0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va à b t 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Tuproqlar tarkibidagi mis, bor va marganesning miqdori
Download 5.63 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Tuproqlar tarkibidagi mis, bor va marganesning miqdori va ularning o ‘zgarishi M a’lumki, h a r bir hududning tuproq qatlamlari va iqlim sharoitlari ham xilma xildir. Bu hol turli tabiiy sharoitda o ‘sim!ik va h a y v o n organizmlariga mikroelementlarning t a ’sirini chuqur o'rganishni talab etadi. Bitta mikroelementni turli tuproqlarga q o ‘llanilishi ku tilg an natijani bermasligi mumkin. M asalan, m a ’lum bir m ik r o e le m e n t c h im li-p o d zo l t u p r o q q a y a x s h i t a ’s ir e ti s h i m u m k i n , l e k in q o r a t u p r o q q a y o k i b o ‘z tu p r o q l a r g a s h u n d a y t a ’sir e ta o l m a y d i , va a k s i n c h a b i r xil tu proqlarning o ‘ziga turli m ik ro e le m e n tla r h ar xil t a ’sir e tadi. B orli m ikroelem entlar kerak bo'lgan tu p ro q q a m arganes kerak b o 'lm a s lig i m u m kin, va aksincha. Demak, dastlab tuproqlarning kimyoviy tarkibini va ayniqsa h a r bir mikroelementning ta ’sir etish xususiyatini bilish zarur. Tuproqdagi mikroelementning miqdori ularning normal, k erag idan ortiqcha bo‘lishi yoki yetishmasligi ona jinslarga, o'simliklarga t u p r o q - ning madaniylashganlik darajasiga, organik va mineral o ‘g‘itlar h a m d a yog'in-sochinlar bilan birga m ikroelem entlarning tuproq tarkib iga qo ‘shilishiga bog'liq. Ya.V. Peyve m a ’lumotlariga ko‘ra, 1 kg tuproqdagi m ik ro e le m e n t larning um umiy miqdori quyidagicha : b o r — 1,5—55 mg, mis— 1,5—30,0 mg, ru x —2 ,5 0 —6 ,5 0 m g , marganes—100—250 mg, molibden—0,2—7,5 mg, kobalt—0,4 d a n 4,0 mg gacha. M ikroelem entlar organik m oddalarga birikkan h olda, tu rli xil karbonatlar va minerallar tarkibida h am uchraydi. 0 ‘simliklar u larn i suv va kuchsiz kislotalarda erigan eritm alar holida tu pro qd a n oladi. Tajribalarning k o ‘rsatishicha, O 'r t a O siyoning eskidan s u g ‘o rilib kelingan, suv va shamol eroziyasiga uchragan, mexanik tarkibi yengil tuproqlarda mikroelementlar miqdori m e ’yordagidan ancha k a m . Mikroelementlarning tuproqda kam yoki ko‘p bo'lishi h a m salbiy hol hisoblanadi. Masalan, 1 kg tuproqda bor miqdori — 0,3 mg, marganes 10,0 mg, rux — 1,5—2,0 mg, mis — 2—3 mg, k o b a lt — 1,5—3,0 mg, m o lib d en 0 ,2 0 —0,25 mg d a n kam b o i g a n d a g i n a mikroelementlardan foydalanish tavsiya etiladi. 16 - A g r o k i m y o 241
T uproqlarning m ik ro elem en tlar bilan t a ’m inlanish darajasi 49-jadvalda berilgan. 49-jadval Tuproq tarkibidagi mikroelementlar miqdori Tuproqning m ikroelem ent lar bilan t a ’minlanganlik darajasi Tuproqdagi m ikroelem entlar m iqdori, m g/kg Suvii so'rirnda Cu Mn Mo oksalat so'rimida Zn 1 n
HCI da Co 4 n
H N 03 da Juda kam 0,1 gacha 0,3
1 gacha 0,05 gacha 0,2 0,2
gacha Kam
0,1-0,2 0,3-1,5
1,0-10,0 0,05-0,15 0,2-1,0 0,2-1,0
0 ‘rtacha 0,3-0,5
2,0-3,0 20-50
0,20-0,25 2,0-3,0
1,5-3,0 K o'proq
0,6-1,0 4,0-7,0
60-100 0,3-0,5
4,0-5,0 4,0-5,0
Juda ko'p 1,0 dan k o 'p 7.0 dan k o 'p 100 dan ko'p 0,5 dan
ko'p 5,0 dan k o'p 5,0 dan ko‘p E.K. Kruglova m a ’lumotlariga asosan, bir turga mansub tuproq- larda ham turlicha bo'lishi mumkin. Shu nuqtayi nazardan, har bir tu m a n va xo'jalik b o 'y i c h a m ikroelem entlar m iqdorini aniqlab, agrokim yoviy x a rita n o m a la r tuzish va mineral o ‘g ‘itlarni aynan xaritanomalar asosida tupro q qa solish maqsadga muvofiqdir. Tuproq tarkibidagi m ikroelementlar miqdorini bir m e’yorda ushlab turish u c hun dalalarni organik o'g 'itla r (go'ng) bilan o ‘g ‘itlab turish yaxshi natija beradi. Chunki, g o ‘ng tarkibida deyarli ham m a turdagi makro va mikroelementlar mavjud. Tajribalar shuni ko'rsatadiki, aksariyat k o ‘p hollarda go‘ng solinm ay makroolg‘itlar katta miqdorda berilib, yuqori hosil olish moMjallangan dalalarda, o ‘simliklar va tuproqning mikroelementlarga bo'lgan muhtojligi yaqqol seziladi.
Adabiyotlardan m a ’lumki, yengil mexanik tarkibli chim- podzol, chim-gleyeli, botqoqlangan tuproqlarda bor juda kam bo'ladi. T u n d ra tuproqlarining tarkibida 1—2 mg/kg, chim podzol tuproqlarda 2 —5 mg/kg bor uchraydi. Agar noqoratuproq zonada 1 kg tuproqdagi horning miqdori 0,2—0,5 mg dan ko‘p bo‘lsa, borli mikroo‘g‘itlar solish tavsiya etilmaydi. A m m o bu ko'rsatkich qora tuproqlar uchun
0,3—0,65 ni, 0 ‘rta Osiyoning b o ‘z tuproqlari uchun 0,45—2,0 mg/kg ni tashkil etadi. Bori kam bo'lgan bu xil tu p ro qlard a uni o'g'it sifatida solish har gektar yer hisobiga zig'ir tolasini 2—3 s, qand lavlagisini 45 s ga oshirib, bir yo'la keyingi ekinning ildiz mevasidagi shakarning miqdorini ham 0,3—2,1% ga oshishiga sababchi bo'ladi. Borli o 'g 'itla r qo'llash natijasida zig‘ir va paxtadan gektariga q o ‘shimcha 2—3 s hosil olish mumkin. Tuproq tarkibida b o ‘r m iqdori 30 mg/kg dan oshib ketsa, o ‘simliklarda zaliarlanish alomatlari paydo bo'ladi: poyaning pastki qismidagi barglar sarg'ayadi, kuyadi, to'kiladi. Borning serobligi chorva mollari salomatligiga ham salbiy t a ’sir k o ‘rsatadi. Mis (Cu). Misning umumiy m iqdori har xil tuproqlarda a n ch a keng chegaralarda o'zgarib turadi va bir kg tuproq hisobida 0,1 mg dan 150 mg gacha bo'lgan miqdorni tashkil etadi. Misga torfli tuproqlar, Boltiq b o'yining chim-karbonatli tuproqlari, botqoq va botqoqlangan tuproqlari, q u m va qumoq tuproqlari juda kambag'al bo'ladi. Nordon tuproqlarni ohaklash o'simliklarga tu p ro q - dan misning kelib tushishini kamaytiradi. Ohak misning adsorbenti sifatida ta ’sir etadi hamda ishqorlash yo'li bilan kompleks birikma hosil bo'lishi uchun sharoit yaratadi. Xuddi shu vaqtda o'sim lik misga nisbatan tanqislikni sezadi, tu p ro q d a esa mis miqdorining kamligi kuzatiladi. N oqoratuproq zonada misning m iqdori har kg tuproq hisobiga 1,5—3,0 mg dan, qora