0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va à b t 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
D ala tajribalarini o'tk azishd a tu p roq -iqlim sh aroitlari m u h im
Download 5.63 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Dala tajribalaridagi barcha agrotexnikaviy tadbirlar yuqori saviyada tashkil qilinishi, barcha variantlarda qollaniladigan tadbirlar sifat va
- Agrotexnikaviy tadbirlar ich id a sug‘orish alohid a e ’tiborga ega bolib, suv barcha variantlarga bir kunda, bir xil m iqdorda berilishi
- D ala tajribasining tipikligi deganda, organilayotgan navlarning shu sharoit uchun yaroqliligi va m oslashtirilganligiga jiddiy e ’tibor
- DALA TAJRIBALARINING TURLARI
- Uch om illi (2 x 2 x 2 = 8 ) dala tajribasining tizimi № 1-nav
D ala tajribalarini o'tk azishd a tu p roq -iqlim sh aroitlari m u h im ahamiyat kasb etadi. Bu o'z navbatida tadqiqotlar qaysi tuproq tipida bajarilgan b o‘lsa, olingan natijalar ham faqat shu tuproqlar tarqalgan hududlarda q o ila n ilish i lo zim ligin i taqozo qiladi. T o ‘q tusli bo'z tuproqlar sharoitida o'tkazilgan tajribalarning natijalari M irzach o‘1 tuproqlari yoki gidromorf tuproqlar tarqalgan xo'jaliklar uchun tavsiya qilinsa, dala tajribalari oldiga qo'yiladigan birinchi talab q o ‘pol ravishda buzilgan hisoblanadi. Dala tajribalaridagi barcha agrotexnikaviy tadbirlar yuqori saviyada tashkil qilinishi, barcha variantlarda qo'llaniladigan tadbirlar sifat va bajarilish muddatlari jihatidan bir xilda b o‘lishi kerak. Boshqacha aytganda, tajribada rejalashtirilgan barcha ishlar barcha variantlarning ham m asida bir kunda bajarilishi lozim . Rejalashtirilgan ishlarni bir kunda tugatishning iloji bo'lm agan, hollarda tadbir bitta takrorlikning barcha variantlarida birinchi kunda, qolgan takrorliklarda esa ikkinchi kuni bajariladi. Um um an olganda, agrotexnik tadbir tajriba variant larida k o‘pi bilan ikki kun ichida bajarilishi kerak. B undan tashqari, tuproqni ishlash, ekish va nihollarni parvarishlashda qo'llaniladigan barcha m oslam alar birinchidan, zam onaviy ik k in ch id a n , barcha variantlarda bir xilda bo'lishi kerak. Agrotexnikaviy tadbirlar ich id a sug‘orish alohid a e ’tiborga ega bo'lib, suv barcha variantlarga bir kunda, bir xil m iqdorda berilishi kerak. Sug'orishdagi variantlar o ‘rtasidagi farq o'sim liklarning o ‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga sezilarli ta’sir k o‘rsatadi. D ala tajribasining tipikligi deganda, o'rganilayotgan navlarning shu sharoit uchun yaroqliligi va m oslashtirilganligiga jiddiy e ’tibor beriladi. BITTA BELGI BILAN FARQLANISH P R IN S IP I U slu b iy jihatdan to ‘g‘ri tashkillashtirilgan tajribaning m uhim shartlaridan biri — mantiqan bitta belgi bilan farqlanish prinsipidir, y a ’ni dala tajribasida taqqoslanadigan variantlar bir-birlaridan faqat bitta o ‘rganiladigan belgi bilan farq qilishi lozim . Masalan, azotli o ‘g ‘it m e’yorlari ustida o'tkaziladigan tadqiqotlarda variantlar o'rtasidagi birdan-bir farqlanadigan belgi — o ‘g ‘it m e’yoridir. Boshqa barcha omillar (tuproq tipi va unum dorligi, o ‘tm ishdosh ekin, tuproqni ishlash usullari, nav, ekish va o ‘g ‘itlash m uddatlari, usullari, 33 — Agrokimyo 513
