0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va à b t 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Download 5.63 Mb. Pdf ko'rish
|
|
§ ■§
& 3
<л *5 -2 2 3 « У j= -= я
- л сл ЕР -5 с о £ «л «л
— о О -О
<л га >
00 _ га га 3 - о о
Я о. о. 0 3 3
о ор ^5 > . > ,
О 'о - £
- £ 00 га -о с га .29 '•3 - У
X) с ел ■ »
1-S I I
<л (/; О О
U . Х> СО < zarur va ular tom onidan h am m a tuproqlarda o ‘zlashtiriladi. A m m o- fosning tarkibi 11 — 12% N , 46 —60% P 20 5 dan tashkil topgan. U ni tark ib id a o rtiq c h a m o d d a b o im a y d i. A m m ofos ish lab ch iq arish texnologiyasi juda oddiy: am m iak fosfat kislota bilan neytrallanadi: N H 3 + H 3P 0 4 = N H 4H 2P 0 4 Amm ofosning kamchiligi azo t va fosfor o'rtasidagi nisbat farqining katta (1:4 yoki hatto 1:5) b o iish id ir. Bu narsa u n d a n foydalanish im koniyatini chegaralab qo‘yad i, chunki o ‘g ‘itdagi azot va fosfor o'rtasidagi nisbat taxm inan birga bir b o iish i lozim , binobarin k o ‘p o'sim liklar hatto fosforga nisbatan azotni ko‘proq talab qiladi. Diam m ofos (N H 4) 2H P 0 4. A m m ofos ishlab chiqarish erkin fosfat kislotani am m iak bilan to'yintirishga asoslangan. A gar bu jarayonni davom ettirilsa, unda diam m ofos hosil b o ia d i. D iam m ofosda azot va fosforning o ‘zaro nisbati 1:2,5 ga yaqinlashadi: 2 N H 3 + H 3P 0 4 = (N H 4)2H P 0 4 D iam m ofosda azotning m iqdori 18% va undan k o ‘p roqqa va P20 5 ning m iqdori 50% ga teng. Azot va fosforning diam m ofosdagi yig‘indi m iqdori 70% dan oshadi. Bu h am m a m urakkab o ‘g ‘itlar ichida eng konsentrlangan xili hisoblanadi. K onsentrlangan o ‘g ‘itlarga xos b o ig an iqtisodiy ustunligi am m oniy fosfatlar ham m a ekinlarni ekish va ko ‘chat qilishda urug‘ materialiga yaqin qilib joy-joyiga, uyaga solish uchun qulaydir. U lar uncha-m uncha ortiqch a q o'shim chaga ega em as (agar te r m ik k is lo ta d a n ta y y o r la n g a n b o i s a ) , e r i t m a n i n g y u q o ri konsentratsiyada boiishiga, (joy-joyiga solganda, oziqa m oddalarining kam dozasi solinadi) va bunda tu pro q eritm asining o sm otik bosim ini oshishiga olib kelmaydi. Shu bilan birgalikda h ar ikkala ion (am m oniy va fosfat) o'sim lik tom onidan oson o ‘zlashtiriladi. Kaliyli selitra K N 0 3 ham m urakkab o ‘g‘itlar jum lasiga kiradi. Tarkibida 13% azot va 45% gacha K20 b o ia d i, uning 1 s m iqdori kaliyli tuzning 1 s va ammiakli selitraning deyarli 0,4 s o ‘rnin i bosadi. K N 0 3 tarkibida kerak b o im a g a n oshiqcha m odda u m u m a n b o im a y d i va fizik xossalarining yaxshiligi bilan ajralib turadi. X lor ioniga nisbatan sezgirlikni nam oyon qiladigan ekinlar uchun kaliy m anbayi sifatidagi qim m ati juda baland b o ia d i. U n in g kam chiligi azo t va kaliyning o ‘zaro nisbatidagi farq katta (1:3,5) b o iish id ir. S huning u c h u n undan foydalanilganda, tuproqqa yana q o ‘shim cha ravishda azotli va fosforli o ‘g itla rn i ham solish lozim b o ia d i.
