0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va à b t 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

bet	32/59
Sana	17.02.2017
Hajmi	5.63 Mb.
	#622

1 ... 28 29 30 31 32 33 34 35 ... 59

Suv

77,3

7 2 , 4

64 ,6

71,3

7 5 ,0

77,5

6 7 ,0

Organik

m odd alar

2 0 , 3

2 5 , 0

31,8

2 5 , 4

2 1 , 0

-

-

U m u m i y   azot

0 , 4 5

0 , 4 5

0,83

0,5 8

0 , 5 0

0 ,6 0

0,8 0

A m m o n iy l i   azot

0 , 1 4

0 , 2 0

-

0 , 1 9

0 , 1 5

0 ,1 8

0 ,2 8

Fosf or  ( P , 0 , )

0 , 2 3

0 , 1 9

0,23

0,28

0 , 2 5

0 ,2 2

0 ,2 5

Kaliy   ( K , 0 )

0 , 5 0

0 , 6 0

0,67

0,63

0 , 6 0

0 ,4 8

0,5 3

Hayvonlarning qattiq va suyuq holatdagi ajratm alarining tarkibi

tu rlic h a bo'ladi. H ay v o n larg a beriladigan yem -xash ag idan g o ‘ng

tarkibiga o'rtacha 40% organik modda, 80% fosfor, 50% azot va 95%

gacha kaliy o'tadi.

Lekin hayvonning yoshiga va ovqatining xilma-xilligiga qarab,

g o ‘ngga o'tadigan m oddalarning m a’lum m iqdori o'zgarib turadi.

Hayvonlarga yuqori konsentrlangan yem -xashak berilsa, ularda

oqsil moddasi shunchalik k o ‘p bo'ladi. N atijada go‘ngning tarkibida

azot va fosfor ko'p to 'p lan ad i.

Ilm iy tadqiqot in stitu tla rn in g m a’lum otlariga qaraganda (sobiq

V IU A ) hayvonlarga b erilay o tg an yem larning m iqdori va sifatiga

qarab ulardan olinadigan qattiq va suyuq ajratm alar har xil m iqdorda

b o 'la d i (64-jadval).

B ir kecha-kunduzda h a r b ir hayvondan olinadigan

q attiq va suyuq ajratm aning m iqdori va sifati

H ayvonlar tu ri

B ir kecha-kunduzdagi ajratm a

Q attiq va su y u q

ajratm alar

nisbati

Qattiq ajratma,

(kg)

S u y u q ajratma,

(1)

Q o r a m o l

2 0 - 3 0

1 0 -1 5

2 ,0

Ot

1 5 - 2 0

4 - 6

3,5

Q o ' y - e c h k i

1 . 5 - 2 , 5

0 , 6 - 1 , 0

2 , 5

C h o 'c h q a

1 , 2 - 2 , 2

2 , 5 - 4 , 5

0 ,5

Ot, q o ‘y-echki va qoram ollarda q attiq ajratm alar suyuq qism iga

nisbatan ko‘p to ‘planadi. C h o 'ch q alard a esa buning teskarisi-qattiq

qismiga nisbatan suyuq ajratmalari ikki m arta ko‘p bo‘ladi.

Q oram olning ajratm alarida q u a iq qoldiq, azot, fosfor, kaliy va

boshqa elem entlar boshqa hayvonlarning ajratm alariga nisbatan a n c h a

kam bo ‘ladi (65-jadval). Ot va q o ‘y-ech kilarning go'ngi quruq m o d d a,

azot, fosfor va boshqa elem entlarni k o ‘p tutishi sababli to 'p la n g a n

joyida o ‘zidan ko‘p issiqlik ajratib chiqaradi. Bu go‘ng «issiq» g o ‘ng

deyiladi.

Bunday go‘ng parniklami isitishda va parchalangan organik o ‘g‘itlar

tayyorlashda ishlatiladi.

Qoram ol va c h o ‘chqa ajratm alaridan hosil bo'lgan go‘ng tarkibida

suvni ko‘p tutishi va oziqa elem entni kam tutishi sababli u sekin

parchalanadi.

H arorat sekinlik bilan ko‘tarilishi sababli u «sovuq» g o iig d eb

ataladi.