slnm ingdek, parvarishlash) barcha variantlarda bir xilda b o iish i kerak. Ayni shartga amal qilinmasa, o ‘rganilayotgan o 'g'it m e’yorining ekinlar hosiliga ta ’sirini o'rganib b o im a y d i. O 'sim liklarning hayotiy om illari o'zaro b o g liq bo'lganligi sababli, h a r d o iin faqat bitta belgi bilan farqlanish prinsipiga amal qilib bo'lm aydi. Bunga quyidagi oddiy misolni keltirish mumkin. Sug'orish jarayonida tuproqning namligi o ‘zgaradi. Namlik tartibotining o'zga- rishi o 'z navbatida tuproqning haroratiga, haroratning o'zgarishi esa m ikroorganizm lar faoliyatiga ta ’sir ko'rsatadi. Tuproqdagi oziq m oddalarning miqdori va ularning harakatchanligi tabiiyki m ikroorganizm lar faoliyati natijasida o ‘zgaradi. Aytilganlardan faqat bitta belgi bilan farqlanish prinsipiga erishib bo'h n as ekan degan xulosa chiqarish kerak emas. Bu prinsip zamirida eng asosiy, o'rganilayotgan belgi nazarda tutiladi. Yana inisollarga m urojaat qilaylik. Dala tajribasida bug‘doyning biologik xususiyatiga ko 'ra k o 'c h a t qalinligiga tu rlich a m unosobatda bo'ladigan ikkita naviga o ‘g ‘it m e’yorlarining t a ’siri o ‘rganilayotgan b o isin . Bu ikki navning hosilini taqqoslash uchun u larb ir xil ko'chat qaliialigida ekilishi loziin edi. Bu bitta navning alb atta noqulay oziqlanish sharoitiga tushushiga va katta uslubiy xatoga sabab b o iad i. Buning oldini olish uchun bir nav o'ziga qulay ko‘chat qalinliklarida ham sinab ko'riladi. Yana bir misol. Tajribada kaliyli o ‘g ‘it turlarining (kaliy xlorid va kaliy sulfat) xlorga chidamli ekin hosildorligiga ta ’siri o ‘rganilayotgan bo'lsin. Agar h ar ikki shakldagi o ‘g ‘it faqat kuzda yoki bahorda berilsa, olinadigan natijalar bir-biridan keskin farq qiladi. 0 ‘g ‘it shakllarini haqqoniy baholash uchun tajriba tizimiga turli m uddatlarda o ‘g‘it beriladigan qo'shim cha variantlar kiritiladi. Barcha hollarda bitta belgi bilan farqlanish prinsipi -maqsadga muvofiqlik yoki m e’yordalilik prinsipi deb qaralishi kerak. TAJRIBALARNI MAXSUS MAYDONCHALARDA 0 ‘TKAZISH Dala tajribalarini maxsus ajratilgan maydonchalarda o ‘tkazish bitta belgi bilan farqlanish prinsipining m antiqiy davomidir. Bu talab har qanday dala tajribasida albatta bajarilishi shart. Tarixi m a’lum boMmagan (maxsus ajratilmagan) maydonlarda amalga oshirilgan tajribalarning natijalarini tushunish va tushuntirib berish, shuningdek, ulardan foydalanish um um an m um kin emas. Tasodifiy m aydonchalarda o'tkazilgan tad q iq o tla rn i (ular q anday m aq sad d a o ‘tkazilishidan qat’i nazar) dala tajribalari deb atash m um kin em as. H O SILN I HISOBGA O L IS H VA TAJRIBANING HAQQONIYLIGI Qishloq xo‘jalik ekinlarining hosili va m ahsulot sifati — tajriba variantlarining xolis ko'rsatkichidir. Hosilni hisobga olish yo'li bilan tajriba variantlarida o ‘rganilayotgan sharoit va o m illarn in g t a ’siri miqdoran aniqlanadi. 