F o s fo a m m o f o s m a g n e z iy a y oki m a g n iy - a m m o n iy - f o s f a t M gN H 4P 0 4K H 20 — tarkibida 8% azot va 40% P20 5 tutuvchi suvda kam eruvchi murakkab o ‘g‘itdir. Tuproq sharoitida bu o ‘g‘itning am - m oniysining nitrifikatsiyasi, am m oniy sulfat yoki am m oniy nitrat kabi tez bo 'lib o ‘tadi. K atta m e ’yorlarda q o ila n g a n d a ham asosiy o 'g 'it sifatida solishga yaroqü o 'g 'i t hisoblanadi. T uzning tarkibiga m arganes, mis, ruh m ikroelem entlarini ham kiritsa bo'ladi. Bunda azotli-fosforligina emas balki tegishli m ik ro o 'g 'it ham bo'lib qoladi. Issiqxonalar uch u n (gidroponika) m uhim ahamiyatga ega bo'ladi. N itr o fo sfa tla r 1908-yildayoq D .I. Pryanishnikov o 'g 'it olish m aqsadida fosforitga sulfat kislota emas, balki nitrat kislota bilan ta ’sir etish maqsadga muvofiq degan tavsiyani bergan edi, chunki bunda b ir y o 'la ikki xil: azotli va fosforli o 'g 'it olish im koniyati yaratiladi (57-jadval). 57-jadval N itrofosfatlarning tavsifiy ko‘rsatkichlari № N itro fo sfa tla r N
KjO
Suvda eruvchi P 2O s li kislotaning o'zlashtiriladigan
ga nisbati (% dan kam bo'Im agan) 1 A ru s u m li nitrofos 2 3 , 5 17 - 5 0 2 B r u s u m l i nitrofos 24 14 - 5 0 3 A r u su m li nitrofo s - c a ( 1 6 : 1 6 : 1 3 ) 1 6 - 1 7 16-17 13 -14 55 4 B r u s u m l i nitrofos - c a ( 1 3 : 1 6 : 1 3 ) 1 2 , 5 - 1 3 , 5 8 , 5 - 9 , 5 1 2 , 5 -1 3 ,5 55 5 B r u s u m l i nitrofos - c a ( 1 2 : 1 2 : 1 2 ) 1 1 - 1 2 10-11 11- 12 55 N itra t kislota bilan fosforli xomashyoga ta ’sir etishdan kalsiyli selitra va prisipitat (kalsiy difosfat chiqindili) bir alm ashingan kalsiy fosfat olinadi. Lekin bu aralashm ani xali t o i a qim m atli o ‘g ‘it deb boim ayd i, chunki kalsiyli selitra to m o n id an suv b u g ia rin in g yutilishi tufayli aralashm aning namligi yuqoriligi uchun yom on sochiluvchan b o iad i. Shuning uchun kalsiyli selitraning azotini bo sh q a birikm a holatiga o ‘tkazish lozim. Bunday ishlov berishning bir q a n c h a uslublari bor. 1. Hosil qilingan aralashm a-pulpaga, hali issiq va b o iq asim o n b o ig a n (ta ’sirlanishni tezlashtiradi) paytda a m m o n iy sulfat qo'shiladi. Uning kalsiyli selitra bilan ta ’sirlanishi natijasida am m iakli selitra va suvsiz kalsiy sulfat hosil b o iad i: C a(N O ,)2 + (N H 4)2S 0 4 = 2 N H 4N 0 3 + C a S 0 4 Jarayonning shu bosqichda, agar u ch lam ch i o 'g 'it olish lozim b o is a , pulnaga kaliy xloriddan zam r b o ig a n proporsiyada qo'shiladi. U qism an ammiakli selitra bilan ta ’sirlanib, am m o n iy xlorid va kaliyli selitra hosil qiladi: KCl + N H 4N 0 3 = N H 4C1 + K N 0 3 Keyinchalik olingan mahsulot quritiladi va donador qilinadi. Har bir granulada C a H P 0 4- 2H 20 , C a(H 2P 0 4)2- H 20 , N H 4N 0 3, N H 4C1, KCl, KNO,, C a S 0 4 va fosfatli xomashyoda mavjud b o ig a n chiqindi uchraydi. Bu o 'g 'it sulfidli nitrofoska deyiladi, u yaxshi fxzik xossah b o iad i va har xil tuproqlarga xilma-xil uslublarda solish uchun yaroqli hisoblanadi. 