tuprqlarda 2,0—5,0 mg dan, O 'rta Osiyoning bo'z tuproqlarida 1,5—4,0 mg dan kam bo'lgan hollarda o'sim liklar- ning misga bo'lgan ehtiyoji kuchayadi. M arganes (M n). Tuproqda m arganesning miqdori bir m u n c h a yuqori bo'lishiga (sariq tuproqlarda 1% gacha va undan ziyod, chim podzol tuproqlarda va qora tuproqlarda 0,1—0,2%) qaramay, bu ele- m entning k o'p qismi tuproqda qiyin eriydigan oksid va gidrooksidlar tarzida bo'ladi. Neytral reaksiya atrofida (pH 6 dan 8 gacha) o'simliklar unga nisbatan tanqislik sezishi m u m k in , chunki bu m uhitda m arganes qiyin eriydigan birikma shaklida bo'ladi. Marganesning miqdori n o q o ra tuproq zonada 1 kg tuproqda 25—55 mg, qora tuproqda 40—60 va bo'z tuproqda 10—50 mg bo'lganda yaxshi samara beradi. Tuproqda marganes kam bo'lgan hollarda (yoki u m u m a n bo T m a - ganda) oziqlanish balansidagi elem entlarning nisbati buziladi, chu nk i u kalsiy singari tashqi muhitdan ionlarni tanlab singdirilishida o 'z in i antogonist sifatida namoyon qiladi. M arganes reutilizatsiya jarayonini
tartibga solib turuvchi elem ent sifatida ham muhim o'rin tutadi. U o ‘simlik hujayralarining suv tutish qobiliyatini oshiradi va hosil element- larining ko'proq saqlanishiga yordam beradi. Tuproqda marganes m iq d o r i 1% gacha y e ta d i, lekin uning asosiy qismi o ‘simliklar to m o n id an qiyin o'zlashtiriladigan shakldadir. Marganesga bo'lgan ehtiyoj M DH davlatlarining asosan Ukraina, 0 ‘rta Osiyodagi mamlakatlar hamda Kavkaz bo‘yi davlatlari tuproq- larida seziladi. M olibden (M o ). T up roqdagi umumiy molibden miqdori 1 kg
tuproq hisobiga 0,20 dan 2,4 mg gacha, harakatchan shakldagi miqdori esa 0,10 dan 0,27 mg gacha bo'ladi. Odatda, tuproqning haydalma qatlamida harakatchan shakldagi molibden, umumiy molibdenning 8—17 foizini tashkil etadi. Yengil mexanik tarkibli, kam chirindili tuproqlar tarkibida m olibden eng kam miqdorda uchraydi. Molib denning eng kam miqdori podzol va qum tuproqlarda (1 kg ga 0,005 mg) uchraydi. Umumiy harakatchan shakldagi molibdenga eng boy bo'lgan tuproqlar, qora tu proqlar hisoblanadi. Demak, bu o ‘z -o ‘zidan bu tuproqlarning biologik akkumulatsiya qobiliyati borligidan dalolat beradi.
Odatda, tuproqda m olibden oksidlangan holatda kalsiy va boshqa m e ta lla rn in g m olibdatlari tarzida uchraydi. N o rd o n tuproqlarda molibden, aluminiy, ternir va marganes bilan qiyin eriydigan birikmalar hosil qiladi. Ishqoriy tuproqlarda esa oson eriydigan natriy molibden ga aylanadi. Tuproq eritmasining nordonligi pasaytirilsa, molibdenning suvda eriydigan shakli orta d i. Ohaklash natijasida m olibdenning o'simliklar tomonidan yutilishi kuchayadi, lekin pH 7,5—8 bo'lgan tuproqlarda karbonatlarning miqdori ko‘payganligi sababli pasayadi. Molibdenning tanqisligi chimli-podzol, quritilgan nordon torf tuproqlar va qora tuproqlarda kuzatiladi. Gumusga boy tuproqlar o ‘z tarkibida molibden yalpi miqdorining ko'pligi bilan ajralib turadi. Molibden bilan yaxshi t a ’minlangan tuproqlarda o'simliklar azot, fosfor va kaliyni yaxshi o'zlashtiradi. Azot oqsil tarkibiga to'liq o 'ta d i, natijada sabzavot va poliz ekinlarida azotning nitrat shaklida to'planishining oldi olinadi. Shuning uchun molibdenni dukkakli ekinlarga fosfor va kaliy bilan, boshqa ekinlarga esa azot bilan birga qo'llash tavsiya etiladi. Rux
(Z n ). Ruxning u m u m iy miqdori qora tuproqlarda 1 kg tup- roqqa nisbatan 24,90 mg, tun d ra tuproqlarida 55,76 mg ni tashkil etib, uning kam miqdori c h im podzol tuproqlarida 20,67 mg ga teng bo'ladi. Rux tanqisligi ko ‘pincha neytral va kuchsiz ishqoriy karbonat tuproqlarda uchraydi. Nordon tuproqlarda rux ko'proq h a ra k a tc h a n va o'simliklar tomonidan o‘zlashtiradigan holatda bo'ladi. Y a n a rux tanqisligi nordon, kuchli podzollangan, yengil tuproqlarda harn, ruxi kam karbonatli tuproqlarda va yuqori darajadagi chirindili tu p ro qlarda ham nam oyon bo ‘lishi mumkin. Ruxli o ‘g‘itlarni noqoratuproq zonasining tuproqlarida h a ra k a t chan ruxning miqdori har bir kg tuproq hisobiga 0,2— 1,0 m g, qora tuproq zonasida 0,3—2,0 mg va Markaziy Osiyoning b o ‘z va kashtan tuproqlari uchun esa 1,4— 1,8 mg dan kam bo'lgan holatlarda qo'llash lozim. 0 ‘ita Osiyoning mo'tadil va kuchsiz ishqoriy tuproqlarida ruxning tanqisligi kuzatiladi. Mintaqamiz tuproqlarida rux miqdori 1,4— 1,8 mg/kg dan kam bo'lganda ruxli o 'g 'itla r qo'llashga to 'g 'ri keladi. Kobalt (Co). Kobalt tutuvchi o'g'itlarni noqora tup roqlarda har bir kg tuproqda 1,0— 1,1 mg, qora tuproq zonasida 0,6—2,0, M arkaziy Osiyoning bo'z va kashtan tuproqlarida 1,0— 1,5 mg bo'lganda qo'llash yaxshi samara beradi. Bo'z tu p ro q la r tarkibida kobalt m iqdori 1,0 mg/kg dan kam b o lsa , kobaltli m ikroo'g'itlar q o ila n ish i m um kin. Lekin chorva mollari uchun sifatli oziqa yetishtirish m aqsadida tuproq tarkibidagi kobalt miqdori 2,0—2,5 mg/kg bo'lganda h a m kobaltli mikroo'g'it qo'llash mumkin. Yem-xashak tarkibida kobalt miqdori 0,07 mg/kg dan kam bo'lsa, chorva mollarida akobaltos xastaligi yuzaga keladi. Qishloq xo‘jaligida qoMlaniladigan mikroo‘g‘itlar Borli o ‘g ‘itlar. Borli mikroo‘g ‘itlar har xil tuproqlardagi turli o 's im liklar u c h u n jud a zarur o‘g ‘itlard a n biri hisoblanadi. B u n d a b or birikmalari juda kam miqdorda (1 gektar yerga 1 — 1,5 kg) solinib, ko'pincha juda yaxshi natijalarga erishiladi. Bor kislotasidan borli mikroo‘g‘it sifatida foydalanilsa b o ‘ladi. Bor kislotasi b a ’zi issiq buloq suvlarida, neft skvajinasi suvida va barcha toshko‘mir kullari tarkibiga kiradigan natriy bor tuzida, shuningdek borning boshqa tabiiy birik- malarida uchraydi. Bor magniyli o ‘g‘it—bor kislotasi korxonalari chiqiti en g k o ‘p tarqalgan. Bu o ‘g‘itning afzalligi shundaki, tuproqqa birdaniga 2 xil kimyoviy element-o'simlik uchun zarur bo'lgan bor va magniy solinadi. Bundan tashqari, bor yog'och kulida, torfda va go'ngda a n c h a k o ‘p boMadi.