0 ‘tkazilgan tajriba haqqoniy bo'lgandagina hosilni hisobga olish va uning sifatini baholasli ma’lum bir qimm atga ega bo'ladi. T ajriba haqqoniy b o ‘lishi u c h u n uning tizim i va u slu b iy o ti, o ‘tkaziladigan joy va shart-sharoitlari tadqiqotning oldiga q o'yilgan maqsad va vazifalarga mos kelishi kerak. Tajribalarning haqqoniyligi va aniqligi bir-biri bilan bog‘liq, lekin mustaqil tushunchalardir. Aniq tajribadan olingan n atijalarn i o'ziga xos m ate m a tik yoki statistik usullar yordam ida hisoblab topiladi. Dala tajribalarining aniqligiga agrometeorologik sharoitlarning turli- tu m an lig i, tajriba m aydoni tu p ro q la rin in g bir jinsli b o ‘lm aslig i, agrotexnikaviy tadbirlarni o ‘tkazishda yo‘l qo'yiladigan ayrim nuqsonlar turlicha ta ’sir ko‘rsatadi va shu asosda tajribaning xatoliklari yuzaga keladi. DALA TAJ RIB ALARIDA UCHRAYDIGAN XATOLIKLARNI UCHTA TOIFAGA B O ‘L ISH M UM KIN Tasodifiy xatolar — turli om illarning o'zaro ta'siri natijasida yuzaga keladi. Tasodifiy xatolar tajriba aniqligiga sezilar-sezilm as ta ’sir k o 'r- satadi. Dala tajribalarida tasodifiy xatolarni yuzaga keltiradigan o 'zig a xos elem entlar mavjud. Tasodifiy xatolarning o ‘ziga xos to m o n larid an biri undagi ijobiy va salbiy elem entlarning o'zaro ta ’sirlashishi natijasida tajriba aniqligiga yetkaziladigan zararning kamayishi va silliqianishidir. Tasodifiy xatolarga iqlimdagi sovuq va issiq, seryog'in va q u ru q kunlarning alm ashib turishini misol qilish mumkin Tizim li xatolar — muayyan om ilnin g faqat bitta y o 'n a lish d a g i doimiy ta ’siri natijasida yuzaga keladi. M asalan, unum dorlik jih a td a n bir jinsli bo‘lmagan m aydonda tajriba o ‘tkazilganda, tuprog'i unum dor boMakdagi hosildorlik boshqa variantlarga nisbatan sezilarli darajada yuqori boMadi. Sistem atik xatolarning o ‘ziga xos xususiyati — bitta yo'nalishda ta ’sir etishida, ya’ni olinadigan natijalarni ijobiy yoki salbiy tom onga o'zgarishidadir. Sistematik xatolarda, tasodifiy xatolar- dan farqli oMaroq, sharoit yoki omillarning ta ’siri o ‘z -o ‘zidan susay- m asdan, aksincha, ortib boradi. Dala tajribalari oldiga qo'yiladigan talablarning buzilishi natijasida qo'pol xatolar yuzaga keladi. M asalan, tadqiqotchi yanglishib o‘g‘itsiz (nazorat) variantga o ‘g‘it berdi yoki hosilni hisob-kitob qilish chog'ida navlar yoki tajriba variantlarini adashtirib q o ‘ydi deylik (bu odatda, tadqiqotchining ishga sovuqqonligi natijasida xaltachalarga nav, variant va takrorlik raqamlarini yozib qo ‘ymagan hollarda sodir bo ‘ladi). Bunday sharoitda yo‘l qo'yilgan xatoni «tuzatib b o ‘lmaydi», variant, takrorlik, ba’zi hollarda tajriba natijalarini to ‘laligicha bekor qilishga to ‘g‘ri keladi. Dala tajribalarining natijalar m untazam va q o ‘pol xatolardan holi bo'lgandagina matematik ishlanadi hamda muayyan xulosalar chiqariladi.