6 5 -ja d va l

H a r xil hayvonlar ajra tm a larid a quruq qoldiq,

azot va kul elem entlarining m iqdori (%)

H ayvonlar

turi

Q u ruq

modda

p2o5

C aO

M gO

so4

Q attiq ajratm alar

Q o ra m o l

16

0 ,2 9

0 , 1 7

0 , 1 0

0 , 3 5

0 , 1 3

0 , 0 4

19 — A g r o k i m y o

289

0,44

0,35

0,15

0,12

0,06

Q o ‘y -e ch k i

0,55

0,31

0,15

0,46

0,15

0,14

C h o 'c h q a

0,60

0,41

0,26

0,09

0,10

0,04

Suyuq ajratm alar

Q o ra m o l

0,58

0,01

0,49

0,01

0,04

0,13

1,55

0,01

1,50

0,45

0,24

0,06

Q o ‘y -e ch k i

1,95

0,01

2,26

0,16

0,34

0,30

C h o 'c h q a

0,43

0,07

0,83

0,01

0,08

G o ‘ngning m e’yori uning sifatiga va m iqdoriga, ekiladigan ekinlar

turiga va tuproq unum dorligiga bog'liq. 0 ‘tkazilgan tajribalar shuni

ko ‘rsatadiki, go‘ng bilan azot, fosfor, va kaliyni birga q o ‘shib ishlatil-

ganda hosildorlik 20—60% ga oshgan.

G o ‘ng tarkibidagi quruq organik m oddaning gumusga aylanish

koeffitsientini 0,2% deb olsak, namligi 70% bo'lgan 1 tonna go‘ng

tuproqda 60 kg chirindi hosil bo'lishini ta’minlaydi. K o‘rinib turibdiki,

tupro qd a chirindi tanqisligini bartaraf etishda g o ‘ng eng samarali,

boy m anba hisoblanadi.

Biroq sug‘oriladigan har bir gektar yerda kam ida 1000—1200 kg

chirindi bo'lishini ta ’m inlash va qishloq xo‘jalik ekinlaridan yuqori

hosil yetishtirish uchun h ar yili gektariga 18—20 t dan go'ng solinishi

kerak bo ‘ladi. U n d a n tash q ari, tuproqda ch irind i yetishm asligini

b artaraf qilishda p axta-beda almashlab ekishni joriy etish yo‘li bilan

bu m uam m oni hal qilish m um kin bo'ladi.

T O ‘S H A M A L I G O ‘N G

G o ‘ngning tarkibi hayvon turi va ishlatiladigan to ‘shamaga bog'liq

b o ‘ladi. T o'sham aning m iqdori va sifati ot go'ngi, qoramol va ch o'chqa

go'ngiga nisbatan azot va fosforga boy bo'ladi.

Hayvon tagiga solingan to 'sh a m a hisob idan go 'n g m iqdorini

3 0 —40% ga osh irish m u m k in , bu undagi azot ham da suyuqlik

m iqdorini isroflanishdan saqlaydi.

Bir k e c h a-k u n d u zd a har bir qoram ol va ot tagiga 3 kg, q o 'y

ham da echkilarga 0 ,5 — I kg, cho'chqaga 1—3 kg to'sham a solish kerak

b o ‘ladi (66-jadval). R espublikam iz viloyatlarida to 'sh a m a sifatig a

som on, poxol, qipiq, g‘o ‘zapoya, daraxt barglari, kesilgan q a m ish va

boshqa o'sim lik qoldiqlarini ishlatish m unikin.

Xorazm viloyati sharoitida m ol tagiga solish uchun quruq to 's h a m a

sifatida qum va tuproqdan foydalaniladi. Ayrim sharq m am lak atlarida

to'sham a sifatida chirindili tuproqlar ham ishlatiJadi.

T o 's h a m a la r m ol tagini y u m sh o q va q u ruq saqlab, s h a r o itla r n i

yaxshilaydi h am d a ag ronom ik a h a m iy a t kasb etad i. Bu x ild a g i

g o ‘ng tra n sp o rtd a tashish va tu p ro q q a solish uch u n a n c h a q u la y

b o 'la d i.

