0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va à b t 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Download 5.63 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Agrokimyoning hozirgi davrdagi niuammolari
- I I bob. 0 ‘SIM LIK LAR NIN G KIMYOVIY TARKIBI VA O ZIQ LA N ISH I 0 ‘SIMLIKLARNING MINERAL KIMYOVIY
- Ayrim ekinlar tarkibidagi suv va quruq moddalarning nisbati
§
Z f*. ГЧ r -
Ó \о г- О sO vi t~-«* r*- с w-Г O' гг г-^ ГЧ оо го СП г«-*
Г- 00 о r~- 40 эс оо ГЧ оо ГЧ ГО Г" O' VI г--* V» ГО 'S- ГЧ гч о ГО о 9* О * а Г z " ГЧ о г»» Ti
Г- sC ГО эс sC Г' Г-. гч O' r r ° \ ч©
г~ г*1
чС r- эс ГЧ ОО >£> >0 Г '
ГЧ ГО ГЧ г- о^
•п го г~ O' Г'!
о O' V» S N Jri ja. C-_
z " ro ГГ ГО Vi г*» O' I4*.
V> V Г" >с V» го и 00 го O', Tf
I— ГЧ ГЧ г~- ГГ г~» о ГГ m ГЧ г -
ГЧ ГО O' ГО о чО* Г- ГЧ ГЧ <о a l о ое я сл ?
oT e
эо О гч V> эс >о г«. го ГО ГЧ г- ГЧ о Vi г~’ о го ГЧ г~’ ГП VI Tí- СП ГО O'“ NO ГО о 90 ГО vT ГО ГЧ ГО о '
чО R £ N > •3- 8 Г-Г
«Л го г-. sO ОС *г г- ы ГО ГО г» ГЧ TJ- TJ- vT O' ГЧ о 40 оо о Г ' ГО о о гг ГЧ h.’ V» л 1 i £ 1Л Ê 3 Е Э £ с СЧ 00
>. гз
} № 1 с !Ч ш тэ « .с (Л iS
>. Е
Е D Is h la y d ig a n
s m ? № £ >. I Е D £ с <3 ш ■5 п "Si №
Fosforli o ‘g‘it m e’yori oshishi bilan har ikkala tuproqda ham ildiz o ‘sishi va yutish yuzasi ko‘payadi. Shuni ham ta ’kidlash lozimki, sug‘oriladigan b o ‘z o ‘tloqi tu p ro q d a hamm a navlarda ham yon ildizlar soni va ildiz yutish yuzasi sug'oriladigan tipik bo'z tuproqqa nisbatan k o ‘proq b o ‘ladi. Agarda yon ildizlar soni bilan ildiz yutish yuzasi kattaligi solishtirilsa, bular o 'rta sid a korrelyativ bog'liqlik borligini k o'rish m um kin. G ‘o ‘za navlarining tuproq sharoiti va o'g'itga nisbatan reaksiyalari o 'rta s id a g i farq u larn in g y e tish tirg a n hosilida k o ‘rish m um kin. 8-jadvalda g ‘o 'za navlarining 2 ta tuproqda va 7 ta o ‘g ‘itli variantda hosildorligi keltirilgan. K o‘pchilik tadqiqotchilar o ‘g ‘itning g'o'zaning navlariga ta ’sirini bitta tup ro q sharoitida o ‘tkazishgan. Bunday tadqiqotlarning natijalari g‘o ‘za navlarining o'g'itga m unosabatini baholash uchun kamlik qiladi. C hunki h a r bir nav aniq tuproq ayirmasi va o ‘g‘it bilan birgalikda yuzaga kelgan oziqlanish sharoitiga reaksiya beradi. Dem ak, g 'o 'za navlarining o 'g'itg a m unosabati haqida gapirilsa, qaysi bir tuproqda ekanligi aniq ko'rsatilishi kerak, tuproqlarimiz esa bir-biridan katta farq qilad i. B unday bog‘liqlik J. Sattorov va uning o 'q u v ch ilari to m onid an olib borilgan tajriba natijalaridan yaqqol ko‘rinib turibdi. Sug'oriladigan tipik b o ‘z va b o 'z-o 'tlo q i tuproqlarda o ‘g‘it beril- m aganda nisbatan ko'proq paxta hosilini 159-F ko'rsatdi. N 2 ik )P