V.R. Vilyams nomidagi yem-xashak instituti xodimlari azot, fosfor, kaliyli o'g'itlar solingan qu m o q —ohakli tuproqlarda tajriba o ‘tkazdilar. Bor birikmalari ishlatilmaganda, 1 gektar yerdan 0,5 sentner beda urug'i olindi. Gektariga 1,5 kg bor birikmasi solingan daladan esa 3 barobar ko'p, ya’ni 1,7 sentnergacha hosil olindi. Xuddi shunday sharoitda 2 marta ziyodroq b or solinganda, gektaridan 0,8 sentner o ‘rniga 4,7 sentner, ya’ni 6 m arta ko'proq beda urug‘i olindi. M.V. Katalimov tajribalaridan birida borli o'g'itlarni ishlatmay gektaridan 5,4 sentner, bor o'g'itini ishlatib esa 11,6 sentnergacha karam urug'i hosili olingan. Ohakli va ohaklangan tuproqlarga borli o'g'itlar juda yaxshi ta ’sir ko'rsatadi. Masalan, zig'ir ekilgan tuproq ohaklanganda ko'pincha u bakterioz kasalligi bilan zararlanadi (ohak tarkibida kalsiy bo'lib u bakteriyalarning rivojlanishini kuchaytiradi). Olimlar o'simlik bor mikroelementiga kuchli muhtoj bo'lganda bakterioz kasalligi sodir bo'lishini aniqladi. Bor bakterioz kasalini qo ‘zg‘atuvchilarga qarshi kurashib, o'simliklarga yordam beradi. Yana bir inisol, zig'ir ekiladigan dalalarga yetarli m iqdo rda m ineral o 'g 'itla r (azot, fosfor, kaliy) solishlariga qaramasdan zig'irdan ko‘p vaqtgacha yuqori hosil olinma- gan, buning ustiga o'simlik bakterioz bilan kasallanib, uning yuqori qismi quriy boshlagan. Ya.V. Peyve tuproqqa ozgina miqdorda borli o'g'itlarni solishni tavsiya etdi. Natijada keskin o ‘zgarish yuz berdi. Urug‘ hosili 2 martadan ziyodroqqa ko'paydi, tola sifati yaxshilandi. Bundan tashqari, mikroelement q o ‘llangan uchastkalarda zig‘ir erta gulladi va tezroq pishib yetildi. Keyinchalik bunday tajriba ko'pchilik xo'jaliklarga tarqaldi va oldingi yillarga qaraganda zig'ir urug'i va tolasidan yuqori hosil olina boshlandi. B orning yana bir ajoyib xususiyatlaridan biri tup roqqa oziq elem entlar (N:P:K) n o to 'g 'ri nisbatlarda solinsa, bor birikmalari bu tengsizlikni barobarlashtiruvchi sifatida ta’sir etadi. Azotli almashinish tiklanadi. Shu narsa juda m uhim ki, bor birikmalari va ohak solingan uchastkalarda o'stirilgan zig'irning urug'i birinchi yildagina emas, balki bundan keyingi yillarda ham yuqori hosil berish imkoniyatiga ega bo'ldi. Z ig 'ir d a n boshqa e k in larg a ham bu m ik r o o 'g 'it ijobiy t a ’sir ko'rsatadi. Ko'pgina hollarda qand lavlagisi «o'zak chirishi» kasalligi bilan kasallanib turadi. Bu kasallik boshlanish paytida o'simlikning o 'r ta qismida joylashgan yosh barglar so'liydi va o'rala boshlaydi,
so‘ng qorayib qurib qoladi. Natijada barg bandining o ‘zi qoladi. Ko'pgina hollarda tuproqda o ‘simliklar oson o ‘zlashtira oladigan bor birikmasi kamayib ketsa, bu kasallik yuzaga keladi. Borli o ‘g'itlar q o ‘llangan dalalarda lavlagining ham rna tuplari sog4om o ‘sadi. Bundan tashqari, bor birikmalari bilan ishlash hosilni yanada oshiradi. Boltiq b o ‘yi respublikalari tuproqlarida o ‘simlik to m o n id a n yaxshi o'zlashtiriladigan borli birikmalar miqdori ju d a k am bo'ladi. 0 ‘rta Osiyo tu p ro q la rid a b u n d a y b irikm a lar n i s b a t a n k o 'p b o 'lsa d a , sug'oriladigan sharoitda yuqori hosil olish uch u n yetarli emas. Bor yetishmasligi natijasida kartoshka o'simligi ham «parsha» deb nomlangan kasallikka chalinadi. Borli o ‘g‘itlar qo'llanilganda esa bun day kasallik batam om yo'qoladi. Borli mikroo'g'itlar jumlasiga borat kislota, bor-magniyli o'g'it va borli superfosfatlar kiritiladi (50- jadval).
Borli m ikroo‘g ‘itlar ( B . Y a . Y a g o d in ) 0 ‘g‘it Suvda eriydigan bor miqdori, % Borat kislota 17,3 Bor-magniyli o ‘g‘it 2,27 Borli superfosfat 0,2
tarkibida 0,2% bo ‘r b o ‘lib, asosan qand lavlagi, ozuqabop ildizmevalilar, boshoqli don ekinlari, grechixa kabi ekinlarga tuproqni ishlash paytida, gektariga 2—3 s, ekish oldidan qator oralariga 1— 1,5 s miqdorda beriladi. Tarkibida 2,2% b o 'r tutgan bor—magniyli o ‘g ‘it ham asosan yuqorida aytib o'tilgan e k in la r va zig‘ir uchun gektariga 20 kg miqdorida beriladi.
tarkibida 17,3% bor m avjud va u n d a n asosan o'simliklarni ildizdan tashqari oziqlantirishda foydalaniladi (0,5—0,6 kg/ga). Bir sentner urug'ni 100g borat kislota bilan aralashtirib ekish ham yaxshi natija beradi. Borli o'g'itlarni q o ‘llash natijasida zig'ir (tola) va paxtadan gektariga 2—3 s gacha q o 's h im c h a hosil olish mumkin. Qand lavlagi hosildorligi 45 s/ga oshib, tarkibidagi qand moddasi 0,3—2,1% ga ko'payadi. M olibdenli o ‘g ‘itlar. M olibden ko‘proq dukkakli don ekinlari tarkibida (0,5—20,0 mg/kg) uchraydi. Boshoqli don ekinlari 0,2—1,0 mg/kg atrofida molibden tutadi. Molibden o ‘simliklarda aminokislotalar va oqsil hosil qilishda, nitratlarning amiakka aylanish jarayonlarida qatnashadi. U nitratreduktaza fermenti tarkibiga kiradi. Molibden bilan yaxshi ta ’minlangan tuproqlarda o ‘stimliklar N P K ni yaxshi o ‘zlashtiradi. Oqsil azot tarkibiga to'liq o'tadi, natijada sabzavot va poliz ekinlarida azotning nitrat shaklida to'planishining oldi olinadi. Shuning Lichun molibdenni dukkakli ekinlarga fosfor va kaliy bilan, boshqa ekinlarga esa azot bilan birga qo‘llash tavsiya etiladi. Molibden o ‘g‘it sifatida kislotali va karbonatli tuproqlarda ijobiy natija beradi, paxta hosildorligini 3—3,5 s gacha oshiradi, beda pichanining sifati va oqsil, tarkibini yaxshilaydi. Molibdenli o ‘g‘it sifatida tarkibida 53% molibden bo'lgan ammoniy molibdat qo'llaniladi. Molibdenli mikroo'g'itlarning turi ko'p b o ‘lsa ham, s a n o atd a ko'p roq tarkibida 52—53% molibden saqlaydigan ammoniy molibdat ishlab chiqariladi (51-jadval).
Molibdenli m ikroo‘g ‘itlar 0 ‘g‘it T a ’sir etuvchi modda T a’sir etuvchi modda m iqdori, %
N u r q u w a t sanoati chiqindilari o ‘z tarkibida 5—8% molibden tut- gani uchun ulardan mikroo‘g‘it sifatida foydalanish mumkin. Molibdenli oddiy va q o ‘sh superfosfatlar tayyorlash ham y o ‘lga qo'yilgan. Molibdenli m ik ro o 'g 'itlar bir necha usulda qo'llanilishi m umkin (52-jadval). Molibdenli o ‘g ‘itlarni q o ila s h usullari va m e ’y orlari o ‘g ‘it
Ekin tu ri 0 ‘g‘it dozasi Q o'llash usuli
U rug ‘larni ekish oldidan m olibdenli m ikroo‘g ‘itlar bilan ishlash, o ‘g ‘it q o ‘llashning samarali usuli hisoblanadi. B uning uchun 1 s yirik uru g'lar uchun 25—50 g, bedaning mayda u rug'lariga 500—800 g am m oniy molibdat olinadi, 2—3 1 suvda eritiiib, aralashtiriladi. Ildizdan tashqari oziqlantirishda, 1 ga m aydondagi nihollarga 200—600 g am m oniy molibdat ishlatiladi. 50 kg m olibdenli superfosfat bilan tuproqqa 50— 100 g m olibden kelib tushadi. D onli ekinlarga ekish bilan birga gektariga 50 kg m o lib d en li q o ‘sh superfosfat beriladi.N o'xat, vika, soya va boshqa ekinlar ekishdan oldin ishlanadi. 25—50 g am m oniy molibdat o ‘g‘iti suvda eritiladi va 100 kg urug' nam lanadi. Beda va sebarga urug'lari ham ekish oldidan ishlanadi. Buning uchun 500—800 g o ‘g‘it 3 1 suvda eritiladi va 100 kg urug' nam lanadi. N o ‘xat, xashaki dukkakliiar, beda, sabzavotlar, shonalash va gullash davrlarida ildizdan tashqari oziqlantiriladi. B u n in g u ch u n 200 g am m oniy molibdat o ‘g‘iti 100 1 suvda eritiiib, aviatsiya yordam ida se p ila d i, y a ’ni sh o n a la sh va gullash d a v rid a ild iz d a n tash q ari oziqlantiriladi.
