehnatdan  q ochm a,  ilm -u  h u n ar  o ‘rg anm ay 
qolish  jo hil  va  nodon  kishilar  ishidir.  Oqil  va  d o n o la r 
m e h n a td a n   q o ch m ay d ilar,  ilm -u   h u n a r  o ‘rg a n a d ila r. 
S h u n i  yaxshi  bil,  o iiy n a s a b lik   b o is a n g - u ,  a q l,  d o -  
nishing,  hunaring  bo'lm asa,  u n d an   nim a  foyda?“
(A.  S og 'u n iy)
3  — G ‘. Abdurahmonov,  D.  Xo‘jayeva 
33

3. 
2 0 0 3 -yil  payshanba  kuni  soat  15.00  da  O kzbekiston 
Y o zu v ch ilar  u yu shm asida  (M ustaqillik  m aydoni  Javo- 
h a rla ’l  N eru  ko‘ch asi,  1 -u y )  yozuvchi  M um toz 
M u- 
ham m edov  tavalludining  90  yilligiga  bag‘ishlangan  xotira 
kechasi  bo‘ladi.
X otira  kechasiga  adibning  safdoshlari  va  d o ‘st-u  biro- 
darlari  taklif etiladi.  (Gaz-)
4.  A S O S SIZ   D A ’VO
A m udaryo  tu m an id ag i  , , 0 ‘zbekiston“  ferm er  x o ‘ja - 
liklari  birlashmasida  yashovchi  fuqaro  X.  U.  Otajonovning 
ta h ririy a tg a   y o ‘lla g a n   arizasi  tu m a n   q ish lo q   va  suv 
x o ‘jaligi  boshqarm asi  mutaxassislari  tom o n id an   arzgoky 
ishtirokida  ko‘rib  chiqildi.
X.  O tajonovga  q o n u n iy   ravishda  tom orqa  sifatida  ajra- 
tilg an ,  solig‘i  to ‘lab  kelingan  yer  maydoni  0,25  gektarni 
tashkil  etadi.
X.  O tajonov  arizasidan  d a ’vo  qilinayotgan  0,10  gektar 
y er  m aydoni  arzgo‘y  tom o n id an   o ‘zboshim chalik  bilan 
egallab  olinganligi,  y er  solig‘i  to ‘lanm asdan  noqonuniy 
fo yd alan ib   kelinganligi  aniqlandi.  U shbu  y er  m aydoni 
h o zirgi  kunda  fao liy at  ko‘rsatayotgan  ferm er  x o ‘jaligi 
h isobida  turganligi  h am d a  u  yerda  dehqonchilik  qilish 
u c h u n   xo‘jalik  rahbariyati  bilan  shartnom a  tuzish  talab 
qilinishi  arzgo‘yga  tushuntirildi.  (Gaz )
M atn n in g   shakllanishi 
Eslang  va  yodda  tuting.
M atn n in g   asosi  —  so dda  gaplar,  q o 'sh m a  gap lar  va 
m um kknb  gaplardir.  S huning  uchun  ham   m atn ni  tuzish- 
d a  sodda  gap,  uning  turlari  (darak,  so‘roq,  undov,  buy- 
ruq  gaplar,  bir  va  ikki  tarkibli  gaplar),  gap  b o ‘laklarini, 
m urakkab gapni tashkil  etgan  kirish  so‘z  va  so ‘z  birikm a- 
lari,  kirish  gaplar,  u ndalm a  ham da  sifatdosh,  ravishdosh 
q u rilm a la rin i,  q o 's h m a   gap  va  u n ing  tu rla ri  —  b o g ‘-

lovchisiz  bog‘langan  ergash  gaplar  va  u la rn in g   tuzilishi 
h am d a  m azm uni  b o ‘yicha  quyi  sinflarda  olin gan  m a’- 
lum otlam i  bilish  va  eslash  kerak.
45- topshiriq.  Matnning uslubini va tarkibini aniqlang.
U stozni  unutish  jinoyat.  Senga  b ilim -sh u u r,  chin  in- 
soniy  fazilat,  insoniy  tarbiya  bergan  bag‘ri  keng  ustozni 
b ir  u m r  un utib  b o ‘larm ikin!  D a rh a q iq a t,  u sto z ,  o ‘qi- 
tuvchi  inson  qalbining  yorug4  m ash ’ali.