40K 1(I0 kg/ga o ‘g ‘it berilganda sug‘oriladigan bo'z tuproqda nisbatan ko‘proq paxta hosilini C-4727, 108-F navlari berdilar. Sug'oriladigan bo'z- o ‘tloqi tuproqlarda esa-C -4727 va Toshkent 1 navlari. O 'g 'it m e’yori N 25((P |75 25()K (25 gacha qaytarilganda sug'oriladigan b o 'z tu p ro q d a Toshkent 1, 108-F va 159-F yuqori hosil ko'rsatdilar. S ug'oriladigan b o 'z-o 'tlo q i tu p ro q d a esa, C-4727, Toshkent 1 va 108- F hosilni ko'proq berdi. Eng yuqori m e’yorda — N 3Ü()P21U_3()0K.15W kg/ga o 'g 'it berilganda su g 'o rilad ig an tipik b o 'z tu p ro q d a yana o'sha Toshkent 1, 108-F n a v la ri, s u g 'o rila d ig a n b o 'z - o 't l o q i tu p ro q d a esa C -4 7 2 7 va T oshkent I navlari m aksim um hosil berdi. D em ak, C-4727 navi nam likni ko'proq bo'lishini xohlaydi, 108-F uchun esa nam lik unchalik k o 'p bo'lm asa ham yuqori dozadagi o'g'itga ijobiy reaksiya beradi. C-4727 navi sug'oriladigan bo'z-o'tloqi tuproqda, T oshkent 1 navi esa har ikkala tuproqda ham fosforli o 'g 'itn i ko'proq talab qilishini ko'rsatdi. 108-F va 159-F navlari esa fosforli o 'g 'it ko'payib azot bilan nisbati N :P 1:1 teng bo'lganda hosilni kamaytiradi.
G ‘o ‘z a n a v la ri n in g h o si ld or li g i, s /g a . Oo
0 ‘simliklarning mineral oziqlanishida nav xususiyatlari o'rganilayot- g anda birinchi navbatda ildiz tizim i orqali ionlarni yutilishiga chuqur e ’tib o r berish kerak. U yoki bu ionni k o ‘proq yutilish i-b u ildiz hujayralaridag i genotipik farq qiladigan harakatdagi m exanizm ga bog‘liq. Ildiz tizim ining fiziologik aktivligi, ya’ni ionlarni yutishi, m etabolik jarayonlari genetik y o ‘l bilan oldindan belgilangan. N avlar o ‘rtasidagi farq xolos ionlarni birlamchi yutilishi bilangina bog'liq b o lm asd an , yutilgan ionlarni o'simlikdagi harakati va o'simlikni y erdan ustki qismida borayotgan m odda almashinuv jarayonlari bilan ham b o g iiq d ir. Hozirgi paytda ildiz tizimi orqali kation, anionlarni yutilishi va ildizda organik m oddalam ing sintezi o'rtasidagi bog'liqlik turli navlarda o ‘rganilmoqda. N a v n in g m odda alm ash in uv id ag i xususiyatlarini t o ‘liq ochib beradigan fiziologik va biokim yoviy jarayonlam i o ‘rganadigan ilmiy- tad q iq o tlar o ‘tkazish kerak. Shunga o'xshash ilm iy-tadqiqot ishlari olib borilmasa, nim a uchun h a r xil navlar turli xil m iqdorda ionlarni oladi,-degan savolga javob berish m um kin emas. N avlar o'rtasidagi farq qaysi om il yoki jarayon bilan bog'liq ekanini ochib bo'lm aydi. Eng a w a lo , 2 xil navda ionlarning m iqdorini to ‘g ‘ri aniqlab, bu ikki navni bir biriga payvand (bir navning ustki qism ini, ikkinchi navning ildiziga va shuni teskarisi) qilib o ‘rganish lozim. M ana shunday e k s p e rim e n t io nlarni y u tilish id a o ‘sim iikning ildizini yoki ustki qism ining rolini aniq ko‘rsatib beradi. B undan tashqari, o ‘simlik tom onidan ionlarni yutish yoki o'simlikda ionlarning m iqdorini nasldan-naslga o'tishi ham o'rganilm agan. Bu yo‘nalishdagi ilmiy ishlar o'sim liklar fiziologiyasi, genetika va agrokimyo fanlari taraqqiyotiga qo'shilgan katta hissa bo ‘lib qoladi. Agrokimyoning hozirgi davrdagi niuammolari A grokim yo o ‘g‘it ishlab chiqarish sanoati bilan cham barchas bog'liq. Agrokimyo va o ‘g‘it ishlab chiqarish bir-biri bilan kelishgan hollarda taraqqiy etishi kerak. A m m o bugungi kunda kim yo sanoatining taraqqiy etganiga qara- m asdan b a ’zi bir yechilm agan m uam m olar m avjuddir. Eng a w alo fosforli o ‘g ‘itlar ishlab chiq arish n i ko‘paytirish va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishga o ‘g‘itlarni optim al nisbatda yetkazib berish hisob- lanadi.
