0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va à b t 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Download 5.63 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- I I I — c h o z i l is h z o n a s i , I V — ildiz t u k ch a la ri zon asi, V — k s ile m a , V I —flo em a .
- 15-jadval Turli o ‘simliklarda ildiz va ildiz tukchalarining rivojlanishi Ekin turi Ildizlar Ildiz tukchalari
- «Oziq elem entlarning yutilishiga doir nazariyalar»
- Ultrafiltrlanish nazariyasi.
- Adsorbsiyalanish nazariyasi.
- OZIQ ELEMEINTLARNING YUTILISHIGA DOIR NAZARIYALAR
- Diffuz-osm otik nazariyasi.
- Erkin bo‘shliq nazariyasi.
- Tashuvchilar yoki «ion nasoslari» nazariyasi.
- Sust (nom etabolik) yutilish.
- Faol (m etabolik) yutilish.
|
ildiz tizimining massasi ( I ) va shimish yuzasi (I I) o ‘rtasidagi m unosabat. VI 7-rasm. Ildiz tuzilishi. I — ild iz qini, I I — hu jayraning b o ' l in i s h z o n a si, I I I — c h o ' z i l is h z o n a s i , I V — ildiz t u k ch a la ri zon asi, V — k s ile m a , V I —flo em a . Ildizni tuproqda tarqalishini sxematik tarzda b i r - b i r i g a teskari y o 'n a li s h d a jo y la sh tirilg a n k o n u s la r shaklida ifodalash m u m k in (6-rasm). B irin ch i konus to'ntarilgan k o 'rin ish d a b o ‘- lib, ildizning shakli va massasini ifodalaydi, ya’ni ildiz m assasi tuproqning y u z a q a tlam larid a n pastki qatlamlarga qarab kam ayib boradi. Ik- kinchi k o n u s to‘g‘ri holatda joylashgan bo'lib, ildizning shimish yuzasini ifodalaydi. Ild iz n in g tik va yonlam a tarqalishi, massasi va h a jm in i bilish ekinlarning q a to r oralariga ishlov berish, o ‘g‘itlash va su g ‘orishni t o ‘g‘ri tashkil qilishda muhim amaliy aham iyatga ega. 0 ‘simliklarni oziq m oddalarini o ‘zlashtirish ja ra y o n in i t o ‘g‘ri tushunish u c h u n ildizning bir- lam chi tuzilishini ko'zdan kechirib chiqish lozim (7-rasm). Ildiz, odatda, ildiz qini bilan himoyalangan u c h i d a n boshlab o'sadi. Ildiz qinchasi o'z ida n y elim s im o n shilimshiq m o d d alar ajratadi, qaysiki ildizni tuproqning quruq va qattiq zarrachalari orasidan o ‘tishini osonlashtiradi. Ildiz qinchasiga bevosita yaqin joyda (taxm inan 1 m m dan keyin) — b o ‘linishi zonasi boshlanadi. Bu zona m e- ristem a hujayralaridan tuzilgan b o ‘lib, uzunligi 1—2 m m ga yetadi. U n d a n y u qoriroqda c h o ‘- zilish zon a si joylashgan. Bu y erd a hujayralar b o ‘y i g a c h o ‘ziladi va h a j m a n k a tt a l a s h a d i. C h o 'z i l i s h natijasida hujay ra larn in g uzunligi b o s h l a n g ‘ich uzunlikka nisbatan 10—20 marta osh ad i. C ho'zilish zonasida (uzunligi 3—4 mm) ildiz n in g o ‘tkazash tizirni shakllana boshlaydi, e l a k c h a s i m o n n a y c h a la r va k sile m a yuzaga keladi. Ksilema orqali suv, yutilgan ionlar va ildizda sintezlangan organik m o d dalarning bir qism i o ‘simlikning yer usti qism iga uzatiladi. C h o 'z ilis h zonasining chegarasidan boshlab ildiz tukchalari bilan q o plangan hujayralarning differensiatsiyalanish zonasi
boshlanadi. Bu yerda ksilema va o ‘tkazish tizimi t o ‘la shakllanadi. Ild izn in g o 's u v c h i qismi uning boshqa qism laridan farqli o ‘laroq, suv va o z i q elem entlarini o son o ‘tkazuvchi kutikulasiz selluloza qobig'i bilan o ‘ralgan bo'ladi. Udiz tukchalari ildizning shimish yuzasini 2 0 — 30 va hatto bir n e c h a yuz m arta oshiradi. Ildiz tukchalarining s o n i turli ekinlarda turlicha. Masalan, m akkajo‘xori ildizining 1 m m 2 y u z a s id a 425 ta, rus n o ‘xatida 230 ta ildiz tukchasi bo'lishi aniqlangan. Ildiz tukchalari uzunligi 8 0 — 1500 m km b o ‘lgan o ‘sim talardir. Bitta o ‘simlikda bir necha o ‘n mln. d o n a ildiz tukchalari shakllanadi, natijada ildizning u m u m iy uzunligi va yuzasi ju d a k atta r a q a m la rn i tashkil qiladi (15-jadval).