M aqsadi, o ‘tkaziladigan joyi, tajribaning davomiyligi, boMma- larning katta-kichikligi va boshqa ko'rsatkichlariga ko‘ra dala tajribalari bir nechta turga boMinadi. 0 ‘tkazilish sharoitiga k o ‘ra dala tajribalarini ikkita guruhga boMish mumkin:
— maxsus ajratilgan m aydonlarda; — ishlab chiqarish sharoitlarida o ‘tkaziladigan dala tajribalari. Birinchi ko'rinishdagi dala tajribalarida asosiy om illar va agrotex- nikaviy tadbirlarning qishloq xo'jalik ekinlariga ko‘rsatadigan ta ’siri alohida ajratilgan, m a’lum kattalikdagi m aydonlarda o'rganiladi va chiqariladigan xulosalar asosida beriladigan tavsiyalar shu tuproq — iqlim sharoitlarining o ‘zida qoMlaniladi. Ishlab chiqarish sharoitlarida o‘tkaziladigan dala tajribalari bir- m u n ch a soddalashtirilgan tizim da amalga oshirilib, o ‘z ichiga eng z a a ir variantlarni oladi. T adqiqotlarning m aqsadiga ko‘ra dala tajribalari ikki guruhga boMinadi: — agrotexnikaviy dala tajribalari; — nav sinash dala tajribalari. Agrotexnikaviy dala tajribalari turli hayotiy om illar va yetishtirish sharoitlarining ekinlar hosildorligiga ta ’sirini qiyosiy baholash u c h u n o ‘tkazilsa, nav sinash dala tajribalari genetik jih atdan turli n av larn i bir xil oziqlanish sharoitlarida taqqoslash va shu asosda nav va duragay- larning m ahsuldorligini baholash uch u n am alga oshiriladi. 0 ‘g ‘itlar ustida amalga oshiriladigan dala tajribalari-agrotexnikaviy dala ta jrib a lari jum lasiga kiradi. D ala tajribalarining bu ikki turi o 'rta sid a keskin chegara y o ‘q, chunki ba’zan nav sinash ishlari turli oziqlanish fonlarida o 'tk azilsa, ba’zi hollarda agrotexnikaviy dala tajribalarida bir nechta istiqbolli navlar o'rganilishi mumkin. Tajribada ishtirok etayotgan om illarning soniga qarab: — bir omilli; — k o 'p om illi dala tajribalari farqlanadi. Agar dala tajribasida bitta oddiy yoki m urakkab m iqdoriy o m il (o 'g 'it yoki pestitsid dozasi, ekish m e ’yori va h.k.) bir nechta g ra- datsiyada o ‘rganilsa yoki bir nechta sifat om illari (turli ekinlar, nav lar, ishlov berish u sullari, o 'tm ish d osh e k in la r va h.k.) ning t a ’siri taqqoslansa, bunday tajribalar oddiy yoki bir omilli dala tajribalari deb yuritiladi (133-jadval).
B ir omilli d a la ta jrib a la ri V a ria n t G ‘o ‘za navlari u s tid a G ‘alla u r u g ‘in i e k is h m e ’y o ri u s tid a 0 ‘g ‘i t m e ’y o r l a r i u s tid a 1 108-F 3 ,0 m ln 0 ‘g ‘itsiz 2 C —4727
4 ,0 m ln N P K 90 9(1 90 3 G ‘olib-1 5 ,0 m ln N P
K 120
120 120
4 T o sh k en t-1 6 ,0 m ln X J
u p 150 150 150
5 B uxoro-6 7,0 m ln N 60P 60K 60 Bir vaqtning o ‘zida ikki yoki undan o rtiq om ilning o ‘zaro t a ’siri o'rganiladigan tajribalar ko‘p omilli tajribalar deb yuritiladi. Dala tajribalarida omillarning o ‘zaro ta ’siri ijobiy yoki salbiy boMishi m um kin. M asalan, sug‘orish natijasida gektaridan 10 s, o ‘g‘it q o ‘llash - dan esa 5 s ularni birgalikda q o'llashdan esa, 25 s qo‘shim cha hosil olingan bo'lsin. B unda qo'shim cha ijobiy sam ara: Kartoshka ustida o ‘tkazilgan dala tajribasida faqat m ineral o ‘g‘it- larni qo'llab, 120 s/ga, faqat go'ng qo'llanilganda 110 s/ga qo'shim cha hosil olingan. M ineral va mahalliy o ‘g‘itlar birgalikda berilganda, qo'shim cha