Yana bitta m uam m o-m ikroo'g'itlar ishlab chiqaruvchi kichik-kichik zavodlar tashkil qilish va makro, m ikroo‘g‘itlarni birga ishlab chiqa- rishini ta ’m inlovchi texnika va texnologiyalarni yaratish sanaladi. M uhim ahamiyatga ega bo'lgan vazifalardan biri o ‘g‘itlarning yangi shakllarini, tarkibida m ikro elem en tlari b o 'lg an kom pleks o ‘g ‘itlar yuzaga keltirish va ishlab chiqishdir. Islilab chiqilgan va q o ilan ilayotg an o 'g 'itla rn in g samaradorligini o sh irish o ‘ta m uhim m u am m o la rd a n b o ig a n va bugun ham xuddi shunday. Agrokimyoning b a ’zi b ir nazariy m uam m olari hozirgacha yechilm asdan kelm oqda. Bularga m isol qilib oziq elem entlari aniq dastur asosida ajralib chiq adig an a z o tn i va m ik roo 'g'itlarn in g yo‘qligini keltirish m um kin. 0 ‘g ‘itlard a n ajralib chiqadigan oziq elem entlar m iq d o ri va nisbati o 'sim lik n i h a r bir navining vegetatsiya fazalari bilan bog'liq bo'lgan m u dd atd agi talabi va iqlim tuproq sharoitiga m os kelishi lozim. Bu m uam m olarni yechish u c h u n mavjud har b ir tu p ro q -iq lim sharoitida asosiy qishloq xo'jalik ekinlariga oziq e le m e n tla r qabul qilinganida oziqa m oddalar o'rtasid ag i o'zaro ta ’sir va bog'liqlikni ko'rsatuvchi aniq ilmiy ma’lu m o tlar olish uchun m odelli tajribalar o'tkazish kerak bo'ladi. O ziqa elem entlarining o 'sim lik olayotgan paytda o 'z a ro t a ’siri haqida aniq va chuqur m a’lum otlarga ega bo'lish ularni yuqori ham da sifatli hosil beradigan tomonga boshqarish im konini beradi. Hozirgi zam onda o'sim liklarning m akro va m ik ro elem en tlar bilan oziqlanish jarayonini boshqarish nihoyatda dolzarb m uam m o lard an hisoblanadi. Qishloq xo'jalik ekinlarining yangi yuqori hosildor navlarini paydo bo'lishi, ularning makro va m ikroelem entlarga bo'lgan talabini optim al qondirish uchun o'simlikning oziqa m oddalari bilan ta ’m inlanganligini to 'g 'r i k o 'rsa ta d ig a n diag n ostik a usullarini y aratish h a m m u h im m asalalardan hisoblanadi. O ziqlanishning optimal darajasini yaratm asdan tu rib , y u q o ri hosil olish haqida gap bo'lishi m u m kin emas. Am m o bu m asa lad a hali k o 'p yechilm agan vazifalar tu rib d i, m asalan, o 'sim liklarning o ziq ele- m entlarga bo'lgan talabini yana bir tekshirib ko'rish lozim , chunki h ar bir navning oziqlanishida uning o'ziga xos genotipik xususiyatlari mavjud.
Boshqa ham m a hayot om illari mavjud bo'lganda oziq elem entlarini o'sim lik tom onidan olinishi va ularni m etabolizm da q atn a sh ish i u yoki bu navning genetik xususiyatlari bilan bog'liqdir.
Hozirgi zam on ekologiya m uam m osi kun tartibiga tabiiy obyekt- larning elem entlar tarkibini o ‘rganish kabi juda murakkab masalalarini q o ‘ym oqda. Bu masalaning chiqishiga sabab birinchidan, ekologiyani buzuvchi tabiiy fonlar, oqim lar bo'lsa, ikkinchidan, antropogen om illar (sanoat, transport chiqindilari, organik va mineral o ‘g‘itlarni qo‘llash, sug‘orish). H a r xil yashash h u d u d la rid a inso n -m u h it tizim ida kim yoviy elem en tlar aylanish doirasini kom pleks holatda o'rganib borish kerak. C h u n k i inson va o ‘sim liklarning oziqa elementlariga bo'lgan talabi, ularni kelib chiqish ichki va tashqi sharoitlari bilan uzviy bog‘liqdir. B u n d ay yirik m u am m o n i y echishda hududiy taraq q iy etgan m o n ito rin g m a’lum otlarining katta bazasi kerak bo‘ladi. M onitoring tizimiga m a ’lum b o ‘lgan tuproq, o ‘simlik, hayvonot dunyosi, oziqa m ahsulotlari, suvdan tashqari o ‘g‘itlar, kom postlar va su g ‘orish suvini ham kirgizish kerak. 0 ‘g ‘itlash tadbirining sam aradorligini yanada k o 'tarish uchun quyidagilarni amalga oshirish zarur: 1) fiziologiya-biokim yo jara y o n la rid a oziq elem en tlarn ing rolini c h u q u rro q o'rganib m ineral oziqlanish nazariyasini m ukam allash- tirish .