K o‘p yillik madaniy o'tloqlar uchun ham shu o ‘g‘it va shu usul qo'llaniladi. M arganesli o ‘g ‘it!ar. Asosiy marganesli o ‘g‘itlar: m arganes sulfat (20% M n ) va m argeneslangan do n ado r superfosfat (1—2% M n) hisoblanadi (53-jadval). 53 -ja d va l M arganesli mikroo‘g ‘itlar 0 ‘g ‘it T a’sir etuvchi modda T a ’sir etuvchi modda m iqdori, % M a r g a n e s sulfat M n S 0 4 70 M n li supe rfosfat M n 20 1-2 M n li ruda c h iq in d is i M n 17-18 M arganesli o 'g ‘it sifatida m arganes ishlab chiqaruvchi sanoat korxonasining chiqindilari liarn ishlatiladi. Chiqindilar tarkibida ko'pin- cha 10— 18% gacha marganes bo ‘ladi. Qim mat turadigan marganes sulfat asosan issiqxona sabzavotchiligi uchun ishlatiladi. M arganesning fosforli o ‘g ‘itlar bilan birga yaxshi sam ara berishini hisobga olib, m arganeslangan superfosfat ishlab chiqarish maqsadga muvofiq. T uproqqa solinadigan marganesning miqdori 1 ga yerga elem ent hisobida 2,5 kg ni tashkil etadi. Qishloq xo‘jaligi uchun o ‘sim liklam ing ildizdan tashqari oziqlantirilishi va u ruglarga ishlov berilishi uchun 30% ga yaqin marganesli o ‘g‘itlar ishlatiladi. Marganesni qo'llash usullaridan biri urug‘larga ishlov berishdir. Bunda 50— 100 g m arganes sulfat 1 s urug‘ bilan aralashtiriladi (qand lavlagi, byg‘doy, m akk ajo‘xori, n o ‘xat). Dala ekinlarini ildizdan tashqari oziqlantirishda har ga yerga 200 g marganes sulfat ishlatiladi, mevali daraxtlarni purkash uchun har ga yerga 600— 100 g dan ishlatiladi. M arganes sulfat suvda yaxshi eriydi, nam tortib m ushtlashib qol- maydi, ekin dalalariga 3—3,5 kg dan sepiladi. Marganesli m ikroo‘g ‘it ayniqsa, ishqoriy, neytral va karbonatli, mexanik jihatidan yengil tup- roqlarda ijobiy natija beradi. M arganesli o ‘g‘itlar q o ‘llash hisobiga qand lavlagidan 23,7, bug‘doydan 2,2, m akkajo'xoridan 11,8 va arpa- dan 3,0 s/g a q o ‘shim cha hosil olinadi. So‘nggi yillarda, m arganes nitrofoska (0,9% ) yoki superfosfat tarkibiga kiritilib, fosforli o 'g 'itla r bilan birga qo'llanilm oqda. Shuningdek, ekinlarning u ru g ‘ yoki chigitlarga ekish oldid an m arganesli eritm alar yoki kukunlari bilan ishlov berilm oqda. M asalan, 1 s bug‘doy, m akkajo'xori va n o ‘xat urug'i ekishdan oldin 50 g m arganes sulfat bilan, zig‘ir 100—200 g, qand lavlagi urug‘i esa 100— 450 g marganes sulfat bilan aralashtiriladi. Blinda 150—200 g m arganes sulfat 100 litr suv bilan aralashtirilib traktorlar yordam ida barglar orqali oziqlantiriladi. M arganes tanqisligi torfli, karbonatli, qum li, qayir va o 'tloq i qora, neytral va ishqoriy tu proq lard agi ekinlarda keskin sezilishi mumkin. M arganes tanqisligi ayniqsa tem irning eruvchan birikmalari ko'p b o ‘lgan tuproqlarda yaqqol seziladi. O 'sim liklarda m arganes tanqisligi, uning kam harakatchanligi tufayli ko ‘proq yosh barglarda seziladi. G 'o 'z a bargining qum q massasida 240 mg gacha marganes bo ‘ladi. Marganes tanqisligi ko'pgina o'sim liklarda kuzatiladi. M asalan: paxta barglarida o q , sariq rangli dog'lar paydo b o ia d i va to 'k ila boshlaydi. K artoshka, suli, n o 'x at, loviya, lavlagi, karam , shaftoli, olcha, olxo'ri, olm a, o ‘rik, limon kabi ta ’sirchan o'sim liklarda ham marganes tanqisligi tez seziladi. Ruxli o ‘g‘itlar. Ruxli o‘g 'it sifatida ba’zi sanoat chiqindilari, rux sulfat (ruxning m iqdori 22%) va polim ikroo‘g‘it (P M O ‘—7), ruxli oq b o ‘yoq ishlab chiqaruvchi zavodlarning chiqindilari ishlatiladi (54- jadval).
54-judval Ruxli mikroo‘g ‘itlar 0 ‘g‘it
T a ’sir etuvchi modda
T a ’s ir etuvchi modda m iqdori, % Rux sulfat Z n 2 1 , 8 - 2 2 , 8 P o li m i k r o o ‘g ‘it ( P M O ‘-7) Z n 2 - 5 Ularning tarkibida 19,6% rux oksidi, 17,4% rux silikati, 21,1% alum iniy oksidi ham da bir oz m iqdorda alum iniy, mis va marganes bo'ladi. M akkajo'xoriga P M O ‘-7 ekish vaqtida q a to r orasiga (1 ga ga 20 kg dan) solinadi. Tldizdan tashqari oziqlantirishda rux sulfat (I ga ekin maydoniga 150—200 kg) ishlatiladi. O ziqlantirish ko‘p ekinlar u c h u n shonalash p ay tida yoki o 'sim lik g u lla sh in in g b o sh lan ish fazalarida amalga oshiriladi. M evali daraxtlarni o ziq lan tirish uchun b a h o rd a hosil bo 'lgan barglarga o'g 'it (100 1 suvga 200—500 g rux sulfat solinadi, unga 0,2— 0,5% so 'n d irilg a n ohak q o ‘shib, barglar kuyib qolm asligi uch u n neytrallanadi) purkaladi. 1 s donga ishlov berish uchun 4 litr suvda 4 g rux sulfat eritiladi. M akkajo'xori urug‘ining 1 sentnerini polim ikro- o 'g 'it (P M O ‘-7) ning 400 grami bilan kukunlashtirib, ishlov beriladi. Shuningdek, am m ofos 0,3—0,5% gacha rux bilan boyitilib, uni ekin dalalariga ekishdan oldin shudgor ostiga, gektariga 3—4 kg dan sepish m um kin, yoki m ikroo‘g‘itlarga aralashtirib, gektariga 1—2 kg m e’yorda paxtaning shonalash davrida berish tavsiya etiladi. Urug'ni ekishdan oldin rux sulfatning konsentrlangan (0,03—0,04% li) eritmasi bilan 10—12 soat davomida, 2:1 nisbatda nam lash ham ijobiy natija beradi. Rux yengil (qum li), neytral, kuchsiz ishqoriy, karbonatli past unum dor tuproqlarda va shuningdek, bo‘z tuproqlarda ijobiy natijalar beradi. Kuchsiz kislotali muhitga ega bo'lgan podzol, torfli va chim li— podzol, chim li—gleyli tuproqlar ruxli mikroo‘g‘itlarga nisbatan unchali tanqislik sezm aydi. 0 ‘rta Osiyo hududidagi bo'z tuproqlarda ruxli m ikroo‘g‘itlarni qo ‘llab, har gektaridan paxtadan 2—4, makkajo'xori- dan 5—7 va bug'doydan 1,5—2 s gacha qo'shim cha hosil olish mumkin. M isli o ‘g ‘itlar. Qishloq xo'jaligida keng q o ‘llaniladigan misli m ikroo‘g ‘itlar jumlasiga mis kuparosi, misli kukun va mis kolchedani kiradi (55- jadval ). 55-jadval. Misli m ikroo‘g‘itlar O lg ‘it T a ’sir etuvchi modela T a ’sir etuvchi modda m iqdori, % M i s ku porosi Cu S 0 4 ■ 5 H ,0
Cu 9 2 , 0 - 9 8 , 0 2 3 , 4 - 2 4 , 9 M is li ku k u n Cu S O . 4
1 4 . 0 - 1 6 , 0 5 . 0 - 6 , 0 M i s k o l c h e d a n i Cu K20
2 5 , 0 5 8 , 6 50— 100 g mis kuporosi bilan 1 s urug‘ aralashtirilib ekilsa yaxshi samara beradi. Ildizdan tashqari oziqlantirishda 200—300 g mis kuporosi 1 ga m aydondagi nihollarga purkaladi. Mis kuporosi o ‘z tarkibida 25,0% ga yaqin mis tutadi. Hozirgi kunda Olmaliqdagi «Ammofos» ishlab chiqarish birlashmasida tarkibida mis tutgan (0,25—0,30% Cu) am m ofos ishlab chiqarish yo‘lga qo'yilgan.
