0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va o rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. Sultonov ekologiya va atrof-muhitni

0
‘simlik  va 
boshqa tirik organizmlarning suv bug‘latishi, ochiq suv havzalari 
suvlarining va yer yuzasi b o ‘ylab sodir b o ‘ladigan bug‘lanishlar 
hisobiga  atmosferaga qayta k o ‘tariladi. Yana m a ’lum qismi yer 
usti  va  osti  oqimlari  tarzida  dengiz  va  okeanlarga  qaytadan 
qo ‘shiladi. Atmosferaga k o ‘tarilgan suv bug‘lari yana qaytadan 
yog‘in-sochin  holida  yer  yuzasiga  tushadi.  Shu  tariqa  suvning 
aylanma  harakati  amalga  oshadi.
Suvning  aylanm a  harakati  jaray on id a  suv  o ‘zi  bilan  bir 
q a ncha  m o d d a la r   va  energiyani  bir  jo y d a n   boshqa  joy ga  
ko ‘chiradi, tog4 jinslarini yemiradi, qayta yotqiziqlar hosil qiladi 
va  shu  kabi  jaray onlarni  amalga  oshiradi.  Kichik  k o ‘lamli 
biologik modda va energiya aylanishi turli tirik organizmlarning 
ishtirokida  kechadi,  y a ’ni  bu  turdagi  m odda  almashinuvida 
o r g a n i z m l a r n i n g   h a y o t  f a o liy a ti  y e ta k c h i  rol  o ‘ynay di. 
Biosferadagi  asosiy jarayonlar  uglerod  elementining  aylanma 
harakati  bilan bog‘liq holda kechadi (7-rasm).
7-rasm .  T a b ia td a   k a rb o n a t  an g id rid n in g   a y lan m a  h a ra k a ti 
(Ivianba:  F .R a m a d u ,  i998)
www.ziyouz.com kutubxonasi

Tirik  mavjudotlarning  organik  moddasi  asosini  mana  shu 
element  tashkil  qiladi.  Uglerod  o ‘simliklardagi  fotosintez 
jarayonida  karbonat angidridini yutilishi  hisobiga  turli organik 
m o d d a la rd a   to 'p la n a d i.  T a b iatd a g i  boshqa  fizik-kimyoviy 
jara y o n la rd a   ham  m a ’lum  m iq do r  uglerodning  yutilishi  va 
to ‘planishi amalga oshadi, ammo bu uning aylanma harakatida 
sezilarli o ‘rin tutmaydi.
0 ‘simliklar  tomonidan  o ‘zlashtirilgan  uglerod  ularning  o ‘zi 
va  b o s h q a   tirik   o r g a n iz m la r ,  j u m l a d a n ,   h a y v o n o t   va 
m i k r o o r g a n i z m l a r n i n g   n a f a s   o lish i  h a m d a   q o l d iq l a r i n i  
parchalanishi  jarayonida  yana  k a rb o n a t  angidridi  shaklida 
atmosfera  havosiga  ajralib chiqadi.
Organizmlar o ‘zlashtirgan uglerodning  bir qismi yer q a ’rida 
ko ‘mir, neft, gaz ko‘rinishida va suvliklar ostida cho‘kma sifatida 
m a ’lufri  muddatga  faol  harakatdan  chetga  chiqadi.  Uglerodni 
biosferadagi aylanma harakatida antropogen omil ham faol rol 
o ‘ynaydi.  Hozirgi  paytda  turli  ishlab  chiqarish jarayonlaridan 
havoga yiliga  1,254* 109 tonna karbonat angidridi chiqarilmoqda. 