H am id  Sulaym on  — zukko  va  saxovat  so h ib i,  ilm -u 
m adaniyatning  pushtipanohi,  ziyo  targ‘ibotchisi  va tafak- 
kurim izning  d u rri  noyobi  edi.  U n in g   ta b a rru k   ishlari 
qadim iy  avlod-ajdodlarim izning  ja h o n sh u m u l  e ’tiqodini, 
m u q a d d a s  fan  sh u k u h in i,  m illiy  iftix o r  b ila n   b ilim - 
m a ’rifat  xazinasini  bunyod  etdi.  M ing  c h a n d o n   ofarin  bu 
ustozga!
G ‘afur  G ‘u lo m  falsafiy-publitsistik  s h e ’riy at  m akta- 
bini,  Oybek  nazm  va  nasr m ulkini,  H am id  O lim jon  tabiat 
latifligini,  M aqsud  Shayxzoda  d o n ish m an d lik   poetikasi 
koshonasini  va  nihoyat,  Sobir  Abdulla  g ‘azalnavislikning 
buyuk  m askanini  yaratib  ketdilar.  U larning  badiiy  dahosi 
yoshlarga  ta ’lim -tarbiya  beruvchi  m ah o rat  kalitini  hadya 
etdi.  Bu  xazina kalitini  topib,  undan  b ah ram an d   b o ‘lishlik 
o ‘quvchiga  huzur  bag‘ishlaydi.
D unyoda  uch  shaxs  eng  buyuk  va  m u q a d d as  hisob- 
lanadi:  ota,  ona  va  ustoz.  Bu  oliyjanob,  b u zruk vo r  kishi- 
larni  ham isha  e ’zozlash  ham m a  uchun  zaruriyatdir...
O kqituvchi  —  ustozlam ing  o ‘zlari  ham   h ikm atli,  dono 
o ‘gitlarga  am al  qilishlari  oltin  uzukka  la’l  k o ‘z  q o ‘yishga 
o ‘xshaydi.  D em ak,  bu  ta ’lim -tarbiya  sohiblarining  savi- 
yasi  balandligidir.
U stoz  -m urabbiylarning  yuksak  m a’nav iyati,  h ar  bir 
ishga  sadoqat,  fidoyilik  bilan  qarashi  ib rat  k o ‘zgusidir. 
U la r   bu  m u q a d d a s  m e ro sn i  y o s h la rg a   q o ld ir a d ila r . 
Y oshlar  esa  bunday  tabarruk  va  qutlug1  u d u m n i  o ‘z  ish 
faoliyatlarida  ham isha  qoMlaganlaridagina  ularning  istiqboli 
durkun va barkam ol  b o kladi.
(Sh.  Orifiy) 
35

Yozma  va  og‘zaki  matn  ustida  ishlash
( O g ‘za k i  va  yozm a  nutqni  takomillashtirish)
| f   Bilib  oling.  M atnning  h a r b ir   uslubiy  turi  o ‘ziga 
xos  mazmunga,  leksik  ham da  grammatik  belgilar- 
ga  ega.  M atn   turlarini  aniqlash  va  uning  ustida  ishlash 
shunday  m a tn la m i  tuzish  yo‘llarini  bilib  olishga  yordam - 
lashadi  h am d a  turli  xil  m atn lam i  m ustaqil tuzishni  o‘rga- 
tadi.
M atn   o g fzaki  va  yozma  usullarga  b o ‘linadi.  M atnning 
h ar  ikki  tu rid a   ham   fikr  rav shan,  qisqa,  anglashilarli 
bo‘lishi,  gaplar gram m atik  qoidalar  asosida  tuzilishi  kerak.
O g‘zaki  nutqni  o ‘stirish
Esiang.  Tayyor  m atn  turlari  ustida  og'zaki  m ashq- 
lar adabiy nutqni o ‘stirishda  alohida  ahamiyatga  ega. 
B uning  u ch u n   adabiy  til  qoidalarini, 
m e ’y o r l a r i n i  
eslash, 
m atnning  tarkibini  sintaktik  tahlil  qila  bilish  zarur.
3- 
mashq.  Matnga sarlavha qo'ying va uning qaysi  nutq uslubiga 
oidligini  aytib  bering.  G aplar  tarkibidagi  gap  bo‘laklarini 
ajrating.  Zarur o‘rinlarda ergash gaplami sodda gaplarga aylantirib, 
matn  mazmunini so‘zlab bering.
1. 