0 ‘simlikIarning ildiz tizimi bir q ator funksiyalarni bajarishga mos- lashgan b o ‘lib, suv va u n d a erigan m o ddalarni y u tish , tu rli-tu m a n organik birikmalarni sintezlash, o 'z id a n h ar xil m o d d a l a r n i tuproqqa ajratish, shuningdek, tu p ro q la rn i organik m o d d a l a r bilan boyitish shular jum lasidandir. Ildiz tizim ining suvni va u n d a erigan m o d d a l a r n i yutishi ju d a m u rak k a b jarayon. U ni qan d a y d ir bitta taxm in yoki n az ariy a asosida tu sh u n tirib bo'lm aydi. D arslikning «Oziq elem entlarning yutilishiga
lamiz.
Y a q in - y a q in g a c h a o rg a n ik m o d d a la r o ‘s i m li k l a r n i n g y e r ustki q i s m i d a s i n t e z l a n a d i d e b h i s o b l a n a r ed i. H o z i r g i k u n g a kelib o ‘sim liklarning ildiz tizim ida tarkibi va sifati j i h a t i d a n ra ng-barang m u r a k k a b o rg a n ik b i r i k m a l a r s i n t e z l a n i s h i , u l a r n i n g b ir qism i o ‘sim liklarning yer ustki qismiga uzatilishi, bir qismi esa bevosita ildizning o ‘z id a sarflanishi isbotlangan. N ish o n la n g a n atom iarusulini q o ‘llash asosida oshqovoq o'simligida fotosintez m ahsu lo tin in g 8—45% i ildizga uzatilishi va ularning ildizda azot bilan birikishidan aminokislotalar hosil b o iishi aniqlangan. O shqo voq ildizida 20 ta, g ‘o ‘za ildizida esa 17 ta aminokislota sintezlanadi. Ildiz tizim i ferm entlar, nuklein kisiotalar, oshlovchi m oddalar, fosfororganik birikm alar, porfirinlar kabi m urakkab organik m o d d alar sintezida ishtirok etadi. Ayrim o ‘simliklarning ildizida o ‘ziga xos m oddalar sintezlanishi kuzatilgan. M asalan, k anakunjutda resipin, lyupinda lyupanin, ta- m akida nikotin sintezlanadi. 0 ‘simliklar tuproqdan suv va suvda erigan m od d alarn i suribgina qolm asdan, unga k o ‘p m iqdorda tu rli-tu m a n m o ddalarni ajratib chiqaradi. R e s p u b lik a m iz d a olib borilgan ta d q iq o tla r asosida ildiz tizimi o ‘zidan k a r b o n a t kislotadan tashqari aminli birikmalar, organik kislo- talar, q a n d m o ddalar, ferm entlar, fosfor, oltingugurt, kaliy, kalsiy, m agniy kabilarni ajratishi aniqlangan. Ildiz ajratm alari tuproqni oziq elem e ntlar bilan boyitish, qiyin eriydigan birikm alarni o ‘simliklar o'zlashtiradigan shaklga o ‘tkazish j ara y o n larid a, shuningdek, tu p ro q mikroorganizmlari hayotida m uhim aha m iya tga ega. O ziqlanishga t a ’sir etuvchi tashqi om illarning m e 'y o r d a n u yoki bu to m o n g a sezilarli o g ‘ishi ildiz ajratm alar m iqdorining ortishi va o ‘simliklar oziqlanishining vom onlashishiga sabab b o ‘lishi m um kin. 0 ‘sim lik la rn in g ildiz tizimi t u p ro q u n u m dorligini osh irish d a ham m u h im o ‘rin tutadi. Ayriiqsa, bu bo ra d a dukkakli ekin larn in g roli beqiyosdir. T a d q i q o t la r asosida uch yillik bedaning ildizi 135 kg/ga azot t o 'p l a s h i aniqlangan. 1.1. M ad raim o v n in g t a ’kidlashicha, beda o'sim ligi h a y o t i n i n g birin ch i, ikkinchi va uchin ch i yillarida mos ravishda 65,2; 86,4 va 102,2 s /g a ildiz va angiz qoldiqlarini qoldiradi, qaysiki t u p r o q n i organik m o d d a l a r bilan boyitadi va unum d o rlig in i oshiradi.