M is kolched an i m ahalliy aham iyatga ega b o 'lg a n m ik ro o ‘g ‘it hisoblanadi (0,2—0,3% Cu) va uni tuproqqa h a r 5 yilda 1 m arta 500—600 kg/ga m e’yorda kuzgi shudgorlash vaqtida beriladi.
Kobaltli m ikroo'g'itlardan foydalanish hosil- ning sifatini faqatgina o'sim iik to m o n id an m u ayyan elem entning to'planishi bilangina oshirib qolmay, baiki boshqa ko'rsatkichlar bo‘yicha liarn oshishiga sabab bo'ladi. Masalan: kobaltli o 'g 'itla r qand lavlagisi ildizmevasining hosilinigina oshirib qolmay, balki mevasi tarkibidagi qandning ham m iqdorini oshiradi. 0 ‘simliklar kobaltni molibdenga nisbatan 300 m arta kam talab qiladi va bakteriva ham d a ferm entlarning faoliyatiga ijobiy ta ’sir ko'rsatadi. O'simliklarda kobalt 50% ion tarzda, 20% karbamid va vitamin 1312 birikmalari tarzida uchraydi. Shuni alohida ta ’kidlash lozimki, hayvonlar u c h u n to 'la qimmatli ozuqa va oziq-ovqat m ahsuloti sifatida ekiladigan ek inlar uchun har kg tu pro qda kobaltning m iqdori 2,0—2,5 mg b o ig a n d a , kobaltli o ‘g‘itlarni q o ila sh kerak bo'ladi. Asosiy kobaltli m ik ro o 'g 'itla r sifatida kobalt sulfat, kobalt nitrat va kobalt xlorid tu zlaridan foydalaniladi. SANOAT CHIQINDILARIDAN M IK R O O ‘G ‘IT SIFATIDA FOYDALANISH Qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligini oshirishda m ikroelement- larning muhim ahamiyati va ularga b o‘lgan talabning tobora oshib borishi, sanoat oldiga qishloq xo‘jaligini istiqbolli m ik ro o ‘g ‘itlar bilan ta ’m inlash vazifasini q o 'y a d i, bu o ‘g ‘itlarni o ‘sim lik to m o n id an samarali foydalanish im koniyatini yaratishi lozim. Mikroelementning mutloq yetishmasligi, ayniqsa ulam ing tuproq tarki bidagi o ‘simlik tom onidan o ‘zlashtiriladigan m iq d o rin in g kamligi o ‘simliklar hosildorligining pasayib ketishiga olib keladigan asosiy
omillardan biri bo'lib xizmat qilishi mumkin. Bu xildagi tanqislikka misol tariqasida tortli tuproqlarda misning, nordon chim li-podzol va sur tusli o'rm on tuproqlarida molibdenning, karbonatli va qum oq tuproqlarda marganes, ternir va ruxning tanqisligini keltirib o'tish m umkin. Qishloq xo‘jaligini jadal ravishda kim yolashtirish sharoitida ekin- larning hosildorligini oshishi m inerai oziq e le m e n tla ri, ju m ladan m ikroelem entlarning ham k o ‘p m iqdorda tu p roqdan olib ketilishiga sabab bilan bo'lib, bu narsa m ikroelem entlardan foydalanishga oid ta la b m e z o n in i iz d a n c h iq a r a d i. T u p r o q d a a lo h i d a o lin g a n m ikroelem entning yetishmasligi azotli, fosforli va kaliyli o ‘g‘itlarning samarasini to ‘liq nam oyon bo‘lishiga yo‘l qo'ymaydi. M ikroo‘g‘itlardan f o y d a la n is h esa o 's im lik o z iq a s in in g asosiy e le m e n tla r in in g sam aradorligini oshishiga sabab b o ‘ladi. Q ator tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, m ikroelementlar bilan boyitil- gan o 'g 'itla rn i, jum ladan kompleks o'g'itlarni ishlab chiqarishni yo‘lga qo'yish va ulardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ishlab chiqarish sharoitida m ikroelem entli o 'g 'itla rn i sinab ko'rish (ishqorlangan qora tuproq va chim -podzol tuproqlarda) shuni ko'rsatadiki, faqat bor hisobida nitroam m ofosdan olinadigan qo'shim cha hosil har gektar m aydonga qand lavlagisining ildizlari bo'yicha 30—40 sentnerni, karam urug'i b o ‘yicha 2,3—2,9 sen tn ern i, n o ‘xat doni bo'yicha 2,1—3,7 se n tn e rn i tashk il qiladi. C h im -p o d z o l tuproqlarga superfosfatga m olibdenni qo'shib solish pichan uchun ekilgan dukkaklilar bo'yicha qo'shim cha ravishda har gektariga 5—6 sentner hosil olish imkoniyatini yaratadi. •Misning keskin tanqisligida qo'llanilgan bir qator (torf, chim - botqoq tuproqlarida) asosiy o 'g 'itla r fonida boshoqlilar deyarli don berm aydi, mis bilan boyitilgan kaliy xlor solinganda esa, arpaning hosilini 15— 18% ga, sabzavotlarning hosilini 20% ga oshishiga erishish im konini yaratadi. M ikroelem entlarni asosiy o 'g 'itla r bilan birga qo'shib qo'llash iqtisodiy jih a td a n ham a n c h a qulay hisoblanadi. M asalan, qand la v la g ig a n i tr o a m m o f o s n i b o 'r b ila n q o 's h ib b e r i l g a n d a , m ikroelem entlardan foydalanish tufayli qo'shim cha hosil qiymati 90 so 'm n i, shartli toza darom ad esa gektariga 66 so'm ni tashkil etadi. M ik ro e le m e n tla rn i m in erai o 'g 'itla r fonida q o 'lla g a n d a, g 'o 'z a , bug'doy va bedaning ham hosildorligi oshganligi kuzatilgan. Q is h lo q x o 'ja lig in in g m ik ro e le m e n tla rg a b o 'lg a n ta la b in i q o n d irish 60—70% holatlarda ularni asosiy o 'g 'it tarkibiga kiritilish orqali va 30—40% holatlarda ildiz orqali amalga oshiriladigan ham da e k ish d an o ld in am alga osh irilad ig an oziqlantirish orqali am alga osh irilish i lozim . Q ishloq xo'jalik ekinlaridan mumkin qadar sifatli va yuqori hosil yetishtirish, o'sim liklarni m utanosiblangan tarzda oziq elem entlari bilan t a ’m in lash yoki m ik ro o 'g 'itlard a n foydalanishga differensial yondoshishnigina talab qilib qolm asdan, balki tuproqlarning m ikroe lem entlar bilan ta ’m inlanganlik darajasini, tuproq iqlim sharoitlarini, ekinlarni oziqlanishga bo'lgan talabi va boshqalarni e ’tiborga olishni talab etadi.