Bundan  tashqari,  in so n la m in g   turli  ehtiyojlari  uchun  sarf 
bo ‘layotgan  uglerodning  yillik  miqdori  5,6*109tonnani  tashkil 
etmoqda.  K a rbo n a t  angidridi,  kislorod,  azot  va  boshqa  bir 
qa n c h a   gazsim on  m oddalaxning  k o ‘plab  hosil  b o ‘lishi  va 
tabiatdagi aylanma harakati ham tirik organizmlar faoliyati bilan 
b o g ‘liq.  Fotosin tez  ja r a y o n id a   k islo ro d   ajralib,  k a rb o n a t 
angidridi yutilsa, organik moddalaming parchalanishida buning 
teskarisi ro‘y beradi. Hozirgi atmosferadagi kislorod va karbonat 
a n g id rid in in g   o ‘zgarish  rejimi  h a m   fotosintez  n a tija s id a  
boshqariladi. Ozon qavatining shakllanishi ham yer sayyorasida 
hayotning  paydo  b o ‘lishi  bilan  b og ‘liq,  chunki  organizmlar 
i s h tiro k id a   hosil  b o ‘lgan  k islo ro d   a tm o s fe ra n in g   y u q o ri 
qismlarida  ultrabinafsha  nurlar t a ’sirida ozonga aylanadi.
Tirik  organizmlar  a trof-m uhitga  moslashish  bilan  birga 
o ‘zlari  uchun  m a ’lum darajada qulay sharoit  yaratadilar,  ya’ni 
muhitni o ‘zgartiradilar. Havodagi karbonat angidridining asosiy 
qism i  t ir ik   o r g a n i z m l a r n i n g   n a f a s   olishi  va  u l a r n i n g  
qoldiqlarining  parchalanishi  natijasida  hosil  b o ‘ladi  ham da 
hozirgi  m u v o z a n a tla s h g a n   m a r o m   sa q la n ib   turadi.  Tirik
www.ziyouz.com kutubxonasi

organizmlar faoliyati bilan bog‘liq b o ‘lgan gazlar qatoriga azot, 
metan,  vodorod  sulfid  va  boshqa  uchuvchan  birikmalar  ham 
kiradilar.  Juda  k o 'p   o'simliklar  va  hayvonlar  o ‘zlaridan  turli 
gazsimon moddalarni  ajratib chiqaradilar.
Organizmlarning hayotiy faoliyatlari natijasida yuz beradigan 
oksidlanish-qaytarilish  jarayoni  tabiatdagi  azot,  oltingugurt. 
temir, marganets va boshqa  elementlarning aylanma harakatida 
asosiy o ‘rin  tutadi.  Geterotrof organizmlar yoki  tayyor organik 
moddalar hisobiga yashovchi hayvonotlar va mikroorganizmlar 
ham turli moddalarni aylanma harakatida muhim o‘rin tutadilar. 
U lar  oziqlanish  jarayonida  o ‘simliklar  t o ‘plagan  m odda  va 
energiyani turli darajada parchalaydilar va ularni yana asl holiga 
q a y ta ra d ila r.  B a ’zi  organizm lar  faoliyati  tufayli  ta b ia td a , 
masalan,  suv  o ‘tlarida  magniy,  chig‘anoqlarda  fosfor,  kalsiy, 
n a triy ,  o l tin g u g u rt,  alyu m iniy ,  yod  k a b i  e le m e n tla rn in g  
to ‘planishi  va  qayta  taqsimlanishi  yuz  beradi.  Denitrifikator, 
s u l f a t r e d u k s i f i k a t o r ,   sian  b a k t e r i y a l a r   k a b i  bir  q a n c h a  
mikroorganizmlar  azot,  oltingugurt,  temir,  marganetslarning 
h a ra k a tc h a n   shaklga  o ‘tishi  va  t o ‘planishida  m uhim   o ‘rin 
tutadilar.  Geologik va  biologik m oddalar aylanishi haqida  fikr 
yu ritilg and a  ularni  bir-biriga  b o g ‘liq  b o ‘lgan  ja r a y o n la r  
ekanligini  yoddan  chiqarmaslik  zarur.  Chunki  bu  ikki jarayon 
d o im o   b i r g a l ik d a   yuz  b e ra d i  va  u la rn i  bir  b u t u n  
umumsayyoraviy moddalar aylanishi deb  ham aytish mumkin.