p ro to p la z m a m em branasidagi lipoid kom ponentlar hujayraga kiradigan m o d d alarn i eritadi va tezkor kimyoviy reaksiyalarni am alga oshishiga yordam b eradi deb qaraladi. N azariyada ilgari surilgan o ‘simlik ildizi suv va o z iq a m od d alarn i a lo h id a-alo h id a yutadi degan fikr uni diffuz- osm atik n a z ariy ad a n ustunligini k o ‘rsatadi. Ultrafiltrlanish nazariyasi. Bu nazariyada o'sim lik ildizining shim ish apparati nafis elak sifatida qaraladi. T a s h q i eritm adagi m o d d a la r n in g yutilishi tezligi bevosita tes hikchalarning d ia m e tri va yutiladigan m o d dalarning kattaligi bilan bog'liq. A g a r te sh ik c h a la r diam etri k a tta , m olekulalar kichik bo'lsa, yutilishi ja d a l ketadi. Lekin ildiz t o m o n i d a n yutiladigan ayrim yirik diametrli o rg a n ik m o d d a la r molekulalarini ayni nazariya asosida tushuntirib b o i m a y d i . N a z a riy a R uland t o m o n i d a n asoslangan. Adsorbsiyalanish nazariyasi. 1928— 1935-yillarda T raube m o d d a larning ildizga yutilishi ildiz yu za q a t la m in i n g kolloid holati bilan bog‘liqligini va uni almashinish tabiatiga ega reaksiyalar tezligida s o d ir boMishini aniqladi. Ildiz-tuproq eritmasi tizimida k e c h a d ig a n adsorbsiyalanish j a r a y o n - lari 1935-yilda D.A. Sabinin va I.I. K o lo s o v lar to m o n id a n o ‘rga nilga n va hujayra p ro to p la z m a sin in g c h e g a ra v iy qatlam idagi m o d d a l a r d a a m fo te rlik x u susiyati mavjudligi a n i q l a n g a n . M a s a la n , o q s i l d a g i xususiyat am inokislotalarda asos va n o r d o n g uruhlar mavjudligi b o is yuzaga keladi. Ildiz tolalari yuzasida m a n fiy va m usbat z a ry a d la n g a n m a y d o n ch a lar mavjudligi bir p ay tn in g o ‘zida kation va a n i o n l a r n in g yutilishiga im k o n beradi. Tashqi m u h i t d a n m o d d a la r y u tilis h in in g niazkur m exanizm i faqat oqsilning a m fo te rlik xususiyati bilan bogMiq b o M m a sd a n , n afas olish j a r a y o n i d a o r g a n i k m o d d a l a r , a y n i q s a uglevodlarning quyidagi reaksiya asosida oksidlanishi bilan bogMiqdir: C 6 H i 2 ° 6
+ 6 0 , = 6 C 0 2 + 6 H O H + 6 7 4 kkal 1 mol T u p ro q q a o ‘g'it sifatida kiritilgan tu z l a r a n io n va kationlarga d iss o - tsialanadi va o ‘z navbatida o 's i m l ik la r n i n g nafas olishi j a r a y o n i d a hosil bo'ladigan H va H C 0 3 ga a l m a s h in a d i va ildizga a dsorbsiyalanish nazariyasi asosida yutiladi.