hosil gektaridan 180 s/ga ni tashkil qilgan. Bu holda o 'zaro ta ’sir samarasi: 180-( 120 110) = —50 s/g a ni tashkil qiladi yoki b oshqacha aytganda, om illarning o ‘zaro ta ’sir samarasi — salbiydir. Tajriba ishlari uslubiyotida to‘la omilli tajriba degan tushuncha m avjud b o'lib, u n d a o'rganiladigan o m illar iloji boricha b arch a muvofiqlik va gradatsiyalarda olib ko'riladi. Lekin o ‘z ichiga bir nechta omilni oladigan barcha tajribalarni to‘la omilli tajriba deb bo‘lmaydi. Masalan, ikkita om il ikkita muvofiqlikda o'rganilsa, tajriba o ‘z ichiga to ‘rtta variantni oladi ( 2 x 2 = 4): Oddiy haydash — o'g'itsiz Chuqur haydash — o ‘g‘itsiz Oddiy haydash — o'g'itli C huqur haydash — o ‘g‘itli M azkur tajriba tizim idan bironta variant chiqarib tashlansa, u to 'la omillilik xususiyatini yo'qotadi. Agar tajribaga yana bir omil (masalan, 2 ta nav o ‘rganilsa) qo'shilsa, tabiiyki u t o la unsuriy tajriba bo‘lishi uchun sakkizta variantni o ‘z ichiga olishi kerak (134-jadval). 134-jadval Uch om illi (2 x 2 x 2 = 8 ) dala tajribasining tizimi №
№
1 O d d iy h a y d a s h — o ‘g ‘itsiz 5 O d d iy h a y d a s h — o 'g 'its iz 2 C h u q u r h a y d a s h — o 'g 'i ts iz 6 C h u q u r h a y d a s h — o 'g 'its iz 3 O d d iy h a y d a s h — o ‘g ‘itli 7 O d d iy h a y d a s h — o 'g 'i tl i 4 C h u q u r h a y d a s h — o 'g 'i tl i 8 C h u q u r h a y d a s h — o 'g 'itli Amalga oshirilish ko‘Iamiga qarab dala tajribalarini yana ikkiga bo‘lamiz: — yakka tartibdagi dala tajribalari; — yalpi yoki geografik dala tajribalari. Agar turli tizim dagi dala tajribalari alohida olingan m ask anlarda, bir-biriga bog'liq bo'lm agan holda amalga oshirilsa, yakka tartib dag i dala tajribalari deb yuritiladi. M a’lum bir m azm undagi dala tajribalari a w a ld an m uvofiqlashtiril- gan tizim va uslublarda, turli tuproq va iqlim sharoitlarida am alg a oshirilasa, yalpi yoki geografik dala tajribalari deb nom lanadi. D avom iyligiga k o ‘ra dala tajrib alarini k o ‘yidagicha g u ru h la sh mumkin:
— qisqa m uddatli dala tajribalari; — ko'p yillik dala tajribalari; — surunkali dala tajribalari. U ch yildan o ‘n yilgacha davom etadigan tajribalariga, o d a td a , qisqa m uddatli dala tajribalari deyiladi. Qisqa m uddatli dala tajribasi 3—4 yil davomida m a’lum bir tizim da yangi-yangi m aydonlarda o ‘t- kazilsa, nostatsionar, 4 —10 yil m obaynida bitta joyning o ‘zida o ‘tk a- zilsa muqim (stasionar) dala tajribalari deb (shartli ravishda) nom lanadi. Bir omil va ko‘p omilli dala tajribalari 10—50 yil davom etsa, k o'p yillik, 50 yildan uzoq davom etsa, surunkali dala tajribalari deb yuritiladi. Eng qadim iy surunkali dala tajribasi 1843-yilda Angliyaning Rotam sted tajriba stansiyasida yo‘lga qo'yilgan. Bu tajribada eki- ladigan bug‘doy, arpa va ko‘p yillik o ‘tla r m onokulturasiga o ‘g ‘it m e’yorlarining ta ’siri o'rganiladi. Shu m am lakatda Saksmundgem (Sharqiy Suffolk) shahrida 1899- yildan buyon ikkinchi surunkali dala tajribasi o'tkazilib kelinm oqda. Daniyada ham bir qator surunkali dala tajribalari yo‘lga q o ‘yilgan bo'lib, ulardan eng qadimgisi 1894-yilda Askovo tajriba stansiyasidadir. Bu tajribada alm ashlab ekishda o ‘g 'it q o ‘llash masalalari o ‘rganiladi. G erm aniyada ham surunkali dala tajribalarini o ‘tkazishga alohida e ’tibor beriladi. Shunday tajribalardan biri 1878-yilda Xalle shahridagi qishloq xo‘jalik universitetining tajriba dalasida, ikkinchisi 1904-yilda B onn-Popelsdorf qishloq xo'jalik akadem iyasi tizim ida tashkil etilgan. H ar ikki surunkali tajribada mineral va m ahalliy o 'g ‘itlar ta ’siri qiyosiy o ‘rganiladi. 