2. Pulpaga am m iak va sulfat kislotasi q o 'sh g an d a, am m oniy sulfat q o ‘shgandagiday samaraga erishiladi. Lekin am m iak m ahalliy ishqor- lantirishni yuzaga chiqarib, fosfat kislotaning o'zlashtiriladigan tuzla- rining qism an retrogradatsiyasini keltirib chiqarishi m um kin. Buning oldini olish uchun bir y o ia kam m iqdorda m agniyning eriydigan tuzi ham qo ‘shiladi. Kaliy xloridning ta ’siri sulfatli nitrofoskaga tarkib va xossalari bilan o ‘xshash o 'g ‘it olish im konini yaratadi, lekin uni ajralib turishi uchun sulfatli nitrofoska deb yuritiladi. Sulfat kislotadan foydalanish nitrofoska ishlab chiqarishni qim m at- lashtiradi. Fosfat xomashyosining nitrat kislota ta ’sirida parchalashning ustunligi sulfat kislotadan foydalanishga b o ig a n talabni kamaytiradi yoki um um an yo‘qotadi. N itrat kislota atm osfera azotini sintezi y o ii bilan olingan am m iakni oksidlantirish y o ii bilan olinadi. 3. Eng istiqbolli uslub pulpaga (rudaga) am m iak va fosfat kislotani qo'shish b o iib , bunda kalsiy nitrat bir ham da ikki alm ashingan kalsiy fosfat va ammiakli selitraga aylanadi, bundan tashq ari am m ofos hosil b o ia d i:
3 H 20 + 2 C a (N 0 3)2 + 4 H 3P 0 4 + 5N H = = 4 N H 4N 0 3+ C a H P 0 4 2H 20 + C a(H 2P 0 4)2 H 20 + N H 4H 2P 0 4 Bu nitrofosfatda suvda eruvchi fosfat kislotaning eng yuqori ulushi (80% gacha) b o 'lg an holda oldingi ikki holatga nisbatan o ‘simlik o ‘zlashtiriladigani 55% ga yaqin m iqdorni tashkil qiladi. Kaliy xloridni kiritish yana N H 4C1 va K N 0 3 ni beradi. Pulpa (ruda) tarkibida boMgan emvchi kalsiy fosfatlar va fosfat xomashyosidagi chiqindilar h a m olingan o ‘g‘itning tarkibiga kiradi. Bu fosforli nit- rofoskadir. N itrofoskalar 1—4 mm kattalikdagi granulalar shaklida chi- qariladi. G ran u lalar m ineral yog'larni qo‘shib kondisionerlanadi, talk yoki m aydalangan ohaktosh bilan changlashtiriladi. Ular ancha barqaror bo'lib, tashilish va saqlash jarayonlarida yopishqoq bo‘lib qolmaydi. Nitrofoska hajm inining massasi 1,0 g ga teng. O datda, nitrofoskaning ta ’siri N P K larning m iqdori bir-birga yaqin b o ‘lgan sharo itda o ‘g ‘it aralashm asidan kuchli bo'ladi. C him —p odzol tuproqlarda olib borilgan tajribalar orqali isbotlan- ganki, azot, fosfor va kaliyning nitrofoskadagi o ‘simlik tom onidan o ‘zlashtiru vchan lig i superfosfat, am m iakli selitra va kaliy xloridli aralashm alaridagiga qaraganda ancha yuqori b o ‘ladi. Bu narsa a ñ id a n kompleks o ‘g ‘it granulalarining tuproqda tekis tarqalishi tufayli ro'yobga chiqsa kerak. T uproqda nitrofoska fosfatlari superfosfatnikiga qaraganda retro- gradatsiyaga kam roq duch kelishi qayd etilgan. Shuningdek, nitrofoska ta ’sirida kuzgi bug‘doyning ildiz tizim ini yaxshiroq rivojlanishi va uning adsorbsion yuzasining ko ‘payishi va natijada bu ekin hosilining oshishi qayd etilgan. Kuzgi b o ‘g‘doyning M ironovskaya 808 navi ildiz m assasining m iqdori xlorsiz nitrofoska ta ’sirida nazorat n a ’m unasida 13,7% dan 33% gacha, ildiz va ildiz tugunchalarining uzunligini ham o 'zaro m os ho ld a 17,9 va 23,3% ga oshishiga olib kelgan. N azorat variantidagi kuzgi bug‘doy o ‘simliklarning gullash bosqi- chida ildiz tizim ining ishchi yutish yuzasi 0,30 m 2 b o ‘lgan holda xlorsiz nitrofoska solingan sharoitda 0,79 m 2ga yetadi.