Oziqa elem e ntlarning hujayraga kirib borish y o ila rin i t a x m i n a n quyidagicha ifodalash mumkin: — m olekulalarning hujayradagi «erkin b o ‘shliq»qa diffuziya a so s id a sust yutilishi; — sitoplazm a yuzasi va p e k tin -s e llu lo z a m em b ra n alard a fizikaviy — kimyoviy adsorbsiyalanish;
— metabolik y o ‘l bilan m olekulalaming biriktirilishi asosida yutilish; — turli tashuvchilar y o rd a m id a yutilish; — sitoplazm a m em b ra n a la rin in g faol harakati; — pinositoz, fagositoz, sekretsiya va boshqalar. Oziqa elem entlarini ildiz tom o n id a n yutilishini izohlash u c h u n diffuz-osmotik, lipoid, ultrafiltrlanish, adsorbsiyalanish, erkin bo'shliq, tashuvchi ionlar, ion nasoslari, pinositoz, elektrokimyoviy kabi nazariya va taxm inlaryaratilgan. U larning birontasi mustaqil ravishda oziqlanish jara yonini t o ‘la tu sh u n tir ib bera olmaydi. 0 ‘simliklaming oziqlanishiga oid nazariyalar o ‘simliklar fiziologiya- siga oid q o 'l l a n m a la r d a batafsil yoritilganligi bois biz ularga o ‘g ‘it qo'llash m u am n io la ri asosida yondashamiz. Diffuz-osm otik nazariyasi. U n d a o ‘simlik hujayrasi osm otik tizim sifatida qaraladi. Oziq m od d alarn in g hujayraga kirishida hujayra shirasi v a tashqi eritm a konsentratsiyalari o ‘rtasidagi farq m u h im o ‘rin tutadi. Nazariya XIX asr s o 'n g g id a PfefTer t o m o n id a n yaratilgan. U ning fikricha, oziqa m o d d a l a r diffuz ion harakat natijasida hujayraga kiradi va q o 'sh n i hujayralarga uzatiladi. Lekin m ineral tuz ionlari kattaligini 0 ,4 —0,6 m m ga, hujayra devorlari kanallari radiusining 5—20 m m ga tengligiga e ’tib o r bersak va uni ildiz h a m d a tashqi oziq eritmasi o ‘rtasida yagona t o 's i q d e b hisoblasak, diffuziya natijasida ionlar konsentratsiyasining s h uncha ki tenglashishi s o d ir b o 'la r edi. Vaxolangki, o ‘simlik hujayrasidagi oziq m od d alar konsentratsiyasi ko‘p hollarda tu proq eritmasi konsentratsiyasidan ancha yuqoridir. Shuningdek, tashqi e ritm a va ildiz hujayrasidagi oziq elem entlar m iqdorlarining nisbati h a m bir-biriga m os kelm aydi. Ionlarning tu p ro q q a ttiq qism idan tuproq eritmasi tarkibiga o ‘tishi jad al jarayon b o 'lib, ildiz t o m o n id a n o ‘zlashtirilishga nisbatan 250 m a r ta tezroq sodir b o 'la d i. Ionlarning asosiy qism i suv yordam ida ko'chirilishi, diffuziya bu b o ra d a qism an a h a m iy a tg a molikligi tadqiqotlar asosida isbotlangan. Ildiz chegarasida suvn in g harakati qancha jadal bo'lsa, tu p ro q erit- masining konsentratsiyasi s h u n c h a yuqori boMadi. Natijada o'simlikning oziq m o d d a la r bilan t a ’m in la n ish i uchun yaxshi sharoit yuzaga keladi. O z iq m oddalar e r itm a d a n