1875-yilda Fransiyada almashlab ekishda o ‘g ‘it qo'llash bo'yicha- borasida, 1876-yilda Am erikaning Illoniya universitetida m akkajo'xo- riga (yakka ziroat va almashlab ekish sharoitida) o 'g 'itla r m e’yorining ta ’sirini o ‘rganish yuzasidan surunkali dala tajribalari yo'lga qo‘yilgan. Rusiyada o'tkazilayotgan surunkali tajribalar ichida 1912-yilda M oskva qishloq xo ‘jalik akadem iyasida tashkil etilgan ko‘p omilli tajriba m uhim ahamiyatga ega. Bu tajribada almashlab ekish, yakka ziroat, «abadiy shudgor» va tuproqni m untazam ohaklash fonlarida mineral 0 ‘g‘it m e’yorlarining tuproq unum dorligicha ta ’siri o ‘rganiladi. O'zbekiston paxtachilik ilmiy-tadqiqot instituti (sobiq SoyuzNIXI) ning Oqqovoqdagi tajriba stansiyasida, 1926-yilda to ‘rt variantli dala tajribasi tashkil etilgan bo‘lib, unda tuproqdagi azot va boshqa oziq elementlarning balansi o'rganilmoqda.Yaponiyada ham bundan 65-yillar muqaddam sholi hosildorligiga mineral o ‘g ‘itlar, kompost va sideratlar ta ’sirini o ‘rganish bo ‘yicha surunkali dala tajribalari tashkil etilgan. Yuqorida aylilganlardan ko'rinib turibdiki, ko‘p yillik va surunkali dala tajribalari tuproq va agrofitosenozlarda sekin sodir bo‘ladigan fizika kimyoviy va biokimyoviy jarayonlarni o'rganishda, oziq moddalar muvozanatini hisoblashda, oziq elem entlarning nobudgarchiligini va atrof-m uhitning ifloslanishini hisobga olishda ju da muhimdir. TAJRIBA UCHUN MAYDON TANLASH YA UNI TAYYORLASH Dala tajribalari o'tkaziladigan m aydonlar bir qator talablarga javob berishi kerak. Bu talablarni asosan ikkiga boMish mumkin. Birinchidan, tajriba maydonchasi tipik yoki boshqacha aytganda, reprezentativ boMishi, ya’ni o'zining xossalari, unumdorligi va relyefi jihatidan tajriba o ‘tkazilayotgan turnan tuproqlariga aynan mos boMishi kerak. Ikkinchidan, tuproq qoplamining bir jinsli boMishi lozim. T a- biiyki, bu m a’noda bir jinslilik nisbiy m a’noda tushuniladi, chunki hech qachon bitta tajriba maydonida m utlaq bir xil unum dorlikka ega boMgan tuproqlarni topib boMmaydi. Lekin bundan unum dorlik jihatidan olachalpoq boMgan m aydonda ham tajriba o ‘tkazaverish m um kin degan m a ’no kelib chiq m ay d i. M um kin q a d a r b ir xil unum dorlikka ega boMgan tuproqlarni aniqlash uchun m aydonning tarixi yaxshilab o ‘rganilishi, kimyoviy tahlil qilinishi va relyefi, m ikro- ryelefi aniqlanishi lozim. Tajriba maydonchasining tarixi. Xo‘jalik faoliyati nuqtayi nazaridan tarixi n o m a ’lum boMgan m aydonlarda dala tajribalarni 0 ‘tkazib boMmaydi. Tajriba uchun tanlanadigan m aydonda keyingi 3—4 yil ichida bir xil ekin ekilgan, shuningdek, o ‘gMtlash va ishlov berish ham m a’lum bir tizim asosida amalga oshirilgan boMishi kerak. Ayniqsa, tuproqqa solingan fosforli o ‘gMtlar va g o ‘ng uzoq. vaqt o ‘z ta ’sirini saqlab qolishini unutm aslik lozim.