A m m oniy fosfat asosidagi m urakkab o ‘g‘itlarni fosfat va nitrat kislotalarni am m iak bilan neytarllash asosida olinadi. Bunday o ‘g‘itlar oziq m od d alar m iqdorining yuqoriligi (50—70%) va suvda eriydigan fosfor m iqdorining h a m yuqoriligi (90— 100% ) bilan tavsiflanadi. M onoam m oniy fosfat asosida, kaliy q o 'sh ib olinadigan m urakkab o ‘g‘it nitroam m ofoska deb nom lanadi. B unga m os h o ld a d ia m m o n iy fo sfa td a n d ia m m o n itro fo s va diam m onitrofoska olinadi. Bunda azot, fosfor va kaliyning h a r xil nisbatlardagi m urakkab o ‘g‘itlarini olish m um kin (58-jadval).
M urakkab o ‘g ‘itlarning tavsifi № 0 ‘g‘itlar Oziq moddalarning m iqdori
Oziqa
moddalari nisbati
N P A
(o ‘zlashtiriladigan) k 2 o 1.
17,5 17,5 17,5 1:1:1 18 15 18 1:0, 8:1 15 15 23 1:1:1,5 13 19,5 19 ,5 1:1 ,5 :1,5 13 26 23 1:2:1 10,5 21 21 1:2:2 17 14,2 17 1:1:1 17,5 2 0 ,5 17,7 1:0, 8:1 2 0 ,5 14,8 10,2 1:1:0,5 14,8 15 2 2 , 2 1:1:1,5 18 23 18,8 1:0,8:1 11,5 2 2 , 5 23 1:2:2 15 21 15 1:1,5:1 14 27 21 1 : 1 ,5 : 1 , 5 13,5 18,0 13,5 1:2:1 12 17,5 2 4 1:1,5:2 17,5 17 ,5 1:1:1 2. D i a m m o n i t - rofoska 15,5 14,7 2 1 . 3 1 6 ,9 14.4 12 15,5 22 2 1 ,3 2 5 , 2 3 5 ,7 24 2 3 . 4 2 2 10,7 1 6 ,9 1 1 . 4 2 4 1:1:1,5 1:1 ,5 :1 ,5 1:1:0,5 1:1,5:1 1:2,5:1 1:2:2 Karboamm ofos—suvda eriydigan shaklda b o ‘lgan am id va am m iak ko ‘rinishidagi azo t, fosfor va tark ib id a kaliy h am b o ‘lgan o ‘g ‘it hisoblanadi. K arboam m ofoska m ochevina, fosfat kislota, am m iak va kaliy tuzlaridan ishlab chiqariladi. U 60% gacha oziq moddalari (N ,P 20 5 va K20 ) ga ega. Karboamm ofoska azotning fosfor va kaliyga nisbatini 1:1:1 ; 1,5:1:1 ; 2:1:1; 1:1,5:1 holatlarida ishlab chiqarilishi mumkin. Kaliy q o 'sh m asd an 60% gacha oziqa m oddalari (N va P20 5 30% dan) tutuvchi karboam m ofos olinadi. Bunda azot va fosforning o ‘zaro nisbati karboam m ofoskadagidek b o ‘lishi m umkin. N itroam m ofosfatlar ammofos asosida olinadigan murakkab o ‘g‘it, bu o ‘g‘itlar va karboam m ofosfatlar granullangan tarzda (granulalarning kattaligi 1—3 m m ) chiqariladi (5 9 -jadval).