E ndilikda  ( 0 ‘zbekistonda)  aholi  sonining  o ‘rtacha 
o ‘sish  s u r’ati  yiliga  2,0  foizni  tashkil  etm oqda.
H ozirgi vaqtda  m am lakatim izda  25  mln.  dan  ortiq  kishi 
yashaydi.  0 ‘zbekiston  aholi  soni  b o ‘yicha  Osiyoda  14, ja- 
h o nd a  38-  o ‘rinda  turadi.  Aholi  soni  odam larning  doim iy 
yashash jo y id an   boshqa joylarga  ko'chib  borishi  natijasida 
ham   o ‘zgaradi.  Aholi  sonining  bunday  o kzgarishi,  aholi- 
ning  b ir joy dan  ikkinchi  bir joyga  ko‘chib  borishi  mig- 
ratsiya  deyiladi.
0 ‘zbekiston  aholisi,  asosan,  tabiiy  ko‘payish  hisobiga 
ortib  borm oq da.  Rossiya  F anlar  Akademiyasi  qoshidagi 
demografiya va ekologiya  markazi  bilan  Fransiya demografik 
ta d q iq o tlar  instituti  tarqatgan 
m a'lum otlarga  kokra,

2025-  yilga  borib  0 ‘zbekiston  ah o lisin in g   soni  42  min. 
kishidan  ortadi.
( „ 0 ‘zbekistonning  iqtisodiy  va  ijtimoiy 
geografîyasi“  darsligidan)
2. 
Tog‘am   M irzakalon  Ism oiliy  o ‘zlarini  qam atishga 
sababchi  b o ‘lgan  odam lar haqida  h e c h   gapirm agan  edilar. 
Faqat  bir  m arta  xastalik  paytlarida  y o ‘qlab  kirgan  shoir 
q o ‘sh n ila r  c h iq ib   ketgach:  „B u  ju d a   b e c h o ra   o d am - 
d a“ ,  dedilar.  „N im asi  bechora?“  d e b   so ‘radim.  „B echo- 
raligi  —  q o ‘rq o q lig id a ,  —  d e d ila r   t o g ‘a m ,  —  q o ‘rq o q  
boMgani  u ch u n   ham   qam alganim da  r o ‘param da  o ‘tirib 
olib,  ko‘zlarini  m o ltillatib yolg‘on  guvohlik  bergan...“
0 ‘sha  shoir o'rtoqlari  tog‘am   bilan  Berlinga  qadar birga 
jang  m aydonlarini  kechib  borishgan.  M eni  ajablantirgan 
narsa  —  to g kam   qam oqdan  c h iq q a n la rid a n   keyin  ham  
o ‘sha  shoir va  boshqa  yolg‘onchi  g u v o h lar bilan  d o ‘stlikni 
davom ettirganlar.  Islomdagi  o d am n ing   kechirimli  bo‘lishi 
fazilatini  m en  shunda  ko'rganm an...
(T.  M alik)
4- 
mashq.  Matnning qaysi  nutq  uslubida  yoziiganini  ayting. 
Matn tarkibidagi  dialogik  nutq shakllarini  o ‘zlashtirma gaplaiga, 
qo'shma gaplami sodda gaplaiga aylantirib so‘zlab bering.
1. 
Bir  o ‘rm onda  boita  paydo  b o ‘lib,  daraxtlarni  kesa 
boshlabdi.  0 ‘rm on  ahli  unga chora  topolm ay,  donishm and 
Eman  huzuriga  boribdilar.
—  B o ita  d e g a n la rin g   n im a d a n   is h la n g a n ?   —  d e b  
sokrabdi  Em an  voqeadan  ogoh  boMgach.
—  Boita  deganim iz  tem irdan  ish lan g an ,  — deb  javob 
qilishibdi.
—  D astasi-chi,  dastasi  ham   te m irm i?   — deb  so'rabdi 
Em an.
— Yo‘q,  dastasi  ternir  em as,  yog‘o ch d an .
—  Eh,  attang,  dastasi  o ‘zim izdan  ek an ,  endi  boltani 
to ‘x ta tish n in g   h ech   qanday  iloji  y o kq ,  —  degan  ek an  
donishm and  Em an.
(T.  M alik) 
37

2. 
A.  Q odiriy — yorqin  iste’dod  egasi.  U ning asarlarida 
o'zbek  tilining  b u tu n   jozibasi  nam oyondir.  Badiiy  nutq- 
ning  shakllanishida  titimizning  m uhim   boyligi  sanaladigan 
tasviriy  v o sitalar  qatnashadi.  Badiiy  nutqni  esa  tasviriy 
vositalarsiz  ta s a w u r   qilib  boMmaydi.  Bularni  o ‘z  o ‘rnida 
q o ‘llab,  g o 'z a l,  o ‘lm as  asar  yaratish  esa,  a w alo ,  m ohir 
so‘z  ustasi —  m uallifga  bog‘liq.  M uallif qanchalik  notiqlik 
sirlaridan  v o q if  b o ‘lsa,  asarlari  shunchalik  e ’tiborli,  qizi- 
qarli  b o ‘ladi:
Kecha  k elg u m d u r  debon  ul  sarvi  gu lro ‘  kelmadi,
Ko‘zlarim ga  kecha tong otquncha  uyqu  kelmadi.
Lahza-lahza  chiqtim -u  chektim  yo‘lida  intizor,
Keldi jo n   o g ‘zim g ‘a-yu  ul  sho‘xi  bad x o1  kelmadi...
(Navoiy,  „Adabiyot “  darsligidan)
5- 
mashq. 
S h e ’riy  matnga  sarlavha  q o ‘ying. 
Matnning 
m az- 
m unini,  q o 's h m a   gaplarni  sodda  gaplarga  va  aksincha,  zurur 
o‘rinlarda sodda gaplarni qo‘shma gaplarga aylantirib so‘zlab bering. 
Bunda gap  tuzilishidagi  o'zgarishlam i  izohlab  bering.
1.  In sonning  do‘sti  h u n ar  erur,
H u n a r  qalbni  qiladi  m asrur.
H u n a r  birla  yuzingdir  y o ru g \
H u n a r  birla  oboddir  borliq...
H u n a r  aziz,  a ’lo,  m o ‘tabar,
H u n a r  birla  turm ushing  gavhar.
H u n a r  nomin  yuqori  tutgil,
H unaringdan  baxt-shodlik  kutgil.
Y oshlik  husni  kasb-u  hunarda,
Y arar  mudom  yaxshi  kunlarda.
H u n a r  erur  yoshlikning  shijoati,
H u n a r  erur  ezgulik  sharofati.
(Sh.  Orifiy)

2.  Yosh  d o ‘stlarim ,  bu  tani  so g liq ,
H ar  kimsaning  o ‘ziga  bog‘liq.
Sog‘lig‘ingni  yoshlikdan  asra,
U ndan  olur  hay oting  bahra.
Jahlni  kolp  o sh irm a  zinhor,
Hayotingni  ay lar  xo r-u   zor!
Asablaring  tortilsa  tarang,
Boshingni  u  qiladi  garang.
6- 
m ashq.  M atn  qaysi  nutq  uslubida  yozilganini  aytib,  z a ru r 
sarlavha  qo'ying.  G apning  m azm uniga  k o 'ra  turlarini  (d a rak , 
so‘roq,  buyruq,  undov)  aniqlab,  u larn in g   gram m atik  va  o h a n g  
xususiyatlarini  so kzlab  bering.
1.  M o n ito r  k o m p y u tern in g  ish  ja ra y o n id a   v u ju d g a 
keladigan  axborotlarning  z a ru r  qism ini  ekranda  y o ritib  
berishni  ta ’minlaydi.  M onitor  m atn   yoki  grafik  rejim da 
ishlaydi.
Disk  yurituvchi  — disklarni  aylantirishga  xizm at  qilu v - 
chi  m otor  moslamasi  ham da  ularga  m a’lum ot  yozish  va 
o ‘qish  m agnit  boshchasidan  tashkil  topuvchi  qurilm a.
(„Informatika  va  hisoblash  texnikasi 
asoslari“  darsligidan)
2.  M ening  maqsadim  davlat  ishlarida adolat  va tartibn i, 
q o n u n ch ilik ni  tiklashdir.  F u q a ro la r  tin ch -to tu v   y a sh a - 
sinlar  deym an...  Men  shariat  va  qonunchilikni  o lrnatay. 
Endilikda  m ening  m aqsadim   m am lak atlarn i  zabt  etish  
emas,  qo‘lga  kiritilgan  davlatlarni  idora  qilishdan  iboratdir.