Noosfera  grekchada  noos  -   aql,  ong,  spaira  -   sferik  qobiq 
d em akd ir.  N oosfera  jam iy a t  bilan  atro f-m uhitning  o ‘zaro 
t a ’sirlashuv  makonidir.  Boshqacha  qilib  aytganda,  noosfera  -  
bu  fikrlovchi  qobiq  yoki  insonning  ongli  faoliyati  t a ’sirida 
jamiyat  va  tabiatning  evolutsion  rivojining  asosiy  harakatga 
keltiruvchi kuchi yoki omilidir.  Bu omil a w a l  yerda so‘ngra yer 
atrofidagi kosmik b o ‘shliqda ham yetakchi o ‘rin tuta boshlaydi. 
N o o s fe ra   a ta m a s i  d a stla b   fransuz  filosofi  E.Lerua( 1927) 
t o m o n i d a n   q o ‘llanilgan.  U n in g  tu sh u n is h ic h a ,  n o o s fe r a  
biosferaning  oliy  «ma’naviy»  bosqichi  hisoblanadi.  Boshqa  bir 
fransuz  katolik  filosofi  P.Teyyar  De  Sharden  esa  noosferani 
biosferaning ustki fikrlovchi  qatlami  deb  tushungan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

R u s  olim i  V .I .V e r n a d s k iy   o 'z i n i n g   b io g e o k im y o v iy  
tadqiqotlariga asoslanib, «Insonning xo'jalik va ishlab chiqarish 
faoliyati tufayli tabiat kuchli o'zgarishga uchraydi, bu jarayonda 
inson  bosh  o 'z ga rtiruvc hi  kuchga  aylanadi  va  u  biologik 
evolutsiyaning  yo'nalishini  belgilovchisi  bo'lib  qoladi.  Inson 
bilan  biosfera  o'rtasidagi  o'zaro  munosabat  umumsayyoraviy 
xarakter  kasb  etadi.  Inson  faoliyati  tufayli  tabiatda  modda  va 
energiya  aylanishining  yangi  turi,  y a ’ni 
antropogen  modda 
aylanishi  qaror  topadi.  Buning  natijasida  yerdagi  biogeosenoz 
jarayoni noogeosenozga o'tadi.  Oqibatda biosfera o'zining sifat 
jih a tid a n   yangi  bosqichi  noosferaga  o 'ta d i» ,  degan  ilmiy 
asoslangan xulosalarga keladi. Noosfera haqidagi fikrlar so'nggi 
30-40  yil  ichida  dunyo  bo'ylab  keng  tan  olindi.  Hozirgi  ilmiy- 
te x n ik a   t a r a q q i y o t i   riv o jla n g a n   s h a r o i t d a   b io s f e ra n in g  
noosferaga  aylanishi  um um sayyoraviy  miqyosdan  fazoviy 
miqiyosga  o 'tib  bormoqda.  Chunki  insonning  ongli  faoliyati 
t a ’siri  nafaqat  yerda,  balki  unga  yaqin  bo'lgan  koinotni  ham 
qamrab  olmoqda.  Noosfera  tushunchasi  asl  mohiyatiga  ko'ra 
inson  bilan  tabiat  o'rtasida  uyg'unlashgan  mutanosib  o'zaro 
munosabatlaming qaror topishini va oxir-oqibatda jamiyat bilan 
tab iat  orasidagi  m avjud  q a ram a-qarshiliklarni  m ukam m al 
darajada  hal  etilishini  bildiradi.  Noosferaning  shakllanishida 
atrof-muhit  ifloslanishining  oldini  olish,  tabiatga  yetkazilgan 
«jarohatlar»ni  davolash,  biologik  tizimlar  evolutsiyasini  ongli 
ravishda  boshqarish,  tabiiy  resurslardan  oqilona  foydalanish 
masalalarining  to 'g 'ri  hal etilishi muhim ahamiyatga ega.
Biosfera  t a r a q q i y o t i   f a q a t  i n s o n l a m i n g   ilm iy-texnik 
imkoniyatlari, salohiyatigagina bog'liq bo'lib qolmasdan,  balki 
jamiyatning ijtimoiy-siyosiy holatiga, y a ’ni tinchlik, barqarorlik, 
hamjihatlik  holatiga  ham  bog'liq  bo'ladi.
