0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va à b t 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

bet	5/59
Sana	17.02.2017
Hajmi	5.63 Mb.
	#622

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 59

i,

%

(p

is

h

is

h

d

a

v

r

i)

Q

or

u

q

modd

aga

is

b

a

ta

n

%

0,0

0,001

5

B

e

lg

is

i

CO Ö

Ü

U-

b.

C/0

CO

cd

CÛ

c

N

U

X)

U

E

le

m

e

n

t

iy

Q

u

ru

q

m

o

dd

a

g

a

sb

at

an

%

Tt

o

o

in

o

o '

B

e

lg

is

i

O

u

X

Z

K

<

C3

U

CL

cd

E

le

m

e

n

t

0 ‘simliklar tanasida uchraydigan barcha e le m en tlar o'sim lik hayo-

tida tutgan o ‘rni va m iqdoriga k o ‘ra uchta guruhga ajratiladi.

Uglerod, kislorod, vodorod, azot, fosfor, kaliy, kalsiy, magniy,

oltingugurt va tem ir kabi elem entlar o'sim liklarning m e ’yorida o'sib-

rivojlanishi uchun o 'ta zam r hisoblanadi. U larning m iqdori, odatda,

o'sim lik tanasining 0,01% idan toki bir necha o 'n foizini tashkil qiladi

va m akroelem entlar deb yuritiladi.

Marganes, bor, m olibden, mis, rux, kobalt, yod, vannadiy kabi

elem entlar o ‘simliklar tarkibida ancha kam (1 0 -3 -1 0 -6 % ) miqdorda

uchraydi, o ‘simliklar tanasida sodir b o‘ladigan asosiy biokimyoviy va

fiziologik jarayonlar uchun m uh im ahamiyatga egadir. Bu elem entlar

mikroelement deb nom lanadi.

0 ‘simlik tanasining juda h am kichik qismini ( 10-6— 10*12 %) tashkil

etadigan rubidiy, seziy, selen, kadm iy, kum ush, sim ob va boshqa

elem entlar ham o ‘ziga yarasha aham iyat kasb etadi va ular ultramikro-

elementlar deyiladi.

0 ‘simliklar yondirilganda natriy, magniy, fosfor, oltingugurt, kaliy,

kalsiy, temir, bor, m arganes va boshqa elem entlar kul tarkibida qolishi

sababli ular kul elem entlar degan nom ni oigan.

Turli

0

‘simliklar tarkibidagi azot va kul elem en tlarn in g miqdori

bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Bu bevosita o'sim liklarning

biologik xususiyatlari, yoshi, o 'sish sharoitlari bilan bog‘liq bo'lib,

tanasining turli qismlaridagi m iqdori ham tu rlichadir.

Keltirilgan 11-jadvalda asosiy qishloq xo‘jalik ekinlari tarkibidagi

azotning m iqdori 1—3% atrofida (don-dukkakli ekinlarnin g doni va

ko‘k massasida o 'rtach a 2,5—5,0% gacha) o'zg arib turishi ko‘rinib

turadi. Kul m oddalarining m iqdori ancha katta m iq d o rd a o'zgaradi,

chunonchi, salat va ismaloq o ‘sim liklarida 14—18%, qand lavlagining

ayrim navlari bargida 20% d a n k o ‘proq kul e le m e n tla ri b o ‘lishi

mumkin.

Il-ja d va l

Ayrim ekinlarning tarkibida azot va kul elementlarning miqdori,

quruq moddaga nisbatan % da

O'simlik va uning organlari

Azot

Kul

B ug'doy va boshqa g'alla ekinlari: doni

1,5-3,0

1,5-4,0

Som oni

0,4 -0 ,6

3,0-5,0

N o ‘xat va boshqa dukkakli don ekinlari doni

4,0-6,0

2,5 -5 ,0

Poyasi

1,0-1,5

4,0-5,0

Kartoshka: tuganagi

1,0-2,0

3,0-5,0

Barglari

4,0-6,0

8,0-14,0

Q and lavlagi va ildizlilar: ildizi

1,0

2,0-3,0

Palagi

1,5-2,5

6,0-12,0

Beda, scbarga (k o ‘kmassasi)

2,5-5,0

6,0-12,0

0 ‘sim liklar tarkibidagi kulning yalpi miqdorini emas, balki uning

tarkibini bilish agronom iya nuqtayi nazaridan niuhim aham iyatga ega.