2) biogeokimyo hududlarni hisobga olib, tuproq-iqlim zonalari u c h u n qishloq xo'jalik ishlab chiqarishni o'g'itlarga bo'lgan talabini aniqlash prinsiplarini ishlab chiqish; 3) tuproqlarda makro va m ikroelem entlarning harakatini shakllarini va o ‘sim lik diagnostikasi haq id a m a ’lumotlarni chuqur analiz qilib o ‘g ‘itlar samaradorligini o ld in d an aytib beradigan ishonchli usullarni ishlab chiqish; 4) tuproq va o'sim likda m ak ro hamda m ikroelem entlarni bo'lishi m u m k in bo'lgan m iqdor va nisbatini aniqlash; 5) tuproqda va o'sim likda oziq elem entlar miqdori ham da shaklini aniqlaydigan usullarni yanada m ukam m allashtirish; 6) b e rilg an suv, o rg a n ik , m in e ra l o 'g 'itla r m iq d o ri ekilad igan q is h lo q x o 'ja lik ek in lari x u s u siy a tla rin i hisobga olib h a r b ir tu p r o q - i q li m zo n a sin in g t u p r o q la r i u c h u n oziq e le m e n tla r b ila n t a ’m in la n g a n lik n i to ‘g ‘ri a n iq la s h n in g ilmiy asoslangan m iq d o rin i y a ra tis h . H a r b ir tu p ro q -iq lim z o n a si uch un k o ‘p yillik ta jrib a la rd a , a lm a s h la b e k ish d a oziq e le m e n tla r in in g b io lo g ik a h a m iy a tin i o 'rg an ish g a alohida diqqat bilan qaralishi zarur.
Sinov savollari 1. A grokim yoning m aqsadi va v a z ifa la ri nim alardan ib o ra t? 2. A g ro k im y o n in g a g ro n o m iya g a o id f a n i a r o ‘rta s id a g i o ‘r n i va u la r b ila n aloqasi q a n d a y? 3. A g ro kim y o viy tadqiqotlarning q a n a q a u sullarini b ila siz? 4. 0 ‘s im lik la r n in g o ziq la n ish ig a o id ilk ta x m in la r k i m l a r to m o n id a n y a r a tilg a n ? 5. O 'sim liklarning tuz, selitra, su v , havo, gum us bilan oziqlanishiga o id n a za riy a la r kim la r to m o n id a n ish la b chiqilgan? 6. B u sse n g o n in g a grokim yo ta r a q q iy o tig a q o 'sh g a n h is s a s in i q a n d a y b a h o la y s iz ? 7. A grokim yo fa n in in g asoschisi k im va lining x izm a ti n im a d a ? 8. F an ta ra q q iyo tig a k a tta h is s a q o 's h g a n rus o lim la r id a n k im la r n i b ila s iz ? 9. 0 ‘zb e k isto n d a o 'g 'itla r u s tid a ilm iy ta d q iq o tla r q a c h o n va k im la r to m o n id a n am alga o shirilgan? 10. A g r o k im y o f a n i n i r i v o j l a n i s h i g a m u n o s ib h is s a q o 's h g a n va q o 'sh a yo tg a n olim lar to 'g 'risid a n im a la rn i bilasiz? I I bob. 0 ‘SIM LIK LAR NIN G KIMYOVIY TARKIBI VA O ZIQ LA N ISH I 0 ‘SIMLIKLARNING MINERAL KIMYOVIY TARKIBI 0 ‘sim liklar kimyoviy jih a td a n nihoyatda murakkab tuzilgan bo‘lib, ularning tanasi suv va quruq m oddalardan tarkib topgan. 0 ‘sim liklarning quruq m oddasi deganda, ular tarkibidagi mineral va organik m oddalar yig‘indisi tushuniladi. 0 ‘simlik to‘qimalari tarkibida quruq m oddalarning miqdori nisbatan kam, aksincha, suvning miqdori ko ‘p b o ‘ladi. U lar tarkibidagi suv va quruq moddalar nisbati, odatda, o ‘sim likning turi, yoshi va tan a qismi yoki to ‘qim alarining fiziologik holatiga bog‘liq ravishda o ‘zgaradi (9-jadval).