Tadqiqotchi tajriba uchun m o ‘ljallangan m aydonni keyingi b ir yil ichida o ‘zi kuzatib borishi yoki k am ida shu joyning so'nggi 3—4 yillik tarixini sinchiklab o ‘rganmog‘i shart. Tajriba m aydonchasi turar jo y bin olari, chorvachilik ferm alari va daraxtzorlardan kamida 50—100 m , yolg'iz turgan daraxt va b in o la rd a n kamida 25—30 m olisroqdan tanlanadi. Shuningdek, tajriba m ay do nlari qadimgi y o ila r, o ‘g‘it va go‘ng uyum lari ustida, qurib qolgan a riq la r o ‘rnida joylashmasligiga alohida e ’tib o r beriladi. T uproqlari. Tajriba m aydonining tarixi talabga javob b e rish ig a ishonch hosil qilgandan keyin uning tuproqlari o'rganiladi. Y u q o rid a ta ’kidlanganidek, birinchi navbatda tu p ro q lar o ‘z unum dorligi jih a - tidan bir jinsli b o'lishi lozim. Bu tu p ro q larn in g tipi, xossalari va siz o t suvlarining yotish chuqurligini a n iq la sh u ch u n tuproq k e s m a la ri solinadi, tuproqning haydalma qatlam id an nam unalar olinadi va l: 1000 — 1:5000 ko'lam dagi tuproq xaritan o m alari tuziladi va shu a so sd a m aydonda tarqalgan tuproqlarga tav sif beriladi. Lekin k o 'p s o n li kuzatishlardan shu narsa m a’lumki, har qan cha jiddiy kimyoviy ta h lilla r natijasida ham tuproq unumdorhgidagi olachalpoqlilikni uzil-kesil a n iq - lab bo‘lmaydi. Buni aniqlashda tajriba m aydonchasiga m a ’lu m b ir qishloq xo‘jalik ekinlarini ekish ju d a q o i keladi. M asalan, tadqiqotlar o'tkazilishi rejalashtirilayotgan m aydonga ikki yil davom ida bironta don-dukkakli ekin ekilsa, birinchidan, u tu p ro q ! unum dorhgidagi farqni ko‘rsatadi, ikkinchidan, to ‘playdigan az o ti va qoldiradigan organik massasi hisobiga unum dorlikdagi olachalpoqlikka qism an b o is a d a barham beradi. O d a td a , ekinlarni b un day e k is h rekognossirovka uchun ekish deb yuritiladi. Tajriba maydonchasining relyefi. D ala tajribalarida joyning relyefiga q o‘yiladigan talablar tadqiqotlarning m aqsadi va yetishtiriladigan e k in turlaridan kelib chiqadi. Dala tajribalarida relyef oldiga q o ‘yilad igan talablar m azkur o ‘quv qo'llanm aning «Sug‘oriladigan sharoitda a m a lg a oshiriladigan dala tajribalarining o ‘ziga xos xususiyatlari» deb n o m la n - gan qismida batafsil bayon qilingan. DALA TAJRIBASI USLUBIYOTINING TARKIBIY Q ISM LA R I Dala tajribasi uslubiyoti deganda, uni tashkil qiluvchi elem entlarning maj íui tushuniladi. Tajribadagi varian tlar va ularning soni, b o i a k - chalar, ularning maydoni va yo‘nalishi, takrorliklar va ularni jo y la sh -
tirish tizim i, hosilni yig'ishtirib olish usuli va boshqa shu kabilar dala tajribalarining elem entlaridan hisoblanadi. Download 5.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling