0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va à b t 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
sh o 'rla n ish tip i. So d a li
Download 5.63 Mb. Pdf ko'rish
|
|
sh o 'rla n ish tip i. So d a li aralashgan (soda 1 i-su! fatl i - s o d a li-x lo r id li-su lfa tli) neytral n iu h itli(su lfatli- x lo r id li, xloridli -su lfatli) S h o 'rla n ish q atlam in in g q a lin lig i b o 'y ich a (sh o'rlanish n in g yuqori ch eg a ra si) S h o 'rto b la n g a n q a tla m n in g q a lin lig i b o 'y ic h a A l: q a tq a lo q li (3 sm g a ch a ) k ic h îk ( 3 - 1 0 sm ) o'rta (1 0 -1 8 sm ) chuq ur( 1 8 s m ) S h o 'rto b li q atlam d a sin g d irilg a n natriyni m iqdori b o 'y ich a Y arim g id r o m o - rf O 't lo q i- q o r a tu p ro q la r 0 ‘tlo q i k a sh ta n tu p - roq lar. Y a rim sa x ro o 't lo q i. O 'tlo q i q o 'n g 'ir tu p ro q la r O 'tlo q i m u z la n g a n tu p ro q la r S h o 'rto b la sh g a n -o so n eriy d ig a n tuzlarni tarqalish ch u q u r lig i 5 -3 0 sm Y u qori sh o'rtob lash gan 3 0 - 5 0 sm S h o'rtob lash gan 5 0 -1 0 0 sm K u c h li sh o'rxok lash gan 1 0 0 -2 0 0 sm S h o 'rx o k la sh m a g a n (k u ch li s h o ‘rlan gan -200 sm ) Juda past 10 % g a ch a (q o ld iq li) K am natriylangan 1 0 -2 5 % O 'rta n atriylan gan 2 5 - 4 0 % ’ K o'p n atriylan gan 4 0 % G id ro - m o rf Q o ra o 'tlo q i tu p ro q la r K a sh ta n o 't lo q i tu p ro q la r Q o ‘n g ‘ir Y a rim saxro O 'tlo q i O 't lo q i- b o tq o q O 't lo q i- m u z la n g a n S h o 'rla n ish darajasi b o 'y i- c h a S h o 'r toblar — sh o 'r - x ok lar. K uchli sh o 'rla n g a n O 'rtach a sh o'rlan gan K u c h siz sh o'rlangan. S h o ‘rlan m agan (kam u c h ra y d i) K arbonat va g ip s n i tarqalish ch u q u rligi b o 'y ich a y u q o ri karbonatü —4 0 sm chuqur karbon atli —4 0 sm yuqori gi pslan gan — 4 0 sm chuqur g i p slan gan — 4 0 sm S h o 'rto b la n ish darajasi b o 'y ich a . K u ch siz sh o 'rto b la n g a n S h o 'rto b la n g a n K u ch li sh o 'rto b la n g a n S h o 'rto b la sh g a n q a tla m n in g stn ik tu rasi b o 'y ich a B1 : O ila va tu rla rn i b o 'lin is h i b arch a tiplarga tegish l¡ u larn in g m elio ra tsiy a la sh tadbirlari q u y id a g ila r d a n iborat: 1. Kimyoviy: — gipslash; — ohaklash; — nordonlash. 2. Agronomik va agromeliorativ: — o ‘z -o ‘zini melioratsiyalash; — ko‘p yarusli haydash; — shudgor holida qoldirish; — chuqur haydash. 3. Biologik: — chidamli o 'tlar ekish; — agro-o‘rmon melioratsiyasi. Sinov savollari 1. Tuproqlarni kimyoviy melioratsiyalashning qanclay usullari bor 2. Tuproqni gipslash nima maqsadda am alga oshiriladi? 3. Tuproqni gipslash uchun qanday m ateria liar ishlatiladi? 4. Gips qo ‘Hashning m e ’yori, muddati va usulini ayting. 5. Gipsdan o'g'it sifatida qanday fo y d a la n ila d i? 6. Sho'rtobli tuproqlarni ohaklashni tushuntiring. 7. Melioratsiyalashning qanclay tadbirlari bor? V b o b . A Z O TLI 0 ‘G ‘ITLAR 0 ‘SIM LIKLAR HAYOTIDA AZOTNING AHAMIYATI Azot o'simliklar u c h u n zarur oziq elementlardan biri liisoblanadi. U barcha oddiy va m urakkab oqsillar, nuklein kislotalar (RNK va D N K ) , xlorofill, fosfatidlar, alkaloidlar, ayrim d a n n o n d o rilar va fermentlar tarkibiga kiradi. O'simliklar oziqlanishida azot manbayi bo'lib amm oniy (N H 4+) va nitrat (NO,- ) tuzlari xizmat qiladi. O'simliklar to m onidan azotning o'zlashtirilishi bir qator murakkab jarayonlar asosida ketadi va ammiakning tegishli organik kislotalar ketoguruhi bilan hosil qiladigan aminokislotalar sintezlanishi bilan y ak u n la n a d i. M a z k u r ja r a y o n