( „Zafarnom a“ d a n )
3.  S odir  etilgan  m a’m uriy  h uq uqbuzarlik  kam  a h a -  
m iyatli  b o ‘lgan  taqd irda,  sh u   ish n i  k o ‘rib  c h iq is h g a  
vakolati  b o ‘lgan  organ  (m an sab d o r  shaxs)  huquqbuzarni 
m a’m uriy  javobgarlikdan  o zo d   e tib ,  uni  o g o h la n tirish  
bilan  kifoyalanishi  mumkin.
(„ M a ’muriy javobgarlik  to ‘g ‘risidagi  kodeks
21- m od da da n)

4.  Bir  yunon  yigit  x o ‘jayiniga  rokpara  b o klib,  jilm ay- 
gancha  uyga  borib  kelish  uchun  uch  kunga  ruxsat  so‘rabdi.
—  U ch  kun  u y in g d a   nim a  qilasan?  —  deb  s o krabdi 
xo‘jayin.
—  O tam   o klibdilar,  k o kmib  kelaman,  — debdi  yigit.
—  O tang  o klgan  boMsalar,  nega  jilm ayib  turib  ruxsat 
so‘rayapsan,  — deb  ajablanibdi  xo‘jayin.
—  O ta m n in g   oM im i  —  m en in g   d a rd im .  G ‘a m n o k  
qiyofaga  kirib  sizni  dardim ga  sherik  qilishni  istam adim ,  — 
debdi  yigit.  (T.  M alik)
5.  O ram izda  q o n u n n i  pisand  qilmaydigan,  o kzini  xon, 
koMankasini  m aydon  deb  biluvchi,  hatto  qonuniy  talab 
b ila n   kelgan  su d   ijro c h ila rin i  h am   o v o ra -y u   sarson 
qiluvchi  m as’ul  shaxslarning  uchrab  turishi  huquqiy  dav- 
lat  qurish  niyatida  yurgan  har  bir  fuqaroni  sokzsiz  tash- 
vishga soladi.  (Gaz.)
7- 
mashq.  M atnning qaysi  nutq  uslubida  yozilganini  aniqlang. 
T o iiq s iz   gaplam i  to kliq  gaplarga  aylantirib,  m atn  m azm unini 
so ‘zlab  bering.  M atn   tarkibidagi  bir  tarkibli  gaplarning  turi  va 
xususiyati  to ‘g‘risida  bilganlaringizni aytib bering.
1.  Shoirlar  kom m unizm ga  madhiya  yozib,  „ana,  ufqda 
k o ‘rin a y o tir“  d e b   h ay q irish a rd i.  U m u m a n ,  sh o irla r 
to ‘g‘ri  yozishgan.  C h un k i...  ufqda  ko‘ringan  narsaga  yetib 
b o ‘lmaydi.  Siz  ufqqa  qarab  boraverasiz,  ufq  esa  sizdan 
qochib chekinaveradi.  Y er yuzini  ellik  ming  m arta  aylanib 
chiqsangiz  ham   ufqqa  etolmaysiz.  K om m unizm   esa  aynan 
o ksha yerda ekan.  ( T.  Malik.)
2.  M a'm uriy  huquqbuzarlik  to kg‘risidagi  ish  yuzasi- 
d an   q aro r  ch iq arg an   organ  (m an sab d o r  shaxs)  shiko- 
yatni  olgach,  uni  u ch   sutka  ichida  ish  bilan  birga  ushbu 
m oddaga  muvofiq  shikoyatni  ko‘rib  chiqish  huquqiga  ega 
b o klgan  organga  (m an sabd o r  shaxsga)  yuboradi.
M a’m uriy  huq uqb uzarlik   to kg‘risidagi  ish  yuzasidan 
chiqarilgan  q aro r  xususida  shikoyat  bergan  shaxs  davlat 
boji  to klashdan  ozod  etiladi.