ildiz yuzasiga fizikaviy-kimyoviy adsorbsiya lanish asosida yutiladi. Oziq m o d d alarn in g ildiz hujayrasiga yutilishda sitoplazm a m u h im rol o ‘ynaydi. U ndagi oqsilsim o n m oddalar n o rd o n va asosli guruhlar tu tg an i bois s ito p la z m a n in g yuza qatlami (plaz m ole m a ) da m usbat va manfiy zaryadlangan m a y d o n ch a lar hosil b o ‘ladi. M usbat z a r y a d - langan m a y d o n c h a la rn in g tashqi q a tla m id a O H - manfiy z a ry a d la n g a n m aydo n ch a sid a esa H + guruhlar ja m l a n a d i va u la r keyinchalik o z i q a muhitidagi ionlar bilan almashinadi. Sitoplazm a yuzasida bir paytning o ‘z id a k a tio n la r (K+, N a +, N H 4 , M g +2 va b.) va a n io n lar ( P 0 4~3, N 0 3_ va b.) adsorbsiyalanishi m u m k in . Yutilgan oziq m o d d a la r tonoplastdan o ‘tg a c h , o'sim likning o ‘tk a z ish tizimiga tushadi. 0 ‘simlik ta n asid a kechadigan nafas olish, m oddalar alm ashinuvi, fotosintez, transpiratsiya kabi jara y o n lar m in e ra l m oddalarning yutilishi va siljishini t a ’minlaydi. Protoplastning faoliyati natijasida m ineral va organik birikmalarining kuchsiz konsentrlangan suvli eritmasi hujayra shirasi hosil b o ‘ladi. U n d a zaxira oziqa m od d alar va osmotik faol birikm alarning to'planishi hujayra shirasining m u h im fiziologik ahamiyatga egaligidan dalolat beradi. 0 ‘s im lik la rn in g ayrim m o d d a la r in i k o ‘p yoki kani m i q d o r d a o ‘zlashtirishi va to'planishiga ildizning ta n la b y o ‘tish qobiliyati deyiladi. 0 ‘simliklar suyuq eritm alardan tuzni, k o n se n trla n g a n e ritm a la r id a n esa suvni ko ‘p va tez o'zlashtiradi. H a r b ir e l e m e n t h u jay ra d a o ‘ziga xos fiziologik b io k i m y o v iy funksiyalarni bajaradi va uning o ‘rnini b o s h q a bironta e lem e n t (k i- myoviy xossalari o 'x sh a sh boMsada) bosa olm aydi. 0 ‘simliklar turli kation va an ionlarni tu r l i c h a tezlikda h a m d a m a ’- lum nisb atlard a 0 ‘zlashtiradi. O ziq e l e m e n t l a r yutilish j a r a y o n i d a hujayrani uning organoidlaridan ajratib tu ru v ch i m em brana, s ito p la z m a m em branasi, sito p la z m a massasi va to n o p l a s t kabi to'siqlarini y e n g ib 0 ‘tishi kerak. Oziq e le m e n tla rn in g o ‘simlik ildizi t o m o n i d a n o ‘zlashtirilishining b oshlang'ich bosqichlari yaxshi o ‘rg a n ilm a g a n va hozirgacha i o n l a r yutilishining yaxlit, universal m exanizm i yaratilm agan. Hujayraga suv, gazlar va yog‘da eriydigan m o d d a la r oson s o 'r i l a d i h a m d a chiqib ketadi. Aminokislotalar, m o n o s a x a rid la r, glitserin, y o g ‘ kislotalar bir m u n c h a qiyin, disaxaridlar va kuchli elektrolitlar j u d a qiyin o ‘zlashtiriladi.
quyish va erkin b o 's h liq energiyalari hisobiga so d ir b o ‘ladigan y u tilish sust yutilish, A T F ning metabolik energiyasi t a ’siridagi yutilish d e b yuritiladi. «Erkin bo'shliq» deganda, tashqi m uhitdagi t a ’minlab turuvchi omil o ‘z faoliyatini to 'x ta tg a n d a hujayradan osonlikcha chiqib keta- digan beqaror oziq a rnoddalar to'p lanadigan to 'q im a la r tushuniladi. B ogianishining labilligi jarayonining sust tabiatidan darak b o i a d i . Tashuvchilar yoki «ion nasoslari» nazariyasi. M azkur taxm inga k o ‘ra ionlar m e m b r a n a d a erkin holatda em a s, balki ta s h u v c h ila r molekulasi bilan kom p lek s hosil qilgan huida kiradi (kompleks m e m b rana lipid fazasining yuzasida hosil b o 'ladi). M e m b ra n an in g ichki yuzasida kom pleks dissotsilanadi va ion hujayra ichida qoladi. lonlar- ning hujayra ichiga kirib borishiga turli fe rm e n tla r ko'm aklashishi mumkin.
barg hujayrasida so 'ris h kuchi hosil b o 'ladi (u hujayra shirasidagi suvda erigan m o d d a la r n in g sitoplazmaga bosimi va hujayra suyuqli- gining hujayra q o b ig ‘iga bosimi orasidagi farqdan kelib chiqadi). Bu kuch ildizning t u p r o q d a n suvni yutishiga sabab b o ‘ladi. Suv va mineral m oddalarning yutiiishi h anida harakatlanishida transpiratsiya bilan bir qatorda ildiz b o s im i ham m uhim ah a m iy a tg a ega. O ziqa ele- mentlarning sust yutiiishi konsentratsiyagradiyenti bo'y icha ketib ionlar k atta k o n s e n t r a t s i y a d a n kichigiga q arab h a r a k a tla n a d i va b u n d a metabolik energiyaning sarflanishi talab qilinadi. Bunday yutilish dififu- zion osmatik h o d is a la r bilan bog'liq «erkin bo'shliq» energiyasi h a m d a transpiratsiya sartlan a d ig an quyosh energiyasi hisobiga sodir boMadi. Faol (m etabolik) yutilish. 0 ‘simliklar t o m o n id a n oziqa m o d d a la r ning yutilishini tush u n tirish d a ionlarning faol harakati m uhim ahamiyat kasb etadi.
bois m o ‘tadil m o le k u la la rd a n farqli o 'la r o q ikki xil kuch t a ’siriga d u c h o r b o ‘ladi: kim yoviy potensiallar gradiyenti (konsentratsiya bilan bog'liq) va elektr potensiallari gradiyenti. M az k u r ikki kuch natijasi elektrokim yoviy p o te n sia lla r gradiyenti deb yuritiladi. Elektrokim yoviy nazariyaga ko'ra ionlar elektr potensiallari gra- diyentiga teskari y o 'n a li s h d a ko'chsa, faol yutilish, aksincha, elektro kimyoviy poten siallar gradiyenti bo'ylab k o ‘chsa, sust yutilish hisob- lanadi. Elektrokimyoviy nazariya ionlar ko‘chishining sust yoki faol tabiatini ko'rsatishga qobilligi bilan boshqa nazariyalardan ajralib turadi. Shu asosda odatdagi fiziologik sharoitlarda bironta ion ildiz hujayralari va ta s h q i m u h i t o ' r t a s i d a sust ta rq a lm a s lig i a n i q l a n g a n . A n i o n l a r
( N O , - , H 2P 0 4- , SO,,2- ) hujayraga ja d a l y u tila di, sekin chiqib k e ta d i, kationlar (K + d an boshqa) esa sekin yutilib, te z chiqib ketadi. M asa la n , bu hayvonlar va b a ’zi galofitlar hujayralarida natriy m iqdorining k a m , kaliyning k o ‘p bo'lishiga sababdir. K + n in g hujayraga jadal kirishi bilan bir vaqtda N a + ning tashqariga to 'x to v s iz chiqib turishidadir. Natriy ionlarining zarur miqdori uning konsentratsiya gradiyenti b o 'y la b sust diffuziyalanishi hisobiga saqlab turiladi.