deb ataladi. O'simliklardagi aerob va anaerob nafas olishning birinchi bosqichida uglevodlarning parchalanishidan hosil bo'ladigan pirouzum, shovul- sirka, a — ketoglutar va boshqa ketokarbon kislotalar bevosita aminla- nishga ancha moyildir. Ketokislotalarning ammiak ta ’sirida to'g'ridan- to 'g 'ri aminlanishi o'simliklardagi aminokislotalar sintezining asosiy yo'nalishi hisoblanadi. Bu ikki bosqichli jarayon bo'lib, birinchi bosqi chida ammiak va ketokislotadan iminokislota ham da suv, ikkinchi bosqichida esa iminkislotaning qaytarilishidan aminokislota hosil bo'ladi: 1 -bosqich C O O H ■ CO • C H ,C O O H - > COOH •
n h c h 2+ c o o h + h 2o
2-bosqich C O O H • C = N H C H 2 C O O H -» COOH C H N H 2 • COOH asp aragin k islota Ayni sh u yo'l bilan ketoglutar kislota (COOH CO C H C H 2COOH) va ammiakdan gJutamin kislota ( C O O H C H N H 2 C H 2 COOH) hosil b o 'lad i. Shuningdek, asparagin kislota am m iakning fumar kislota ( C O O H C H - C H C O O H ) ga to'g'ridan to'g'ri birikishidan ham hosil bo'ladi.
Aminokislotalar sintezi uchun azot faqat qaytarilgan shaklda bo‘lishi lozim, nitrat va nitritlar karbon kislotalarning ketogruhi bilan bevosita reaksiyaga kirisha olmaydi. 0 ‘simlik tanasida uglevodlar zaxirasi yetarli b o ‘lsa, nitrat shaklidagi azot ferm entlar ishtirokida ildizning o ‘zidayoq ammiakka aylanadi, uni quyidagicha ifodalash mumkin: H N 0 3 -> H N 0 2 -» (H N O ) N H 2OH - » N H 3
Nitrat kislotadan ammiak liosil boMishi ko‘p bosqichli b o ‘lib, bunda bir qator fermentlar katalizator vazifasini o'taydi: 1 HNOj + H 2 —> H N 0 2 + H20 (nitratreduktaza); II 2 H N 0 2 + 2H, -> H N 20 2 + 2 H ,0 (nitritreduktaza); III H ,N 20 2 + 2H 2 - » 2 N H 2OH (giponitritreduktaza); IV N H ,Ö H + H 2 —> N H , + H 20 (gidroqsilaminreduktaza). Nitratlardan ammiak hosil b o iis h id a ishtirok etadigan fermentlar metallo-flavoproteidlar deb n o m lanadi, chunki birinchi bosqichda m olibden, ikkinchi va uc hinchi bosqichlarda mis, tem ir, magniy, so'nggi bosqichda esa marganets va magniyning ishtirok etishi shartdir. Qaytarilmasdan o'simlik tarkibiga o'tadigan nitrat shakldagi azot o ‘simliklar uchun zararsiz bo 'lib, to'qim alarda ko ‘p m iqdorda to ‘p- lanishi mumkin. Lekin qishloq xo'jalik mahsulotlari (ayniqsa, yem- xashak, sabzavot va poliz ekinlari) tarkibida nitratlarning m a ’lum darajadan ortib ketishi ularni iste’mol qiladigan liayvon va insonlarga zararli ta ’sir ko'rsatadi. Odatda, erkin amm iak o ‘simliklar tanasida kam uchraydi. Ayni modda m iqdorining ko‘payib ketishi o'simlik- larning zaharlanishiga sabab b o ‘ladi. Aminlanish jarayoni o'simliklar organizmi m etabolizm ida m uhim ahainiyatga ega. Shu bilan bir q atorda asparagin va glutam in kislotalar fermentlar ishtirokida qayta aminlanish y o li bilan o 'zlarining amin- guruhlarini boshqa kislotalarga berish xususiyatlariga ega. Qayta aminlanish-tegishli ferment t a ’sirida aminokislota (donor)dagi amin guruhini ketokislota (akseptor) ga ko'chirilishidir. Masalan: I. C O OH C H 2 C H N H 2 C O O H ^ C H j - C O c o o h - »
c h
3 c h n h 2 c o o h + c o o h c h 2 c o c o o h a la n in kislota sh o v u lsir k a k islo ta H. C O O H C H 2 N H 2 C H 2 C H 2 COOH + C H 3 CO CO O H - » g lu ta m in k islota p irou zu m k islota c h
, c h n h
2 c o o h
+ c o o h
c h
2 c h
2 c o o c o o h a la n in a -k eto g lu ta r k islota O'simlik tanasidagi glutamin va aspargin kislotalarning qayta amin- lanishga moyilligi ularning modda almashinuvida juda katta ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Shuningdek, aspargin va glutamin kislotalarining amidlari — aspargin va glutaminlar ham qayta amin- lanishi ancha oson kechadi. Qayta aminlanish jarayoni oqsil sintezi va ammokislotalarning de- zaminlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. De/aminlanish — ami- nokislotadan aminoguruhni tortib olinishi natijasida ammiak va ke- tokislota hosil bo'lishidir. O'simlik tomonidan qayta ishlangan keto- kislota uglevodga aylanadi, amm iak esa yana aminlanish jarayonida ishtirok etadi. Bundan tashqari ammiak asparagin va glutamin kislotalari bilan t a ’sirlashib (ular bittadan ammiak molekulasini biriktirib olish qobiliyatiga ega), amidodikarbon kislotalarning amidlarini hosil qiladi: - H 20 C O O H CH n h 2 c h , c o o h + n h 3 - » asp aragin kislota c o n h
2 c h 2 c h 2 c h n h 2 c o o h asp aragin (a sp a ra g in k islotan in g a m id i) D .N . Prvanishnikov amidlar uglevodlar tanqisligi tufayli o'simlik tanasida amm iakni ortiqcha to'planishining oldini olishini isbotladi. Tarkibidagi uglevod zaxirasi kam urug'lar, masalan, qand lavlagining unib chiqishida o'simlik tanasiga ortiqcha miqdorda kiradigan ammiak, kislotalar sintezida to'la sarflanmaydi, to'qimalarda to'planib, o'simlik- ni zaharlaydi. Urug'i uglevodlarga boy o'simliklar (masalan, kartoshka) am m iakni tez o'zlashtiradi va tuproqqa ammiakli — azotli o'g'itlarni kiritish ularga ijobiy ta’sir ko'rsatadi. N uklein kislotalar oqsil sintezida sinch (karkas) vazifasini o'taydi. Ularga aminokislolalarning birikishidan hosil bo'ladigan peptid bog'lar hisobiga turli-tu m an oqsil molekulalari yuzaga keladi. O'sim lik tanasida oqsil sintezi bilan bir qatorda ularning parcha- lanishi ham sodir bo'ladi. Oqsil gidrolizida proteaza fermentlari katali- zator vazifasini o'taydi. O'suv a ’zolarida, shuningdek, yosh nihollarda oqsil sintezi parchalanishga nisbatan ustunlik qiladi. Oqsilning parchalanishidan hosil bo'ladigan am m ia k o'simlik to'qi- malarida to ‘planmaydi, balki karbon aminokislotalar sinteziga sarfla- nadi. Ular esa, o ‘z navbatida, oqsil va boshqa azotli birikmalar (por- firinlar, alkoloidlar) ning biosintezida ishtirok etadi. Demak, azotli organik birikmalar hosil bo'lishi va parchalanishining murakkab zanjiri a m m ia k d a n boshlanib, a m m ia k d a tugaydi. S h u bo is akadem ik D .N . Pryanishnikov ammiak o ‘simliklarda azot m oddalari almashi- nuvining alfasi ham, omegasi ham dir degan edi. 0 ‘simliklarda azotli m oddalar almashinuvi b u tu n vegetatsiya davrida sodir bo'ladi, lekin lining sur’ati va xarakteri o ‘sish hamda rivojlanishning turli davrlarida turlicha kechadi. M asalan, urug'ning unish jarayonida endosperma va urug' palladagi zaxira oqsil aminokis- lotaga qadar parchalanadi. Ularning oksidlanishidan am m iak hosil bo'ladi va u aminokislotalar ham da amidlar, keyinchalik oqsil va boshqa organik birikmalarning sintezida ishtirok etadi. O'simlikda fotosintezga qobil yashil barg paydo bo'lgach, oqsil sintezi tashqi muhit (tuproq) dan >'utiladigan azot hisobiga ketadi. Tuproqdan eng ko'p azot o'simliklar jadal rivojlanib, tan a qo ‘yadigan davrda o'zlashtiriladi. Ayni paytning o'zida oqsilning parchalanishi ham sodir bo'ladi: yosh, o'sayotgan a ’zolarda oqsil sintezi ustunlik qilsa, qari, o'sishdan to'xtagan a ’zolarda o qsiln ing parchalanishi kuchliroq namoyon bo'ladi. Azot almashinuvi jadalligiga bog'liq ravishda o'sim lik tanasining turli a ’zolarida azotning qayta taqsimlanishi kuzatiladi. Masalan, jis- m onan charchagan a ’zolarida, asosan qari barglarda oqsil gidrolizi sodir bo'ladi va gidroliz mahsulotlari yosh a ’zolar to m o n harakatlanadi. Urug' shakllanadigan davrda bargdagi oqsil moddalar jadal parchalanib, hosil bo'ladigan aminokislotalar pishib yetilayotgan urug'larga oqib o'tadi va shu yerda oqsilga aylanadi. Turli o'simliklar yalpi azot miqdori bilan bir-biridan farq qilishi tabiiy, lekin bitta o'simlikning turli a ’zolari h am turlicha miqdorda azot tutadi. Barglar (ayniqsa, yosh barglar) azotga boy bo'lib, poya va ildizlarda lining miqdori birm uncha kamdir. Azot bilan oziqlantirish sharoitlari o'simliklarning o'sishi va rivoj- lanishiga kuchli ta’sir ko'rsatadi. Azot tanqis bo'lgan sharoitda o'sim likning o'sishi keskin sekinlashadi. Barglari m aydalashib, och yashil tus oladi, ancha erta sarg'ayadi. Poyasi ingichka tortib, yaxshi shox- lamaydi. Hosil organlariningshakllanishi, rivojlanishi va donning quyi- lishi yomonlashadi. Azot bilan m e ’yorida oziqlantirilgan o'simliklarda oqsil moddalar jadal sintezlanadi, o ‘simlikning o ‘sishi va hayot faoliyati kuchayadi, uzoq davom etadi, barglarning qarishi sekinlashadi, b a q u w a t poya va to ‘q yashil tusdagi barglar shakllanadi, o'sish, shoxlanish hamda hosil organlarining rivojianishi yaxshilanadi. Natijada hosil va uning tarkibidagi oqsil miqdori ko‘payadi. Lekin o ‘sish davrida bir tomon- lama, faqat azot bilan oziqlantirishga ruju qo'yish hosilning pishib yetilishini orqaga suradi, o'sish organlari kuchli rivojlanib, o'simlikning «g‘ovlab ketishi» g a sabab bo'ladi. Oqsil miqdorining ortishi hosil sifatini yaxshilaydi, lekin azotli moddalar miqdorining ko‘payishi hamma vaqt ham mahsulot qimmatini oshiravermaydi. Masalan, qand lavlagi o'suv davrining oxirida azot bilan m o ‘l oziqlantirilsa, ildizda ko‘p miqdorda nooqsil azotli birikma- lar, aminokislotalar to ‘planadi, qaysiki, ildizmevadagi qand miqdorini kamaytirib yuboradi. Hosil sifati, shuningdek, q o ‘llaniladigan azotli o ‘g ‘it turiga ham bog‘liq. C hu no nchi, ammiakli azot bilan oziqlantirilgan o ‘simlik hujay- rasining qaytaruvchanlik, nitrat shakldagi azot q o ‘llanilganda esa oksidlovchanlik qobiliyati kuchayadi. D.N . Pryanishnikov va shogirdlarining tadqiqotlari asosida o ‘sim- liklar hayotida ammiak hamda nitrat shakldagi azot teng kuchli ekanligi aniqlangan. Lekin o'simliklarning ammiak yoki nitrat shakldagi azotni o ‘zlashtirishi qator ichki va tashqi omillarga, xususan, ekinning biologik xususiyati, uglevodlar bilan ta'm inlanganlik darajasi, tuproq muhiti, mikro- va makroelementlarning mavjudligi bilan chambarchas bogMiq. Tuproq muhiti m o ‘tadil bo‘lsa, o ‘simliklar ammiak shakldagi azotni nitratlarga qaraganda yaxshi o ‘zlashtiradi, nordon muhitda esa, aksifi cha, nitrat shakldagi azot yaxshiroq o ‘zlashtiriladi. Tuproqda kalsiy, magniy va kaliyning ko‘p bo ‘lishi ammiak azotini, fosforning mo'lligi esa nitratlarning o ‘zlashtirilishi uchun qulay sharoit yaratadi. Tuproqda molibden tanqisligi nitratlarning qaytarilishini sekinlashtiradi va o ‘sim- liklarning ayni shakldagi azotni assimilatsiyalashini cheklaydi. U rug‘dagi azotning asosiy qismi (yalpi miqdorining 90% ga yaqini) oqsillar tarkibiga kiradi. 0 ‘simlik oqsilida 14— 18%, o ‘rta hisobda 16% azot mavjud. D em ak, u ru g ‘dagi azotning nisbiy miqdori oqsil miqdoriga bog‘liq va uning taxm inan 1/6 qismini tashkil qiladi. Dukkakli va moyli ekinlar urug'i tarkibida oqsil, binobarin azot miqdori ko ‘p, boshoqli ekinlar donida esa kam bo‘ladi. TUPROQLARDA AZOT M IQ D O R I VA UNING BIRIKMALARI D INA M IK ASI A.P. Vinogradov m a ’lumotiga ko‘ra azot yer qobig‘i massasining 2 ,3 1 0 —2 % ini tashkil qilib, zaxirasi bir necha o ‘n mlrd tonnaga yetadi. Tuproq azotining asosiy qismi murakkab organik birikmalar tarkibiga kiradi. Yer qobig‘idagi azotning bir qismi am m oniyning almashmasidan yutilgan ionlari shaklida bo'lib, alumosilikatli minerallarning kristal panjarasida ushlanib turiladi. Turli tuproqlarning haydalma qatlamidagi azot miqdori turlichadir. Bitta tuproq mintaqasidagi tuproqlar ham bir-biridan azot miqdori bilan sezilarli farq qiladi. Tuproqning inexa- nikaviy tarkibi og'irlashib borgani sari yalpi azot miqdori ham ortadi. Bir ga maydondagi yalpi azot zaxirasi turli tuproqlarda 1,5 dan 15 t gacha o ‘zgaradi. Lekin qishloq xo‘jalik ekinlarining azot bilan ta’minlanganlik darajasi uning yalpi miqdori bilan enias, balki o ‘simliklar o ‘zlashtirishiga molik mineral birikmalar miqdori bilan belgilanadi. 0 ‘simliklar azotni asosan mineral ho latda o ‘zlashtiradi. Faqat azotning juda kam miqdori amid va am inokislotalar holida o ‘zlash- tirilishi murnkin. Tuproqdagi yalpi azot miqdorining atigi 1—2% i mineral holatda bo ‘ladi. Tuproq azotli organik birikmalarining parchala- nishini quyidagi sxema bilan ifodalash murnkin:
Tuproqdagi azotli organik m oddalarning amm iakka qadar p arch a- lanishi ammonifikatsiya deb yuritiladi. A m m o n ifikatsiya bakteriya, aktinomiset va mog‘or zamburuglarning katta guruhini tashkil etadigan aerob va anaerob mikroorganizmlar ishtirokida amalga oshadi. U la r- ning asosiy vakillari jumlasiga bakteriyalardan Bac.vulgare, B ac.put- rificus, Bac.subtilus, Bac.mesetericus va Bac.micoides larni, m o g ‘o r za m b u ru g ia rd an esa Aspergillus, P tnicillum va Trichoderm a larni kiritish mumkin. Mikroorganizmlar ajratadigan proteolitik ferm en tlar ta ’sirida oqsil moddalar aminikislotalarga qadar parchalanadi. Hosil b o ig a n aminokislotalar, o'z navbatida, m ikroorganizmlar to m o n id a n yutilib, dezaminaza va dezamidaza ferm entlari ta ’sirida
va
dezamidlanish jarayonlariga uchraydi. Aminli va amidli birikmalardan ammiak tortib olinsa, turli-tuman organik kislotalar hosil b o 'la d i. Buni birmuncha sodda tarkibli aminokislota — glitsin misolida k o ‘rib chiqamiz:
C N 2N H 2C O O H + o 2 = H C O O H + C 0 2 + N H 3 g litsin c h u m o li k islota am m iak C H
2N H 2C O O H + H 20 = C H 3OH + CO + N H , m etil spirt Hosil bo‘lgan am m iak tuproqdagi o'ziga xos organik va mineral kislotalar bilan birikib, turli tuzlarni hosil qiladi:
Ammoniy, o ‘z navbatida, tuproq singdirish kompleksi (TSK) dagi kolloidlar tom onidan yutiladi: C a
"2 2N H 4
Tuproq + ( N H 4)2C 0 3 = Tuproq
+ C a C 0 3 C a !2 C a
f2 Hosil bo'ladigan am m iak miqdoriga tuproq harorati, namligi, havosi va boshqa omillar t a ’sir ko'rsatadi. Aerob sharoitlarda am m oniy tuzlari oksidlanadi. Ammiakning tuproqda nitral kislota tuzlariga qadar oksidlanishiga nitrifikatsiya deyiladi. Jarayon o'ziga xos bakteriyalar ishtirokida sodir boMadi. S.N. Vinogradov to m o n id an o'rganilgan. Nitrifikatsiya ikki bosqichda ketadi, birinchi bosqichda (2N H 3 + 3 0 2— 2 H N O , + 2H20 ) Nitrosomonas, Nitrosocystis va Nitrosospira, ikkinchi bosqichda esa ( 2 H N 0 2 + O, = 2 H N 0 3) Nirobacterlar ishtirok etadi. Hosil boMgan nitrat kislota natriy bikarbonat yoki tuproqqa sing- dirilgan asoslar bilan neytrallanadi 2 H N 0
3 + Ca ( H C 0 3)2 = C a ( N 0 3)2 + 2H,CO, ; C a
+2 2 H +
2 H N 0 3 + Tuproq = Tuproq + C a ( N 0 3)2 Tuproqda havo yetarli b o ‘lib, namlik kapillar nam sig‘imi (KNS) ning 60—70% ini, harorat 25—32 darajani va pH 6,2—8,2 ni tashkil qilganda, yil davom ida bir ga maydonda 300 kg ga yaqin nitratlar to'planadi. Organik m oddalarning minerallashishi har xil tuproqlarda turli tezlikda ketadi. Ammonifikatsiya va nitrifikatsiya jarayonlarining jadal yoki sust ketishi tuproqdagi gumus miqdori, ishlash usullari, o ‘g ‘itlash va shu kabi bir qator omillarga bog'liq. DEHQONCHILIKDA AZOTNING AYLANISHI Ammonifikatsiya va nitrifikatsiya jarayonlari natijasida hosil bo'lgan azot tuproqda to'planib qolmaydi. Uning asosiy qismi o'sim liklar va mikroorganizmlar tomonidan o'zlashtiriladi, bir qistni esa qay tad an organik holatga o'tadi. Nitratlar — azotning eng harakatchan shakli bo'lib, tu p ro q d a n ko‘p m iqdorda chiqib ketadi. T uproqdagi azotning u m u m a n yoki vaqtincha o ‘simliklar o'zlashtira olmaydigan shaklga o'tishini uchta holga bo'lish mumkin: a) nitratlarning yuvilishi; b) denitrifikatsiya; d) azotning immobilizatsiyalanishi. Download 5.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|