6 6 -ja d v a l

B ir kecha-kunduzda hayvon tagiga solinadigan

to'sham a m iqdori, (kg)

H ayvonlar tu ri

S o m o n

T o rf

Q o r a m o l

3 - 6

7 - 2 0

B u z o q

2 - 3

3 - 1 0

Ot

3 - 5

4 - 1 0

C h o 'c h q a

1-3

0 , 5 - 3

Q o ‘y - e c h k i

0 , 5 - 1

T o 's h a m a bilan g o‘ng tark ib ig a to 'p la n g a n q o 's h im c h a o z iq

elem entlar mikrobiologik jaray o n lar t a ’sirida o'sim liklar o ‘z la sh tira

oladigan holatga o ‘tadi.

T o 'sham a hayvonlarning suyuq chiqindisini shimib olib, a m m o n iy

azotini saqlab qolishga imkon yaratadi.

Mol tagiga sepilgan to'sham a g o 'n g n in g fizik, ftzik-kim yoviy va

biologik xossalarini yaxshilaydi. U ni h am m a m olxonalarda ish latish

niaqsadga muvofiq bo'ladi.

T o 'sham a uchun asosan som on va to rf ko'proq ishlatilsa, u la rd a n

sifatli go'ng olish m um kin bo'ladi (67-jadval).

G o 'n gn ing m iqdori va uning sifati k o 'p jihatdan g o 'n g saqlash

jihatiga bog'liq.

G o'ngni saqlash davrida uning tarkibidagi azot va azotsiz o rg an ik

m oddalar m ikroorganizm lar ta’sirida parchalanadi. A w alo, h a y v o n

larning quruq ajratmasi tarkibidagi m ochevina va boshqa organik b irik -

malar parchalanadi.

To‘shamadagi o'rtacha oziqa moddalar miqdori

(% hisobida)

T o ‘sham a turi

P A

C aO

Nam ligi, %

B u g 'd o y   s o m o n i

0 , 5 0

0,2 0

0,9 0

0 , 3 0

14,3

T o r f

0 ,8 0

0,10

0,07

0 , 2 2

2 5 , 0

O ip iq

0 , 2 0

0,30

0,74

1,08

2 5 , 0

S ul i  so m o n i

0 , 6 5

0,35

1,60

0 , 4 0

14,0

S h o l i   po xoli

0 , 4 5

0,18

1,20

0 , 5 0

14,2

X a z o n la r

1 ,1 0

0,25

0,3 0

2,0 0

14,0

M ochevina ureaza ferm en tlari ta ’sirida am m o n iy karbonatga

aylanadi:

C O (N H 2)2+ 2 H 20 = ( N H4)2C 0 3

A m m oniy karbonat tezlik bilan amniiak, karbonat angidrid va

suvga parchalanadi:

(N H 4)2C 0 3 = 2N H 3 + C 0 2 + H 20

Hayvonlarning qattiq ajratm asi tarkibidagi azotli birikmalar, asosan

oqsil am m iakkacha parchalanadi, lekin bu jarayon sekin o ‘tadi. Hosil

b o ‘lgan amm iak m ikroorganizm lar tom onidan to ‘liq o'zlashtiriladi.

T O ‘S H A M A L I G O ‘N G N I S A Q L A SH JA R A Y O N ID A Y U Z

B E R A D IG A N O 'Z G A R IS H L A R

Mikroorganizmlar ishtirokida go'ngni saqlash jarayonida hayvonning

qattiq axlatlari va to ‘sham alam ing parchalanishi natijasida ancha oddiy

m ineral birikm alar (xususan, ancha murakkab oqsil m oddalardan

am m iakli azot) ning hosil bo'lishi va ikkilamchi sintez jarayonlarining

ro 'y o b g a chiqishi, m asalan, amm iakli azotning m ikroorganizm lar

oqsillariga aylanishi yuz beradi. Ammiakli azotning bir qismi amid

shakliga o ‘tadi.