M asalan, donli va dukkakli don ekinlar urug‘i kulining 40—50% i

fosfor (P 20 5) kaliy (K 20 ) 30—40, magniy (MgO) 8 -1 2 dan iborat.

D e m a k , u r u g ‘ tark ib in in g d e y a rli 90% i m azkur uch e le m e n t

oksidlarining xossasiga to ‘g‘ri keladi.

Som on tarkibida fosfor m iqdori 3 - 5 m arta kam bo'lgani holda,

kalsiy va krem niyning miqdori esa keskin oshadi. Dukkakli va dukkakli

don ekinlarining urug'i ham da som onida oltingugurt nisbatan ko‘proq

uchraydi.

K artoshka tuganaklari va ildizmevalilarning kuli o ‘z tarkibidagi

kaliy m iqdorining ko‘pligi bilan ajralib turadi (40-60% ). Ildizdagi

fosfor m iqdori o ‘simliklarning poya, somon va palaklaridagiga qara-

ganda ko‘proq, natriy esa, aksincha, yer usti qismlarida ko'proq bo‘ladi.

0 ‘sim lik larn in g bargi kaliyga boy b o ‘lib, uning m iqdori yosh

barglarda qari (eski) barglardagiga nisbatan ko‘proqdir. Kalsiyning

m iqdori a k sin c h a , qari b arg lard a 50—60% boMgani h o ld a, yosh

barglarda 20—40% dan oshmaydi.

Fosfor va oltingugurt o'sim liklar rivojlanishining o ‘rta davrlarida

10% ni tashkil qiladi, o ‘suv davrining oxiriga borib, sezilarli darajada

kam ayadi. B u tg u ld o sh lar oilasiga kiradigan ekinlarning barglari

oltingugurtni ko ‘proq yutadi (12-jadval).

A grononilar o ‘z ish faoliyatida o ‘simliklarda oziqa m oddalarning

m iqdori ekin navi, tuproq-iqlim sharoitlari, qo ‘llaniladigan m ineral

va m ahalliy o ‘g ‘itlar miqdori va o'sim liklarning biologik xususiyatlariga

bog‘liq ravishda o'zgarib turishini unutmasliklari kerak, qaysiki qishloq

xo‘jalik ekinlariga belgilanadigan o ‘g‘it m e’yorlarini aniqlashda bu

juda ham m uhim dir.

0 ‘SIMLIKLAR TARKIBIDAGI ORGANIK

MODDALAR

0 ‘sim liklar tan asid a tu rli-tu m a n organik b irik m a lar uchraydi.

M iqdorning oz yoki ko ‘pligi va ahamiyatiga k o 'ra ularni bir nechta

g uruhga b o ‘lish m um kin. M asalan,

‘sim lik lar tan a sid a oqsillar,

ferm entlar, nuklein kislotalar kamroq m iqdorda uchraydi, lekin ular

ju d a k a tta a h a m iy a tg a eg a b o ‘lgan m o d d a l a r d i r . S e llu lo z a ,

gemiselluloza, lignin kabilar o ‘simlik tarkibining asosini tashkil qilib,

som on, yog'och, urug‘ qobig‘i,

‘simlik tolasining tarkibiga kiradi.

Ayrim organik m oddalar o ‘simliklarning faqatgina muayyan qismi-

da, masalan, urug‘, meva, ildiz va tugunaklarida zaxira m odda sifatida

(zaxira oqsil, kraxmal, yog‘, qand moddalari) shakllanadi va to ‘planadi.