Z ig 'i r va k u n g a b o q a r u ru g ‘i 7-10 9 0 -9 3
G 'a l l a e k in la r in in g d o n i 12-15
85-88 Q a n d la v la g in in g ild iz i, m evasi va k a rto s h k a tu g a n a k la ri 75-80
2 0 -2 5 E k in la rn in g k o 'k m a s sa s i 80-85 15-20
S a b z i, o sh la v la g i, p iy o zb o sh i 86-91
9 -1 4 K a ra m , s h o lg 'o m , lu rn e p s 90-93 7 -10
P o m id o r v a b o d rin g 9 4 -9 6
4 -6 Suv — o'sim liklarning o ‘suv organlari va to ‘qim alarida 70 dan 95% gacha, urug‘larning zaxira to ‘plov hamda mexanik to ‘qimalari hujayralarida esa 5 dan 25% gacha suvbo'ladi. 0 ‘simlik qarib borgani sari t o ‘qim alardagi, ayniqsa, reproduktiv organlar to'q im alaridag i suvning yalpi zaxirasi va nisbiy miqdori kamayadi. 0 ‘sim lik tanasida funksiyalari bevosita uning fizikaviy va kimyoviy xossalari bilan bog'liq. Suvdagi yuqori solishtirma issiqlik sig‘imi va h ar qanday h a ro ratd a ham bug'lanish xususiyati o 'sim lik larn in g qizib (kuyib) ketish idan saqlaydi. Suv — yaxshi erituvchi b o ‘lib, u nda aksariyat b irik m alar elek tro - litik dissotsiatsiyalanadi va zaru riy oziqa e le m e n tla rin in g ionlari o 'zlash tirilad i. Suv m olekulalarining qutblanish xossalari ham da strukturasining tartibliligi o'sim lik hujayralarida quyi va yuqori m o lekular birikm a- larning ion va m olekulalarini gidratlanishiga sabab b o ‘ladi. Suv o ‘simliklardagi energetik o ‘zgarishlarda, eng a w a lo fotosintez jarayonida, kimyoviy birikmalarning hosil bo'lishida alohida aham iyatga ega. U quyosh nurining fotosintez uchu n zarur, ko'zga k o 'rin ad ig an va shunga yaqin ultrabinafsha qism ini o ‘tkazib, infraqizil radiatsiyaning m a’lum qismini tutib qoladi. 0 ‘simlik to'q im a va hujayralarida suvning bo'lishi turgorga sabab bo ‘ladi, bu turli tum an fiziologik va biokim yoviyjarayonlarning m uhim yo'nalganlik va jadallik om ilidir. 0 ‘simlik tanasida organik birik m alar ning biokimyoviy sintezi va parchalanish reaksiyalari bevosita suv ishtirokida bo'ladi. Suv tuproqdagi mineral tuzlarni erituvchi va o'sim lik tanasida m oddalarning harakatlanishi h a m d a alm ashinuvi u ch u n m u h itgin a b o‘lib qolm asdan, ular hujayra tuzilishining ajralmas qism i ham dir. 0 ‘sim liklar tarkibidagi suvning m iqdori uning tu ri va yoshiga, tam inlanish darajasi, transpiratsiya ham da oziqlanish sharoitlariga bog‘liqdir.
nishi atm osferadan karbonat angidrid gazining yutilishi va ildiz tizimi tom onidan tuproqdagi m ineral tuzlarning o ‘zlashtirilishi hisobiga sodir bo'ladi.
Qishloq xo'jalik ekinlari tarkibidagi quruq m oddaning 4 2 —45% i uglerod, 40—42% i kislorod, 6—7% i vodorod hissasiga t o ‘g ‘ri kelib, ularning yig‘indisi 90—94% ga tengdir. Azot va boshqa elem en tlarning yig‘indisi atigi 6—10% ni tashkil qiladi (10-jadval). Uglevodlar, yog'lar va boshqa azotsiz organik b irik m alar uchta elem entdan — uglerod, kislorod va vodoroddan tuzilgan, oqsil ham da boshqa azotli organik birikm alar tarkibida esa azot ham uchraydi. M azkur to ‘rtta elem ent — organogen elem entlar deb ataladi va o 'sim liklar quruq m oddasining tax m in an 95% ga yaqini u lar hissasiga to ‘g ‘ri keladi. 4 - A g r o k im y o
|
ma'muriyatiga murojaat qiling