Hayvonlarning suyuq ajratm alari tarkibida m ochevina C 0 2(N H 2)2,

gip p u r kislota C 6H 5C O N H C H 2COOH va siydik kislota C 5H 4N 40 3

boMadi. U lardan g o 'n g n i va shaltoqli go ‘ngni saqlash jarayo n ida

m o ch evin a tez p a rc h a la n a d i, u n d a n biroz se k in g ip p u r kislota,

u n d a n h am sek in ro q siydik kislotasi p a rc h a la n a d i. M o ch ev in a

uro bak teriyalar to m o n id a n ishlab ch iqariladigan u re a z a ferm enti

ta ’sirida tezda am m on iy k arb on atg a aylanadi:

C O (N H 2)2 + 2 H 20 = (N H 4)2C 0 3

A m m oniy karbonat b e q a ro r birikm a b o ‘lib, u te z d a am m iak,

karbonat angidrid va suvga parchalanadi:

(N H 4)2C 0 3 -»

2N H , + C 0 2 + H 20

G ip p u r kislota dastlab benzoyt kislota va a m in o sirk a kislotaga

parchalanadi:

C5H 5C O N H - C H 2COOH + H 20 ->

-» С Н Х Ю О Н + C h L N H ,—C O O H

¿

I

Hosil bo‘lgan am inosirka kislota, o 'z navbatida, am m iakn i ajratib

sirka kislota yoki oksisirka kislotaga parchalanadi:

c h

n h

c o o h

-» C H 2O H - C O O H + N H 3

Siydik kislotani alm ashinuvi oldin m o ch ev in a va keyinchalik

am m o n iy karbonat hosil b o 'lish i orqali yuz beradi:

C 5H4N 40 3 + О + H 20

-> C4H 6N 40 3 + C 0 2;

A lla n to in yok i g lio k s ild iu r s id

C4H 6N 40 3 + 2 H 20 -» 2 C O (N H 2)2 + H - C O - C O O H ;

G l i o k s i l k islo ta

C O (N H 2)2 + 2 H 20

-> (N H 4)2C 0 3;

(N H 4)2C 0 3 ■-»

2 N H 3 + C 0 2 + H 20

Shunday qilib, hayvonlarning suyuq ajratm alarini azotli birikmalari

alohida yoki go‘ng bilan birgalikda saqlash jarayonida erkin am m iak-

gacha parchalanishi m um kin. G o ‘ngni n o to ‘g ‘ri saqlaganda yanada

k o 'p yo'qotiladi. Torfli to 'sh am ad an foydalanilganda, hosil b o ‘lgan

am m iak to rf tom onidan yutilishi mumkin:

[torf| H + N H 3 = [torf] N H 4 yoki

[torf] H + N H 4O H = [torf] N H 4 + H 20

T o'sh am ali go'ngning parchalanishi jarayonida katta yutilish sig'i-

miga ega bo'lgan organik kislotalar ham da chirindi m oddalari hosil

bo'ladi. Bu m oddalar xususan am m iakni yutadi va shu y o 'l bilan

uning bug'lanib chiqib ketishining oldini oladi. G o ‘ngda organik kislota

ko‘p m iq dord a to'planishi uning parchalanishi jadal b o ‘lm aganida

kuchli bo'ladi.

Parchalanish ancha jadal yuz berganda, masalan, aeratsiya kuchli

bo'lganda, go'ngda ammiakni ushlab qoluvchi m oddalar kam qoladi.

G o 'n g d a parchalanish jaray on id a ajralib chiqadigan k arb on at

angidrid ham erkin ammiak hosil bo'lishini kamaytiradigan m uhim

omil hisoblanadi. Yuqorida qayd etilganidek, go'ng tarkibidagi m ik-

roorganizm larning faoliyati natijasida hosil bo iadigan am m iakli azot

qism an organik birikmalar tarkibiga o'tadi. Shuning uchun m ikroor-

ganizm larning sintetik faoliyatini kuchaytirishga oid sharoit yaratish

(m asalan, to'sham a m iqdorini ko'paytirish) go'ngni saqlash jarayonida

yuz beradigan azotning yo'qolish m iqdorini kamaytiradi.

M olxonalarda to'sham ani odatdagi m e’yori solinganda, u tom o-

nidan suyuq ajratm alarning hainmasi vutilinaydi. Yutilm agan suyuq

ajratm alarni shaltoq to'plovchi chuqurlarga to'plash zarur.

M ustahkam yopiladigan shaltoq to'plovchi chuqurchalarda havo

kam bo 'lg an sharoitlarda va uning karbonat angidrid ham da suv bug'lar

bilan to 'y in ish darajasi yuqori bo'lgan sharoitda shaltoq va shaltoq

chuquri q o p q o g 'i o'rtasidagi oraliqda am m iakni yo'qolish m iqdori

ancha kam bo'ladi.