0 ‘sim liklarning ayrim gum hlari alkoloid, glikozid, katron (srnola)

kauchuk va efir nioylari kabi o ‘ziga xos m o d d ala rn in g sintezlash

xususiyatiga ega.

Yuqorida ta’kidlab o ‘tilganidek,

‘simlik hosili um um iy massasining

ju da kichik qismi azot va m ineral m oddalar hissasiga to ‘g ‘ri keladi.

0 ‘simlik quruq massasining asosiy qismini, b a’zi hollarda 80-90% ini

organik m oddalar tashkil qiladi.

0 ‘simliklar tanasida eng keng tarqalgan organik m oddalar jumlasiga

uglevodlar, yog'lar va oqsillarni kiritish mumkin. U larning ayrim qishloq

xo'jalik ekinlari tarkibidagi

‘rtacha miqdori 13-jadvalda keltirilgan.

Tabiiyki, keltirilgan bu raqam lar o ‘rtacha k o ‘rsatkichlar bo‘lib,

ularga

‘simliklarning turi va navi, iqlim, tu p ro q ham da oziqlanish

sharoitlari u yoki bu darajada ta ’sir ko'rsatadi. Lekin shunday bo‘lsada,

m azku r o 'rta c h a ko ‘rsatk ich lar g 'alla ek in larid ag i asosiy organik

m oddalar oqsillar (9— 18%) va kraxmal (50—60% ) ekanligini ko‘rsatib

turibdi. Don -dukkakli ekinlarda esa oqsil ko'p ro q kraxm al bir m uncha

kam roq uchraydi. Kartoshka tuganaklarida ko‘pro q kraxmal, ildiz-

m evalilar va m eva-chevalarda karbonsuvlar to 'p la n a d i. Moyli ekin-

larning urug‘i tarkibida yog‘ va oqsil m iqdori k o ‘p bo'ladi. Har bir

organik modda turiga alohida to ‘xtalib o ‘tish m aqsadga niuvofiqdir.

O qsillar. O q silla r y u q o ri m o le k u la r o rg a n ik b irik m a la rd a n

hisoblanib, o ‘z tarkibida a n ch a cheklangan m iqdordagi am inokis-

lotalarning yuzlab va minglab qoldiqlarini tutad i. Oqsillar o ‘simlik

tanasida ketadigan m odda alm ashuvining barch a jarayonlarida hal

q ilu v ch i rol

‘ynag anligi sab ab li o rg a n iz m la r h a y o tin in g asosi

hisoblanadi.

A

so

si

y

q

is

h

lo

q

x

o

‘j

al

ik

eki

nl

ar

i

tarkibidagi

azo

t,

su

v

va

k

u

l

m

o

d

d

a

la

rin

in

g

ta

x

m

in

iy

m

iq

d

o

ri,

%

"<3

► m

'sf

l/^

o "

rv4

oo

e n

Tj"

«JO fN

-

Os

ON

es

e-j

*/-i

r-J

T í*

OV T}-

o

\D

r--

O

m

o

e n

o

O s

0,3

1,6

8

e n

r-~

O

a

n

m

a s

en

en

1/n

r-.

rj-

”

e n

ro

~

~

t

T

e n

y

r*-

o

• r f

*/“)

Ti-

“

l/"j

CO O

-4-^

5/5

■a

Bug'doy:

‘x

poya

poy

asi

‘o

‘z

‘i

bargi

poya

‘i

/

2-j

adval

ning

d

a

v

o

m

i

1

2

,0

10

,0

8

,6

7

5

,0

3

5

,5

7

5

,0

7

7

,0

0

‘68

8

2

,0

1

6

,0

0

,4

2

0

,3

9

0

.7

6

0

,0

8

0

,1

0

0

,1

4

o

r

o

l

Г

0

0

,0

8

0

,6

5

0

,2

0

0

,5

1

0

,6

8

o ’