Ammoniy fosfat asosida olinadigan m urakkab o ‘g ‘itlarning tarkibidagi N PK miqdori
0 ‘g ‘itlar N P A
1 ^ 0 1 N i t r o a m m o f o s : A rusumli (1:1) B rusumli (1 : 1 ,5 ) 2 3 . 0 2 4 . 0 17.0 14.0 - 2 N i t r o a m m o f o s k a 1 nav ( N P K yig'i nd isi 50%) 1 6 , 0 -1 7 .0 1 6 ,0 -1 7 ,0 1 3 , 0 - 1 4 , 0 3 N i t r o a m m o f o s k a 2 nav ( N P K y i g ‘indisi 44%) 1 2 , 5 - 1 3 , 5 8 ,5 - 9 , 5 1 2 , 5 - 1 3 , 5 4 K a r b o a m m o f o s 2 0 , 0 20,0 - 5 K a r b o a m m o f o s k a 1 nav ( N P K yi g'i n d isi 60%) 20 ,0 20,0 2 0 ,0 M och evin a fo sfa tla ri. M ochevina fosfat (issiq) term ik fosfat kislotani sintetik m ochevina bilan ta’sirlanishi natijasida hosil bo ‘ladi. Uni ishlab chiqarish mochevinani fosfat kislota bilan kompleks birikma hosil qilishiga asoslangan. Q o'shim cha ravishda ammiak kiritish va kaliy xlorid q o ‘shish m um kin. 0 ‘g‘it tarkibida 36% gacha N , 48% gacha P20 5 yoki 24% gacha N va P20 5 boMishi mumkin.
— yuqori darajada konsentratlangan o ‘g‘itlarda azot va fosforning um um iy miqdori 120— 147% gacha yetib boradi, bu m iqdor am m ofoska va diammofoskalarga qaraganda deyarli ikki marta ziyod m iqdorni tashkil qiladi. Fosfat angidriddan fosfat kislotalarning amidlarini ishlab chiqarish hamda am m oniy fosfatning degidratlangan shakllarini ishlab chiqarish
istiqbolli hisoblanadi, ular ishqorlanmaydi va tuproqqa birikib ketm aydi. P20 5 ni N H 3 bilan ta ’sirlanishi azotli fosforll h ar xil tarkibli birikm alarni, ju m l a d a n d ia m id o p i r o f o s f a t k i s l o t a n i P 2O s( N H 4) 2( O H ) 2, m onoam idopirofosfat kislotaning ikki alm ashingan am m oniyli tu zin i P20 3(N H 4)2( N H 2) 0 H , yoki xuddi sh u n d a y polifosfat k islo ta n in g amm oniyli tuzini hosil bo'lishiga olib keladi, bular fosfor orqaligina emas, balki am idoguruhlar (N H ) orqali h am amalga oshadi.