k ashf qilgan edi. 1931-yilda Lyuis h ayvon hujayralarining p l a z m a tik yuzasi goh shishib, goh puchayib turishiga e 't i b o r berdi va a h y o n - a h y o n d a bu o ‘simliklar birikib, m u h i tn in g b ir qism ini o ‘rab o lishini, hosil b o i g a n pufakchani p ro to p la z m a n in g ichki qismiga surilishini kuzatdi. Tirik hujayra tom onidan e r itm a n i t o m c h i (pufakcha) h o l a td a yutilishini Lyuis «pinositoz» deb atadi. 0 ‘simliklarga h a m oziqa m od d alar p inositoz y o ‘li bilan yutilishi m um kin. Bunda yutiladigan zarrachalar hujayra m em b ra n a yuzasida adsorbsiyalanadi. S o 'n g membrana ichkariga qarab bukilib, «o‘ra» liosil qiladi. Zarracha o ‘raga tushgach m e m b r a n a n i n g chetlari birlashadi. Hosil bo'lgan pufakcha tashqi m e m b r a n a d a n uzilib, hujayraning ichkarisiga qarab harakat qiladi va fe rm e n tla r t a ’sirida parchalanadi. Pufakchaning hosil bo'lishi va tashqi m e m b r a n a d a n uzilishi m a ’- lum m iqdorda A T F shakldagi energiya sarflanishini talab qiladi. 0 ‘simlik tanasida pinositozga teskari j a r a y o n hujayralarning a y r im keraksiz m o d d a la rn i chiqarib yuborishi h a m kuzatiladi. Oziqa m oddalarning o'simlikka yutilishiga oid fikrlarni u m u m l a s h - tirib quyidagicha xulosa qilish m u m k in : 1) yutilgan ionlar bir qator m etabolik o 'z g arish larid an keyin h u ja y ra struktura elem entlarining organik b irikinalari tarkibiga o'tadi; 2) ortiqcha ionlar ildiz hujayra vakuolalarida t o ‘planadi yoki k selem a naylari bo'ylab o'sim likning yer ustki q ism ig a uzatiladi; 3) yutilgan ionlarning bir qisnii o ‘sim lik o rg a niz m ida n ta s h q a r ig a chiqariladi. Oziqa m od d alarn in g yutilish bilan b i r q a t o r d a ularning m a ’l u m y o 'n a lis h d a k o 'c h is h i ham sodir b o 'la d i. Jldizda ionlar h a r a k a t i n i ifodalash u c h u n yaqin va olis k o 'c h is h a ta m a la ri qabul qilingan. Birlamchi yutilish yoki ionlarni p la z m a m e m b ra n a s id a n ajra lish g a yaqin k o 'c h is h , ionlarning t o 'q i m a l a r , o r g a n la r va o ‘simlik t a n a s i b o 'y la b bir h u ja y ra d a n ikkinchi h u ja y ra g a o 'tis h ig a olis k o 'c h i s h deyiladi.
B.V. Vaxmistrov io n lar siljishining ikkita variantini taklif qilgan: a p o p l a z m a t ik ( h u j a y r a q o b ig 'i va hu jay ra lar o ra lig 'i b o 'y la b ) va sim plazm atik (sim plast b o ‘ylab) siljish. Hujayra qobig'i va hujayra oraliqlari to'qim alari murakkab tuzilgani bois ionlarning a p o p la z m a tik harakatlanishi sust kechadi. Ionlar- ning hujayradan hujayraga o'tishi k o 'p r o q yagona tizim -sim p- lastga birlashtiruvchi plazm odesm alar b o ‘yicha amalga oshadi. Sim plast b o 'y l a b harak atlan ish d a ion larn in g bir qismi («erkin bo'shliq») b o ‘shliqqa, keyinchalik suv oqim i bilan o'zlashtiriladigan jo y to m o n asta-sekin harakatlanishi m um kin. Oziq m o d d a la r n in g ildizga yutilishi va harakatlanishi o'simlikdagi m o d d a h a m d a e n e rg iy a almashinuvi, ildiz va yer usti qism ining rivojlanishi h a m d a faoliyatiga bog'liq. Download 5.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|