( M a ’muriy  huquqbuzarlik  ishi  yuzasidan 
chiqarilgan  qaror  xususida  shikoyat,  315- modda)

3.  „A L P O M IS H “  T U R K  T IL ID A
T urkiyada,  O ta tu rk   M ad an iy   M arkazi  B o sh q o n lig i 
to m o n id a n   (s a n ’at  va  n ash riy o t  q u ru m i  B o sh q o n lig i 
ishtirokida)  nashr  etilgan.  „A lpom ish“  do ston i  ikki  q ar- 
dosh  xalqni  m a’rifiy  jih atd an   bog‘lovchi  m u him   halq a- 
lard an  biri  b o ‘ldi.  D o sto n n in g   b irin ch i  q ism in i  Aysu 
S him shek — JonpoMat,  ikkinchi  qism ini  d o k to r  O y n u r 
U z  turk  tiliga  o ‘girganlar.  Asliyat  sifatida  1998-  yili  H odi 
Z arif  dom la  va  professor  T.  M irzayev  nashrga  tay y o r- 
lag an ,  m a sh h u r  b ax sh im iz  F ozil  Y o ‘ld o sh   o ‘g  lid a n  
yozib  olingan  variant  asos qilib  olingan.  ( Gaz.)
8 -  mashq.  M atnning  qaysi  nutq  uslubida  yozilganini  aniqlab, 
m azm unini  so‘zlab bering.
O 'q ituvchini  bam isoli  quyoshga  teng  qilgim   keladi. 
Q uyoshning  zarrin  nurlari  dunyoni  nurafshon  qilsa,  ta - 
biatga  hayot  bag‘ishlasa,  o'q itu v ch i  esa  y osh lar  qalbiga 
ilm -u  shuur,  m ehr-u  oqibat  bag‘ishlaydi:
Fikri  teran  misli  bir  dengiz,
T unlar  bedor,  ishlaydi  hargiz.
D engizda  paroxod  m ayog‘i  o ldinni  y o ritad i  va  y o ‘l 
ko'rsatadi.  O kqituvchi  esa  yoshiarning  aqli  va  kelajagini 
yorituvchi  mayoqdir:
M a’rifat  b o'sto nid a  noyob  gul  —  ustoz-ziyokor, 
Yoshiarning  sohibi  darsda  bulbul  —  ustoz-ziyokor. 
Axloq-u  odob  birla  insonlar  ichra  m o 'tab ar,
Ilm -u  fan  dengizida  gavhar,  d ur —  ustoz  -ziyokor.
0 ‘qituv chining   bilag ‘o n - m a ’rifatp arv ar  d o n o lig i  va 
uning  kamtarinligi  behad  buyuklikdir.  B unday  tab arru k 
u sto zn i  ham isha  q ad rlam o q   h ar  b ir  k ish in in g   sh arafli 
burchidir.
(S h  .  Orifiy)
9-  mashq.  Quyidagi  m atnda  ishtirok etgan  shaxslam i  rollarga 
b o lib ,  dialog  turidagi  gaplar tuzib  so ‘zlab bering.

1.  QAY RA G‘O CH
Assalom,  azizim ,  qayrag‘och  og‘a,
Balki  m en jiyan m an ,  sen  m enga  tog‘a.
Farqim iz  bittadir:  Sening  tiling  yo‘q,
Yurarga  oyog‘ing,  ketar  yo‘ling  yo‘q.
Lekin  baxtlidirsan,  soya  solursan,
Bahra  olganlardan  duo  olursan.
Togkajon,  m ening-chi,  ahvolim  mushkul, 
M endan  pano h  topgan  qarg'aydi  nuqul.
Bitta  iltim os  bor:  o ‘rin  almashsak,
M en  ham   daraxt  kabi  yashasam  andak.
Sen-chi,  bu  dunyoga  inson  b o iib   boq,
M ayli,  bir  kun  m eni  o ‘tin  qilib  yoq.
(A.  Oripov)
2. 
Bir  qari  m ushuk  o ‘lar  oldidan  go‘yo  insofga  kir- 
g an d ay   b o ‘libdi-yu,  rozi-rizolik  tilash  m aqsadida  sich- 
qo n larg a  m aktub  bitib,  tavbalarini  izhor  etibdi,  ziyofat 
qilib  rozi  etsam   deb,  ulam i  ziyofatga  taklif qilibdi.  Sich- 
q o n la r bu  tavba  m aktubiga ishonishni  ham ,  ishonmaslikni 
h am   b ilm ay ,  d o nishm andlariga  yuzlanibdilar.  D o n ish- 
m an d   ishonm aslikni  aytibdi.  Sichqonlam ing  yoshlari  bu 
kek sa  d o n is h m a n d n in g   n asih a tla rin i  q u lo q q a  ilm ay... 
borishibdi...  N odon  sichqonlar o ‘sha  tong  keksa  m ushuk- 
ning  m azali  nonushtasiga  aylanishgan  ekan.
(T.  M alik)