M ikroelem entlarning tuproqdagi harakatchanligi va o'sim liklar to m o n id a n o 'zlashtirilish darajasiga tu p ro q m u h itin in g fiziologik nordonligi yoki mineral o ‘g‘itlarning ishqoriyligi k atta t a ’sir ko'rsatadi. Organik o ‘g‘itlarni yuqori m e ’yorda q o ila s h , od atd a, mikroele m entlarning tuproqdagi zaxirasini va harakatchan shakldagi miqdorini oshishiga sabab bo ‘ladi. Sanoat chiqindilaridan m ahalliy o ‘g‘it sifatida fo y d ala n ish , sh a h arn in g ax la t k o m p o stla rid a n , o q a r suvlarning ch o 'k m a larid an va h o k azo lard an foydalanish, o d a m , o ‘sim lik va hayvonlar uchun toksik bo'lgan alohida m ikroelem entlarning tuproqda yig'ilishiga olib keladi. Bu kabi chiqindilarni alohida ishlov berilgandan keyingina q o ila sh tavsiya etiladi. Azotli
0'g‘itlardan foydalanish sur'atining doim iy ravishda oshib borishi sharoitida, m ikroelem entlardan foydalanishga alohida e’tibor b e rish va bu n d a n itra t h a m d a azo t o ‘z la s h tirilis h in in g boshqa jarayonlarining samaradorligini oshirishga qaratilgan harakatlar qishloq xo'jalik mahsulotlarida nitratlarning to'planishi va ular bilan suvlarning, ayniqsa ichimlik suvining ifloslanishining oldini olishga yo'naltirilgan bo'lishi lozim. K o‘p tadqiqotlarda m olibdenning o ‘g‘it va tuproq tarkibidagi azotni o'zlashtirilishini yaxshilashi isbotlangan. M ikroelentlardan o ‘g‘it sifatida fo y d alan ish g a q aratilg an ta d q iq o tla r d e h q o n c h ilik d a m ik ro e le m entlardan foydalanishining am aliy jihatlarini ishlab chiqishga, ulardan foydalanishning agrokimyoviy va iqtisodiy sam aradorligini oshirishga qaratilgan bo‘lm og'i zarur. U la r jumlasiga: 1) tuproqni agrokimyoviy tahlil qilish asosida m ikroo'g'itlarning sam aradorligini aniqlovchi uslublarni ishlab chiqish; 2) har xil tuproq sharoitida uzoq davom etadigan dala tajribalari o'tkazish yo'li bilan makro va m ikroelem entlarning m utanosibligini tatbiq qilish; 3) o'sim liklardagi oziqlanish va m oddalar alm ashinuvi jarayonida m akro va m ikroelem entlarning o ‘zaro ta ’sirini, tu p ro q ham da o ‘g‘itlar ta rk ib id a g i asosiy o ziq e le m e n tla r d a n fo y d a la n is h i va e k in la r mahsuldorligiga mikroelementlar (mikroo‘g‘itlarning) ta ’sirini o ‘rganish. Y uqorida ko‘rsatilgan y o 'n alish larn in g birin ch isi b o 'y ich a olib boriladigan tadqiqotlar tup roq va o'sim liklar tarkibidagi m ikroele m entlarning chegaraviy m iqdorini aniqlashga, tuproqdagi m ikroele m entlarning o'sim lik tom onidan o ‘zlashtiriladigan shakldagi miqdorini aniqlashning mukammal uslublarini ishlab chiqarishga qaratilgan boMib, a lo h id a tu p ro q -iq lim z o n a la ri, tu m a n la r m iq y o sid a ek in larn in g oziqlanish xususiyatlariga, organik va m ineral o ‘g‘itlardan foydalanish darajasiga, suv bilan ta’minlanish holatiga qarab o ‘rganishga asoslanadi. Ilgari agrokimyoviy nuqtayi nazardan o ‘rganilmagan m ikroelem ent (yod, litiy, alum iniy, vanadiy, titán, selen, rubidiy, brom va ftor) ham da alohida olingan m ikroelem ent (masalan, mis, ftor, mishyak, xrom , q o ‘rg'o shin) larning texnologik ifloslanish va atrof-m uhitn i m uhofaza qilish nuqtayi nazaridan o‘rganishga alohida e ’tibor berish lozim. S an o at chiqindilaridan m ikroo'g'it sifatida foydalanish bo'yicha O 'zbekistonda ham b irq an ch a ishlaram alga oshirilmoqda. M a’lumki, O 'zbekistonda qazilma boyliklar juda k o ‘p bo'lib, ularni qayta ishlash jaray o n id a ju d a ko‘p chiqindilar hosil bo'ladi. Bu chiqindilarning ta rk ib id a esa k o 'p lab m ik ro e le m e n tla r mavjud. C h iq in d ila rd a n foydalanishning afzalligi shundaki, ular arzonga tushadi. Paxtachilik ilmiv ishlab chiqarish birlashmasining m a’lumotlariga qaraganda, bu chiqindilar paxtaning o ‘sishi va rivojlanishiga samarali ta ’sir ko'rsatadi, k o 'sak lar so n in i ko'paytirib, hosilni oshiradi, tolaning sifatini esa yaxshilaydi. M asalan, Oxangaron sement zavodining chiqindisi paxta dalasiga 3 yil davomida solinganda, paxta hosili 1,2—3,8 s/ga, Olmaliq va O ltin to p g an zavodlarining chiqindisi esa hosilni 1,8—3,7 s/ga osh irgan. S an o at chiqindilarini ayniqsa aralash holda q o ila s h ju d a yaxshi sam ara b erad i. M asalan, O lm aliq va Oltin topgan zavodlarining chiqindisi alohida-alohida gektariga 500 kg dan solinganda, hosildorlik 3,6 va 2,7 s /g a , ular aralashtirilib, birgalikda q o 'lla n ilg a n d a esa hosildorlik 5,5 sentnerga oshgan. Shuningdek, bu chiqindilar faqat tuproqqa solingan yildagina hosilni oshirib qolmasdan, ularning ta ’siri keyingi 2—4 yillarda ham davom etgan. Dem ak, bu chiqindilarni 3—4 yilda 1 m arta q o ila sh m aqsadga muvofiqdir. Sanoat chiqindilari yerni shudgorlashdan yoki chigit ekishdan oldin tuproqning 16—18 sm chuqurligiga gektariga 400—500 kg hisobidan beriladi. A yniqsa bu chiqindilar ularga yaqin hududlarda mahalliy o 'g 'it sifatida ishlatilsa, iqtisodiy samarasi yanada yuqori bo'ladi. M IK R O O ‘G‘ITLARNING Q ISHLO Q XO‘JALIK EKINLARI HOSILDORLIGIGA TA’SIRI M ik roo ‘g ‘itlarni qishloq xo'jalik ekinlari hosiliga ta ’siri, ularning hosildorlikni oshirishdagi roli haqida yuqorida aytib o ‘tildi. Biz respub- likam izning asosiy qishloq x o ‘jalik ekinlaridan hisoblangan paxta hosildorligiga mikroo‘g‘itlarning ta’siri haqida to‘xtalib o ‘tishni lozim deb topdik. M ik ro o 'g 'itla rn in g paxta hosiliga ta ’sirini te k sh irish b o 'y ic h a respublikam izda bir qator tajribalar o'tkazilgan bo‘lib, bu tajribalarning ko'rsatishicha, m ikroelem entlar paxta hosilini oshirishda m uhim aha- miyatga ega. M asalan, m ikroo'g'itlarning paxta hosiliga ta ’siri bo'yicha B. Isayevning m a’lum otlariga k o ‘ra rux elem en tini q o 'lla b o 'tk a - zilgan 2 ta tajribada paxtadan olingan qo'shim cha hosil o 'rta c h a 3,6 s/ga ni tashkil etgan. Mis o 'g 'itin i qo'llab o'tkazilgan 16 ta tajribada paxta hosilidan olingan qo'shim cha hosil o 'rta c h a 2,9 s/ga ni, M o bilan olib borilgan 11 ta tajribada 2,8 s/ga ni, bor q o'llab o'tkazilgan 8 ta tajribada 2,3 s/ga ni, m arganes qo'llab o'tkazilgan 8 ta tajribada 2,4 s/g a ni, Co m ikroelem entni qo'llab o'tkazilgan 8 ta tajribada esa 3,1 s/ga ni tashkil etgan. M ik roelem entlar bilan ch ig itn i ekish oldidan yoki vegetatsiya davrida nam lash, paxtani bargi orqali oziqlantirish, shuningdek , ularni m ikroo'g'itlar bilan birga berish lozim. Masalan, chigit b or kislotasining 0,25% li