Y uq o rid agilard an  m a ’lum  bo 'lad ik i,  noosfera  t a ’limoti 
ijtimoiy,  tabiiy  va  texnik  fanlarni  hamda  insonning  turli  ishlab 
chiqarish  soh alarin in g   uzviy  integratsiyasini  taqozo  etadi. 
Noosfera  oqilona  tarzda  tuzilgan  tabiat  va jamiyatdan  iborat 
biosferaning  kelajakdagi  yangi  holatidir,  ya’ni  taraqqiyotning 
noosfera  bosqichida jamiyat  bilan  tabiat  bir butun  yaxlit  tizim 
tarzida  faoliyat  ko'rsata  boshlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

1.  Hayot  va  uni vujudga  kelishi  haqida  nimalarni  bilasiz?
2.  Biosfera  nima?
3.  Biosferani  yer  qobiqlaridan  biri  sifatida 
ajratilishini 
asoslab  bering.
4. Tabiatda yuz beradigan modda va energiya harakatida tirik 
organizmlarning  tutgan  o ‘rnini  tushuntiring.
5..  Inson  va  uning  tirik  organizmlar  orasida  tutgan  o ‘rnini 
izohlab bering.
6.  Ongli  qobiq  «noosfera»  deyilganda  nimani  tushunasiz?
1.5. Tabiiy resurslar tasnifi
Tabiiy  resurslar  deb  ta b ia td a   m avjud  boMgan,  insonlar 
tomonidan  yaratilmaydigan, jamiyatning  moddiy  va  m a ’naviy 
ehtiyojlarini qondirish hamda xo‘jalik faoliyatlarini rivojlantirish 
uchun  xizmat  qiladigan  tabiiy  obyektlarga,  sh aroitlarga  va 
jarayonlarga aytiladi. Tabiiy resurslar foydalanish sohasiga k o ‘ra 
ishlab  chiqarish,  sog‘liqni  saqlash,  madaniy,  ilmiy  va  boshqa 
resurslarga, tabiatning u yoki bu komponentlari tarkibiga k o ‘ra 
esa  suv,  o ‘rm on,  m ineral,  energiya  va  boshqa  resurslarga 
ajra tila di.  M a m la k a tn in g   tabiiy  resurslarga  boyligi  u ning 
i q tis o d in i  r iv o j la n t ir is h n i n g   m u h im   s h a r t id i r ,  a k s in c h a , 
zaxiralarining  kamligi  yoki  umuman  yo'qligi  ishlab  chiqarish 
kuchlarini  rivojlantirish  imkoniyatini  bermaydi.  Shuni  ham 
ta'k id lash  joizki,  bu  qonuniyatni  har  doim  ham  to  g ‘ri  deb 
b o ‘lm a y d i.  D u n y o d a   s h u n d a y   m a m l a k a t l a r   b o rk i,  u l a r  
joylashgan hududda mineral resurslar umuman yo‘q yoki b o ‘lsa 
h a m   j u d a   oz  m iq d o r d a ,  shu ng a  q a r a m a s d a n   riv o jla n g a n  
m a m la k a tla r  qatoriga  kiradi.  M asalan,  Yaponiya,  Janubiy 
Koreya.  Singapur  va  boshqalar.  Bu  mamlakatlarda  ishchilar. 