Axlat va to 'sh am a organik m oddalarining parchalanish tezligiga

qarab, ikki guruhga bo'lish m uinkin. Birinchi, ulush jihatidan kam

m iqdorni tashkil qiladigan, o'ziga oson parchalanuvchi m oddalarni:

shakar, kraxm al, peptozalar, pektin, organik kislotalarni biriktiradigan

guruh hisoblanadi. Bu m oddalarning parchalanishi kislorod ishtirokida

juda tez yuz beradi va harorat 60—70°C gacha ko'tariladi. Ikkinchi

g u ru h n in g ta rk ib i k letc h atk a va bosh q a shunga o 'x sh a sh sekin

parchalanuvchi organik m oddalardan iborat bo'ladi. Birinchi guruh

m o d d ala rin in g m iqdori q an ch a k o 'p b o 'lsa parchalanish tez yuz

beradi.

G o'ngdagi azotsiz organik m oddalarni parchalanishi asosan saqlash

ja r a y o n id a , tu p ro q q a solish gach a yuz berishi a n c h a in u h im d ir.

A ksincha, azo tn in g m ikroorganizm lar to m on idan kuchli biologik

yutilish xavfí tug'iladi va shunga bog'liq holda o'sim likning azotli

oziqlanishi yom onlashuvi yuz beradi.

G o'ngning azotsiz organik m oddalari kislorodning m oiligida (aerob

bakteriyalar ta ’sirida) karbonat angidrid va suvga parchalanadi:

(C bH 10O 5)n + n 6 0 2 + n H 20 -> n ( 6 C 0 2 + 5H 20 )

Kislorodsiz sharoitda (anaerob m ikroorganizm lar ishtirokida) azotsiz

m oddalar m etan va S 0 2 gacha parchalanadi:

(C 6H 10O s)n + n H 20 -> n (3 C H 4 + 3 C 0 2)

Aerob sharoitda go'ngdagi organik m oddalarnin g p archalanishi

kislorodsiz sharoitga nisbatan tezroq vuz beradi.

G o'ngning miqdori uni saqlash jarayonida karbonat angidrid, m etan,

suv bug'larining ajralishi va havoga chiqib ketishi tufayli kam ayadi.

Bunda quruq m odda miqdorining kamayishi azotning kamayishiga nisba

tan tezroq yuz beradi. Shu narsaga bog'liq holda parchalanish tufayli

go'ngda faqat fosfor va kaliyninggina foiz m iqdori ko'payib qolm asdan

balki, azotning foiz miqdori ham ko'payadi (68-jadval).

68-jadval

G o'ngning parchalanish d arajasining uning tarkibiga

ta ’siri (% hisobida)

№

G o ‘ng

tarkibidagi

moddalar

Yangi

go'ngda

Ikki oy

saqlangandan

so ‘ng

T o ‘r t oy

saqlangandan

s o ‘ng

5 - 8 oy

saqlangandan

s o ‘ng

1

Suv

72,0

75,5

74,0

68,0

Organik m oddalar

24,5

19,5

18,0

17,5

U m um iy azot

0,52

0,60

0,73

Oqsil azoti

0,33

0,45

0,54

0,68

A m m iak azoti

0,15

0,12

0,10

0,05

Fosfor ( P ,0 .)

0.31

0,38

0,43

0,48

Kaliy (K 20 )

0,60

0,64

0,72

0,84

T o'sham ali go ‘ng parchalanishining dastlabki bosqichida azo tn in g

ikki xil shakli: oqsil va am m iak a z o tlari te n g m iqd orda b o i a d i .

K eyinchalik g o 'n g n in g p arch alan ish d a ra ja si o shishi bilan o qsil

azotining m iqdori oshib boradi, am m iak azoti esa kamayib boradi.

Yangi, kam parchalanadigan go'ngda nitrifikatsiya bo'lm aydi va n itra t

ham hosil bo‘lmaydi. N itratlarning yo‘qligini go ‘ngning aerob sharoitda

parchalanishi tufayli nitrifikatsiya bakteriyalarining yuqori haroratda

o ‘lib ketishi, anaerob sharoitlarda esa ular q a t’iy aerob bo'lganliklari

tufayli um um an rivojlanm asliklari orqali tushuntirish mumkin.