eritm asi, marganes sulfatning 0,05% li, mis, rux va m olibden tuzlarining 0,01—0,04% eritmasi bilan nam langanda, un in g unib chi- qishi 17—22% ga tezlashgan. Yosh nihollar tez ildiz otgan. Rivojlanishi yaxshi bo 'lg an va um umiy hosildorlik gektariga 1,5—3,0 s /g a oshgan. Paxtachilik ilmiy-ishlab chiqarish birlashm asining eksperim ental bazasida b o 'z tuproqlarida o'tkazilgan tajribalar natijasiga k o 'ra , chigit ekishd an o ld in nam lanib, tu p ro q q a m olibden, b o r va m argan es m ikro o'g'itlari solinganda, paxta hosili 1,7—3,4 s/g a oshgan. Vilt kasalligi esa 50% ga kamaygan. Tajriba natijalariga k o 'ra , m ikroele m entlar paxta hosilini 8,6% dan 25% gacha ko'paytiradi, vilt kasalli- gining ta ’sirini sezilarli darajada kamaytiradi. M ikroelem entlarning texnik tuzlarini gektariga 0 ,1 —6 kg dan (sof h olda) solish tavsiya etiladi. L ekin hozirgi kunda b u n d a y kichik m e ’yordagi o'g 'itlarn i sepuvchi texnikalarining bo'lm aganligi sababli, O 'zbekiston Respublikasi Fanlar ákadem iyasining kim yo institutida m ikroelem entlarni zavodlardayoq azotli, fosforli o 'g 'itla r tarkibiga kiritish uslubi ishlab chiqilgan va bu usul o'zining ijobiy sam arasini berm oqda. M asalan, mis m ikroelem enti bilan boyitilgan am m ofos o 'g 'iti Paxtachilik ilmiy-ishlab chiqarish birlashm asining dalalarida q o 'llan ilg and a, kontrolga nisbatan gektariga 2,9—3,8 s k o 'p hosil olingan. F arg'o n a viloyati tum anlari dalalarining birida m is bilan 17 - A g r o k i m y o 257 boyitilgan am m ofos q o ila n ilg a n d a , hosildorlik kontrolga nisbatan 2,0 s/ga ortgan. Shuningdek, Paxtachilik ilmiy ishlab chiqarish birlash- m a sin in g eksp erim en tal b azasid ag i b o ‘z tu p ro q la rid a m is bilan boyitilgan am m ofos sepilganda ham ijobiy n atijalar olingan. Mis q o 's h ilm a g a n am m ofos sh o n a la sh oldidan solinganda (n azo rat), hosildorlik 1 yili 41,4 s/ga ni, 2-yili 42,5 s/ga ni tashkil etgan. 2 kg mis q o ‘shilgan am m ofos (shonalash oldidan) berilgan variantda hosildorlik 1 yili 43,4 s/ga ni, 2-yili 45,5 s/g a ni, qo'shim cha hosil esa 1 -yili 2,0 s/ga ni 2-yili 3,0 s/ga ni tashkil etgan. Mis qo‘shilm agan ammofos chigitni ekish bilan birga solinganda (nazorat), hosildorlik 41,7 s/ga ni tashkil etgan. 2 kg mis q o ‘shilgan ammofos chigitni ekish paytida solinganda, hosildorlik 45,5 s/g a ni, qo ‘shimcha hosil esa 3,8 s/ga ni tashkil etgan va h.k. A m m ofosni mis m ikroelem enti bilan boyitish texnologiyasi Olmaliq kim yo zavodida joriy etilgan b o iib , kompleks o ‘g‘itning narxi sof am m ofos o'g'itining narxiga nisbatan balandroq, lekin undan kelayot- gan foyda esa xarajatga nisbatan bir necha marta yuqori. M ikroelem entlarning organik birikmalari suvda yaxshi eruvchan b o iib , o ‘sim liklar tom onidan oson o ‘zlashtiriladi. Organik birikma holidagi m ikroelem entlarning biologik ta ’siri ham juda yuqori b o iib , oddiy anorganik tuzdagi m ikroelem entlarga nisbatan o ‘simliklarga ijobiy ta ’sir etadi. B u n d a y holda m ik ro e le m e n tla r tuproqqa solinganda o ‘sim lik fo y d alan a olm aydigan b irik m ag a aylanm aydi. S huning uch u n ham I b u n d a y birikm alardagi m ik ro elem en tlarn i g‘o ‘zaga solish m e ’yori, o d d iy tu z la rd a g i m ik ro e le m e n tla rn in g m e’yoriga n isb a ta n kam ! b o i a d i . B o ‘z tuproqlarda bor va m arganes mikroelementining paxta hosiliga ta ’siri bo'yicha bir qator ilm iy ishlar o ‘tkazilgan va ular m e’yorda b e rilg a n d a , bor paxta h o s ilin i gektariga 1,3—4,7; m arganes esa 0 ,7 —3,7 s/g a oshirganligi aniqlandi. 0 ‘zbekiston ilmiy tekshirish institutlarining m aiu m o tlarig a ko'ra, paxta ekiladigan zona tupro q larid a bor, marganes, m olibden, mis, kobalt kabi m ikroelementlar yetarli emas. M ikroelementlarning o'simlik faoliyatidagi ishtirokini o ‘rganish b o ‘yicha ham m axsus tajribalar o'tkazilg an. Tajribalar shuni k o ‘rsatadiki, bor va m arganes berilmagan v ariantlarda o'sim likning vegetativ massasi ortsada, paxta hosildorligi kontrolga nisbatan keskin kam aygan. Bundan shu narsa aniq bo iad ik i, m ik ro elem en tlarn in g yetishm asligi sababli, organik m oddalarning
sintezlanish jarayoni buzilib, natijada paxta hosilining oshishi o ‘rniga uning ildiz, poya sistemasi yaxshi rivojlangan. G.A. Rafiqova o ‘z tajribalarida M n t a ’sirida tola chiqishi 1,3% ga, 1000 dona chigitning vazni 5,2 ga k o ‘paytirilganligini, b arch a turdagi m ikroelem entlar qo‘llanilganda, to lan in g 1,3 mm dan 1,8 m m gacha uzayganligini, paxta h o sild orlig inin g esa 0,2—5,8 s /g a oshganligini aniqlagan. G.A. Rafiqovaning dala tajribalarida paxtaning shonalash davrida liar gektar yerga 4 kg rux, 6 kg b o ‘r, 10 kg m olibden va ularning h a r xil aralashm alari berilgan. Natija shuni k o 'rsatad ik i, eng yuqori hosil marganes va rux berilgan variantlarda olingan. M ikroelem entlar yaqin yillargacha qishloq xo'jalik ekinlariga q o'llanilm asdi. C hunki uning tuproqdagi m iqdori qishloq xo'jalik ekinlari u ch u n yetarli hisoblanar edi. So'nggi yillarda dehqonchilik va paxtachilik m adaniyatining oshishi bilan hosildorlik ham sezilarli darajada ortdi, am m o tuproqdagi m ineral m oddalar m iqdori kamayib ketdi. H ar yili solingan m akroo‘g‘itlar hisobiga ularning o ‘sim liklarni tuproqdan oigan hissasi to ld irilib borildi. M ikrelem entlarning m iqdori esa tashqaridan q o 'sh im ch a berilm aganligi sababli kamayib bordi. Shu sababdan ham hozirda 0 ‘zbekistonning asosiy ekin m aydonlarining anchagina qism ida m ik ro elem en tlarnin g, ayniqsa rux va m isning yetishmasligi aniqlangan. Demak, bunday tuproq lard a paxtadan yuqori hosil olish uchun m ikroo‘g‘itlarni q o ‘sh im cha tarzda berilishi talab etiladi.
Sinov savollari 1. Q anday m ikroo'g'itlarni b ila s iz ? 2. B o'rn in g o ‘s im lik la r ta r k ib id a g i m iq d o r i va fiz io lo g ik a h a m iy a ti to'g'risida n im aiarn i bilasiz? 3. Bo'rli o ‘g ‘itlarning shakllari, qo'llash d o za si, m u ddatlari va usullarí t o ‘g ‘risida n im aiarn i bilasiz? 4. Mis yetish m asa o ‘sim liklarda qan aqa ta sh q i o ‘zgañ sh lar k u za tila d i? M isli o'g'illarn in g asosiy vakillari q a y sila r? 5. M a rg a n es o z iq m o d d a la r n i ta n la b s in g d ir ilis h i va r e u tiliz a ts iy a ja ra y o n la ríd a q a n d a y vazifani ba ja ra d i? 6. M arganesli m ik r o o ‘g ‘itlar qan day u su llarda q o ‘llan adi? 7.