muhandislar  va  texnik  xodimlarning  yuqori  malakaga  egaligi, 
fan-texnika  taraqqiyoti  uchun  yaratilgan  sharoitlar  sanoatni 
rivojlantirishda  eng  muhim   omillaridan  hisoblanadi.  Ishlab 
c h iq a rish   kuchlarin i  riv o jlantirish   ja m iy a t  m u n o s a b a tla ri 
x a r a k t e r i   b ila n   b e lg ila n a d i.  K o ‘p la b   s e k in lik   b ila n  
r iv o j ia n a y o tg a n   m a m la k a t la r   rivo jian g an  m a m ia k a t ia r n i
www.ziyouz.com kutubxonasi

xom ashyo  va  energiya  resu rsla ri  bilan  t a ’m inlovchi 
m am lakatlarga  aylanib  qolganlar.  O'zbekiston  Respublikasi 
o ‘zining moddiy boyliklari va m a’naviy salohiyatining yuqoriligi 
bilan  boshqa  mustaqil  davlatlardan  keskin  farq  qiladi.  Chunki 
bu  hudud,  yuqorida  aytib  o ‘tilganidek,  mamlakat  rivojining 
muhim  sharti  hisoblangan  yer osti  va  yer  usti resurslariga  boy. 
Yaponiya,  Koreya,  Singapur  davlatlaridagi  kabi  yoshlarni  ilm 
olishga boMgan intilishlari, ular uchun yaratilgan shart-sharoitlar, 
eng muhimi, uzoq o ‘tmishdan meros bo'lib kelayotgan m a’naviy 
qadryatlarimiz  O'zbekistonning  tezlik  bilan  rivojlanishi  uchun 
muhim omil  bo'la  oladi.
Ja m iy atn i  m a ’lum  riv o jlan ish   davri  davom ida  tabiiy 
resurslardan  foydalanishda  ularni  real  va  potensial  resurslarga 
ajratiladi.
Real  resurslar  deb  jam iyatni  ayni  holatdagi  rivojlanish 
bosqichida  qidirib  topilgan,  zaxiralari  aniqlangan  va  jamiyat 
tom onidan  faol  ishlatilayotgan  resurslarga  aytiladi.  Ishlab 
chiqarishning rivojlanishi, ilmiy ishlar va ishlanmalami amaliyotga 
tatbiq  etila  borishi  bilan  real  resurslar  ham  o‘zgarib  boradi. 
Masalan,  insonlaming  u  yoki  bu  sohani  takomillashtirib  borish 
jarayonida  bir  energetik  resurslar  boshqasiga  almashtiriladi. 
M asalan,  sanoat  korxonalari  paydo  bo'layotgan  dastlabki 
davrlarda  yonilg‘i  sifatida  kit  moyidan  foydalanilgan.  Kitlami 
ovlash  sanoatni  rivojlantirish  uchun  muhim  hisoblansa-da, 
kitlarning keskin kamayib ketishiga sabab bo'ldi. Shu bilan birga 
kitlarni  ovlashni  ta ’minlash  masalasi  ham  qiyinlashib  bordi. 
Energiya xomashyosini boshqa turiga almashtirish ehtiyoji tug'ildi. 
Endi  o'rmon yonilg'i  resursi sifatida  ishlatila boshlandi.  Bu  hoi 
ham  o‘rmonzorlar  maydonining  keskin  kamayib  ketishiga  olib 
keldi.  Shuningdek,  o'rmonlarni kesib ishlatish iqtisodiy jihatdan 
o‘zini  oqlamay  qoldi.  Shundan  so'ng  aw al  ko'mir,  so'ngra  gaz 
konlarini qidirib topish va ishlatish amalga oshirildi. Jamiyatning 
hozirgi  rivojlanish  davrida  energiya  resurslari  manbai  sifatida 
gidroelektrostansiyalar energiyasidan foydalanish yetakchi o'rinni 
egalladi.  Shunga  qaram asdan  yer  ostidan  qazib  olinadigan 
energiya  xomashyolariga (ko'mir,  neft va gazga) bo'lgan ehtiyoj 
to bo ra  oshib  borm oqda.  C hunki  dunyo  bo'yicha  elektr
www.ziyouz.com kutubxonasi

energiyasining  60%  i  issiqlik  elektr  stansiyalari  (IES)  hisobiga 
olinmoqda.  Katta  miqdorda  energiya  talab  qilinadigan  sanoat 
korxonalarini  energiya  bilan  t a ’m inlash  uchun  energetik 
resurslarn in g  boshqa  tu rla rid a n   fo y d alan ish g a  e ’tib o r 
qaratilmoqdaki,  bu  hoi  insoniyatni  bitmas-tuganmas  energiya 
bilan ta’minlashga xizmat qilishi mumkin. Kelajakda termoyadro 
energetikasi,  shamol  generatorlari  va  quyosh  energiyasidan 
foydalanish  imkoniyatlari  shular  jum lasidandir.  Insoniyat 
o‘tmishda  energiya  inqiroziga  bir  necha  m arta  uchraganligi 
ma’lum,  ammo inson  bu muammolarni  muvaffaqiyatli  hal  qila 
olgan.