To'sham ali g o 'n g d a kletchatkaning m iqdori ko‘p bo'lishi tufayli

uni parchalovchi bakteriyalar m ineral holga kelib qolgan azotni kuchli

ravishda o ‘zlashtiradilar. Yangi va kam parchalangan go'ngni saqlash

jarayonida nitratlarnin g bo'lm asligi tufayli denitrifikatsiya jarayoni

ham sodir bo'lm aydi.

N itratli azot g o 'n g n in g tarkibida uning gum ifikatsiyasi yuz bera

b oshlaganda hosil b o ‘la boshlaydi. P a rch a lan ish i a n c h a yakun-

lanuvchi darajaga b orib qolgan go'ngda (m asalan, sochiladigan holga

kelgan c h irin d id a ) o q sil va am m iak az o ti b ila n birga kam ro q

m iqdorda n itratli azo t (um um iy azotning foiz m iqdorini o 'n d a n

bir ulushi hisobida) ham uchraydi.

G O 'N G N IN G PARCHALANISH DARAJASI

H ar xil d arajad a p arch alang an to 'sh am ali g o ‘ng parchalanish

d arajasig a qarab : y a n g i, y arim c h irig a n , c h irig an g o 'n g la r va

chirindilarga farqlanadi. T o 'sham a sifatida som on ishlatilgan yangi

yoki yarim parchalangan g o ‘ng deb hali som oni o'ziga xos rang (sariq)

va barqarorligini saqlagan go'ngga aytiladi.

Yarim chirigan g o ‘ng va som on barqarorligini y o'qota boshlaydi

ham da to ‘q jigarrangga o ‘tadi.

Bunday go‘ngdan tayyorlangan suvli eritm a quyuq, to ‘q rangli

bo'ladi. Yarim chirigan go'ngning massasi yangi go'ngning massasiga

nisbatan 20—30% ga kam ayadi.

Chirigan yoki kuchli parchalangan g o'n g -q o ra yopishqoq massa

hisoblanadi, tashqi k o 'rin ish d an alohida somon bo'laklari (yoki boshqa

xil to'sham a turlarini fizik elem entlari) sezilmaydi. Bunaqa go'ngdan

tayyorlangan suvli eritm a rangsiz bo'ladi va chirigan go'ng massasi

dastlabki go'ngning 50% ini tashkil qiladi.

S aqlash ja r a y o n id a z a ru ra t b o 'lm a g a n h o lla rd a g o 'n g n i bu

parchalanish bosqichlaridan o'tkazish va uni chirindiga aylantirish

shart emas. Bu n arsa organik m oddalar tarkibidagi azotning k o'p

m iqdorda yo'qotishga olib keladi.

O datda, tu p ro q -iq lim i sharoitlarini hisobga oigan holda, to 'liq

ch irind ig a aylangan yoki yarim chirindiga aylangan g o 'n g lard an

t’oy d alan ilad i. Q urg'oqchil iq lim li su g ‘orilm ay dig an s h a ro itla rd a ,

tupro qn i qurib qolishining o ld ini o lish m aqsadida, b a h o rd a yerga

solish uchun to iiq chirindiga aylangan g o 'n g ishlatiladi. N am ligi yetarli

b o ig a n hududlarda, yarim chirindiga aylangan go'ngdan foy dalanish

maqsadga muvofiq.

T uproqqa oldindan vegetatsiya davri a n ch a uzun bo‘lgan ekinlarga

solinganda bu hududlarda hatto yangi g o ‘ngni solish ham yuqori sam ara

beradi.

G o 'n g tarkibidagi azotsiz organik m oddalar, asosan k letc h atk a va

oson parchalanadigan boshqa organik birikm alardan iborat b o ‘ladi.

G o 'n g qanchalik sersomon bo'lsa, tarkibidagi organik m odda sh u n c h a

ko'p b o'ladi, uning o'g'itlik sifati sh u n c h a yaxshilanadi va tu p ro q q a

solinganda tez parchalanadi. 1 kg som onli to ‘shama o ‘zida 2 —3 kg

suvuqlikni, 0,8—3,7 g am m oniy azotini saqlasa, shuncha m iqdordagi

to rf to ‘sham asi 10—15 kg suyuqlik va 8— 10 g am m oniy azo tin i y utar

ekan.

Download 5.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 ... 28 29 30 31 32 33 34 35 ... 59