Nima uchun m olibden «azot alm ashinuv ja r a y o n i mikroelementi» deb y u ritila d i? 8. Ruxning o ‘sim lik la r hayotidagi roli h a q id a n im aiarn i bilasiz? Ruxli o'g'illarning a sosiy vakillari q a ysilar? 9. O ‘sim liklar tarkibida kobalt qan aqa sh a k lla rd a u chraydi? K o m p lek s o 'g 'i t l a r deb, ikki, u ch va u n d a n k o 'p ro q oziq elem entlarini: azot, fosfor, kaliy, magniy va m ikroelem entlarning m a’lum nisbatda va xilma-xillikda saqlovchi o ‘g‘itlarga ayliladi. U larni ikki elem entli (fosforli-kaliyli, azotli-fosforli, azotli-kaliyli kom ponentdan iborat bo'lgan) va uch elem entli (azotli-fosforli-kaliyli) larga bo'linadi. Olinish uslublariga qarab kompleks o 'g'itlar murakkab, m urakkab-aralash va aralash ham da agregat holati bo‘yicha esa qattiq va suyuq holatdagi xillarga bo'linadi. M urakkab o 'g 'itla r yagona kimyoviy jarayonda amm iak, fosfat, nitrat, sulfat kislotalar, suyuq am m oniy, nitrat, fosforit yoki appatit, kaliyli tuzlar va boshqa xomashyo kom ponentlardan olinadi, kamida ikki oziq elem entlaridan tashkil topgan o 'g 'itla r hisoblanadi. M urakkab-aralash o 'g 'itlarn i tayyor oddiy o'g'itlarga suyuq va gazsimon m ahsulotlarni singdirib olinadi. M urakkab-aralash o'g'itlarni oddiy superfosfatni ammonizatsiyalash yo'li bilan yoki nitrat kislotali yoki kaliyli tuzlarga fosfat yoki sulfat kislota qo'shib olinadi. A ralash o 'g 'itla rg a ikki yoki undan k o 'p ro q oddiy o 'g 'itla rn i aralashtirish yo'li bilan olingan o 'g 'itlar kiradi. Komleks o 'g 'itla r ishlab chiqarishning ko'p texnologik jarayonlarini to 'rtta guruhga um um lashtirish mumkin: 1) m urakkab o 'g 'itla rn i fosfat va polifosfat kislotalari asosida olish; 2) fosfat va polifosfat kislotalar asosida suyuq komleks o 'g 'itla r tayyorlash; 3) tabiiy fosfatlarni nitrat kislota asosida parchalab, qattiq murakkab o 'g 'itla r olish; 4) aralash va m urakkab-aralash o 'g 'itla r olish. Oziq m oddalarni yuqori konsentratsiyasi va bir yo'la bir necha xil oziqa elem entlarini bo'lishi komleks o'g'itlarning ustuniigini belgilaydi. M asalan, am m ofos, diam m ofos, amm oniylashgan superfosfat, kar- boam m ofos, nitrofoslar ikkitadan oziqa moddasiga ega; nitrofoska, nitroam m ofoska, karboam m ofoskalar-uchtadanga ega.
B a’zi m urakkab o ‘g‘itlar tarkibiga m ikroelem entlar ham k ira d i. H isoblar shuni ko'rsatadiki, oddiy o ‘g ‘itlardan 2—3 m arta a lo h id a foydalanish, ularni tayyorlash va tu p ro q q a solishdagi x a ra ja tla rn i kompleks o'g'itlarga nisbatan 1,5—2 m artaga oshirar ekan. Buni u stig a k o'pin cha oziqa moddalarining optim al nisbati ham buziladi. O 'g'itlarda oziq elementlarining m iqdorini 10% ga oshishl tra n s p o rt uchun 5 mln tonna/kilom etr iqtisod qilish imkoniyatini yaratadi. T a jri- balar shuni ko'rsatadiki, azot, fosfor va kaliy bilan oziqlanishni a lo h id a amalga oshirilsa, birgalikda solishga nisbatan (alohida, ildiz tiz im i orqali) m akkajo'xori yomon rivojlanadi va ildiz tizimi orqali P 20 5 ni kam o'zlashtiradi. Fosforni azot va kaliylar bilan birgalikda solganda, lining o 'sim lik lar tom onidan o ‘zlashtirilishiga oid dastlabki tajribalarning ijobiy hu losalari kompleks o 'g 'itla r bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar natijasida h a m tasdiqlangan. K om pleks o ‘g ‘itlardan foydalanish ildiz tizimi to m o n id an o ziq m oddalarini yaxshiroq o ‘zlashtirilish darajasini kuchaytiradi. Murakkab o ‘g‘itlardan foydalanish o'simliklarning oziqa m o d d ala - riga bo'lgan talabini qondirib qolm ay, balki tashish, o m b o rx o n a lar qurilishi, ortish, tushirish va tuproqqa solish ishlariga m exanizatsiya vositalarini ishlatish bilan bog'liq xarajatlarni iqtisod qilish imkonini beradi. H ar xil turdagi kompleks o 'g 'itla rn i ekvivalent oddiy o ‘g ‘itlar b ila n solishtirish shuni ko'rsatadiki, alm ashlab ekishda qatnashgan h a m m a ekinlarning rivojlanishi va hosilining shakllanishiga komleks o 'g 'itla rn in g ijobiy ta ’siri ko 'p ro q bo'lar ekan. K o'p tadqiqotchilarning m a’lum otlariga ko'ra, ko'p hollarda k o m p leks o 'g 'itlar oddiy o'g'itlarga nisbatan qishloq xo'jalik m ahsulotlarining sifatiga ko'zga tashlanarliroq ta ’sir k o'rsatadi. Kompleks o 'g 'itla rd a oziq m oddalarining o'zaro nisbati q an d ay bo'lishi kerak? T aj riba natijalarini umulashtirish asosida bu m a ’lum otlar 56-jadvalda keltirilgan. MURAKKAB 0 ‘G ‘ITLAR M urakkab o 'g 'itla r jumlasiga tark ib id a 2 ta elem ent saq lo v ch i (am m oniy polifosfat, ammofos, diam m ofos, nitrofos, karboam m ofos, siydikchil fosfatlar, fosfor-kaliyli) va 3 ta saqlovchi (n itro fo s k a , nitroam m ofoska, karboammofoska) o 'g 'itla r kiradi. Ammofos N H 4H 2P 0 4 — bir alm ashingan am m oniy fosfat. Bu tu z n i tashkil qiluvchi ionlar (am m oniy va fosfat) barcha o'sim liklar u c h u n
K ompleks
o ‘g ‘i tl a rd a g i oz iq
m o d d a la rin in g o' za ro
n is b a ti
v a
ular nin g u m u m iy
mi qd org
a ni sba ta n u lu sh i s* О И -O В •£ а c
E S в О t-f
О Pu"
Z i r
С ТЗ гс > « w. Е л я
I с Ё Jo
“л ° О Xi
О..Е £
^
= я X i
0 с 5 0 & g Dû 1 ■
“ J l
t - « С га . .2? о
■5 га -с
— Ç/5 : е с Je ос С 2 с
N rt о 'в > . я
I I га O'
> С I I
_га — о- 6-
Р -С ï: сл
С . О 5 « "§ ©Ь Е т" га
с Æ X!
„ I I
- * га • Ь _ с
1/5 2 *0 О о . i с
г о о -о
> £ È га
г - 00 О '-Б ^ уз
=3 О — 00
> ч 'м га я
ад go *5 га & £
Ё З J3 Е N '< л = = й Я
о “ ■“ я
с “ > .£'2
я и я
га к—
га п- ÊPS
iS с .
Р £■ «
3 00 w с
с га 8» о
Ъ ? . с ^
га Н? ■5 « г а
v. I О
« -с • =
С С
S j > » га
ЕН £ га —
о •п х:
я •—
ад о- с с О га
*о w оо
га с £ с
с- >* г> ’О
* 7 О e t
га с >, га
J2 £ •— W5
> га >*•*
-5 £ с га
га р Л/1 Е.
' & ■ » >1 : ь >■ га
га > 2 .>•
Download 5.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|