Tarkibida 93% P 20 5 va 44% N b o iib , sa m a ra- dorligi am m oniy nitrat va m onoam m oniyfosfatnikiga yaqin b o ia d i. A ppatitni kaliy xlorid ishtrokida sulfat kislota bilan p archalaganda fosfo rli-k aliy li o 'g ‘itla r o lin ad i. B u la r ju m la sig a su p e rfo sk a va konsentratlangan superfoskalar kiradi. Superfoska. Naviga qarab o'zida 11— 16% gacha, konsentratlangan superfoska esa 18—27% gacha o'zlashtiriladigan fosfat kislota tu tad i, 1-navda kaliyning miqdori 12—21% b o isa , 2-navda 23—33% b o ia d i. Erkin kislota miqdori 5% dan ortmaydi, bu o'gitlarning namligi 13— 14% boiadi. Ularni kukun tarzida ishlab chiqariladi. Ammoniylashtirilgan superfosfat. Uni oddiy superfosfatni am m o n iy bilan to'yintirib olinadi. Buni shuning u ch u n qilinadiki, erkin kislotani neytrallash lozim , bunda bir y o i a o ‘g ‘itnin g gigroskopikligi h a m kamayadi, qaysikim uning fizik xossasini yaxshilaydi. U lar b o sh q a o ‘g‘itlar bilan yaxshi aralashadi, seyalkalar yordam ida yaxshi sochiladi. Erkin fosfat kislota bilan superfosfat va am m iak birikib, am m o fo s hosil qiladi. Lekin neytralizatsiya uchun am m iak n i k o 'p ro q kiritilsa, fosfat kislotaning retrogradatsiyasi boshlanib, kalsiy uchfosfat hosil b o ia d i. Bunday b o iish i maqsadga muvofiq em as, chunki bu narsa o ‘sim liklar tom onidan fosforning o'zlashtirilishini susaytiradi. Oddiy kum ushsim on superfosfat 6% gacha am m iakning az o tin i yuta oladi, lekin m o - nofosfatning retrogradatsiyasining oldini olish uchun uni 3—4% g a c h a kiritiladi. Am m oniylashgan superfosfatdagi azot h am m a ekinlar to m o n id a n yaxshi o'zlashtiriladi, lekin o‘sim liklarning azotli oziqlanishini yaxshi- lash uchun bu m iqdor kamlik qiladi. Shuning u c h u n am m o n iy lash tirilg an su p erfo sfatn i k o ‘p a z o t solish shart b o im a g a n ho llard a q a to r o rasig a urug' b ilan b irg a solinadi. Asosiy o ‘g ‘it sifatida s o lin g a n d a esa m a iu m m e ’y o rn i hisobga olingan ho ld a azotli o ‘g litlarn i q o ‘shib solish m aq sa d g a m uvofiq b o ia d i.
Polifosfatlar — yuqori konsentratlangan m urakkab o ‘g‘it b o iib hozirgi kun da ish lab c h iq a rila d ig a n b o sh q a o ‘g ‘itlard a n fosfat kom ponentini o ‘ziga hos tuzililishga egaligi bilan farqlanadi. Polifosfat anionni shakllanadigan zanjir va halqalarini hosil qiluvchi makroergik P —O —P b o g i a r o 's im lik la rd a sodir b o ‘ladigan b a ’zi fiziologik- biokimyoviy jarayonlarga bu o ‘g‘itlarning ta’sir kuchini ko'rsatadi. 0 ‘simlikIarning ildiz tizim ini va tuproq m ikroflorasining P—O —P bogiarni gidrolizlash qobiliyati h am dao ‘simliklarning gidrolizlanmagan P —O —P bog 'd an ham qism an yuta olish qobiliyatini b o iish i bu o ‘g‘itlarning fiziologik ta ’sir xususiyatini belgilaydi. Polifosfatlarning gidrolizi quyidagicha b o iad i: 2 H P 0 3 + H 20 - » H 4P20 7 H 4P 20 7 + H 20 -> 2 H 3PO, H 5P 3O 10 + 2H 20 -> 3 H ,P 0 4 va h.k. Harorat 7— 12°C bo ig an d a gidrolizjuda sekin sodir boiadi, 12—15°C da esa kuchayadi. Tuproqlar o ‘rtasida farqlanish boiadi, yuqori darajadagi biologik faollikka ega bo'lgan tuproqlarda gidroliz tez ketadi. Gidroliz uchun optim al harorat 30—35°C hisoblanadi. Yaqin vaqtlargacha konsentratlangan superfosfat, presipitat va am m oniy fosfatlarni ishlab chiqarish ortofosfat kislota manbasida amal- ga oshirilar edi, u chiqind ilard an xoli bo'lgan eng toza bo'lgan holatda 54% P20 5 ga ega b o ia d i. Hozirgi kunda tayyorlanadigan polifosfat kislotalarning aralashm asida P20 5 ning m iqdori 70% va hatto undan ham ko ‘p (83%) b o ia d i. Bu narsa yanada konsentrlangan kompleks o 'g itla r olish im konini yaratadi. Polifosfat kislotalarni olish, qizdirish va vakuum ni talab qiladi: 2 H 3P 0 4 — > H 4P20 7+ H 20 ; Download 5.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|