P o t e n s i a l   t a b i i y   r e s u r s l a r  
deb jamiyat  taraqqiyotining  hozirgi 
bosqichida  qidirib  topilgan,  qisman  va  miqdoran  aniqlangan 
resurslarga  aytiladi.  Ammo  ulardan  foydalanish  turli  sabablarga 
ko'ra ayni paytda davlat tomonidan maqsadga muvofiq emas deb 
topilgan  bo‘lishi  mumkin.  Boshqa  so'z  bilan  aytganda,  ulardan 
foydalanish  uchun  texnik  vositalar  yetarli  bo'lm agan, 
xomashyolami qayta ishlash texnologiyalari ham ishlab chiqilmagan 
yoki umuman yaratilmagan bo'lishi mumkin. Masalan, tosh davrida 
metall  potensial  resurs  emas  edi.  Chunki  inson  uni  ajratib  olish 
texnologiyasini  bilmas  edi.  Bronza  asriga  kelib  temir  rudalari 
potensial resurslarga aylanib qoldi. Chunki insonlar rudadan temimi 
ajratib olish texnologiyasini o'zlashtirib oldilar.
Yer  sayyorasining  potensial  yer  resurslariga  ch o 'llar, 
tog'liklar, botqoqliklar, sho'rlangan hududlar, doimiy muzliklar 
ham  kiradi.  Hozirgi  davrga  kelib  insonlaming  yer  resurslariga 
b o 'lg an   eh tiy o jlarin in g   to b o ra  oshib  b o ray o tg an lig ig a 
qaramasdan  mavjud  barcha  yerlarni  qishloq  xo'jaligi  uchun 
o'zlashtirishning  imkoniyati  yo'q.  M asalan,  botqoqliklarni 
o'zlashtirishda drenajlar o'tkazish, sho'rlangan hududlar tuzini 
yuvish va oqavalarni chiqarib yuborish uchun drenajlar yotqizish 
ishlariga katta miqdorda sarf-xarajatlar talab etiladi, shuningdek, 
yerlarning  s h o 'rin i  yuvish  uchun  chuchuk  suv  bilan 
ta ’minlashning  iloji  yo'q.  Doimiy  muzliklar  bilan  qoplangan 
hududlarda  dehqonchilik  qilishning  iloji  bo'lmasa-da,  sanoat 
korxonalari qurish, qazilma boyliklami qazib olish imkoniyatlari 
mavjud. Potensial resurslarga bir qator kosmik resurslar-quyosh
www.ziyouz.com kutubxonasi

energiyasi,  dengiz  suvlarining  ko'tarilishi  va  qaytishi,  shamol 
energiyalari  va  boshqalar  ham  kiradi.  Olimlar  tom onidan 
potensial kosmik  resurslardan foydalanish  usullarini yaratishga 
bo'lgan  qiziqish  tobora  ortib  bormoqda.  Kelajakda  quyosh 
ra d ia tsiy a sin i  quyosh  energiyasiga  to 'g 'r id a n - to 'g 'r i 
aylantirishning  nisbatan  arzon  usullarini  yaratish  bir  qator 
mamlakatlarni isitish tizimlari uchun sarf etiladigan  energiyaning 
50  foizini  qoplashi  mumkinligi  hisoblab  chiqilgan.  Quyosh 
energiyasidan  foydalanish  sayyoramizni  ekologik  inqirozdan 
qutqarishda  asosiy  omil  hisoblanadi.  Uning  yerdagi  asosiy 
m anbai  esa  yashil  o 'sim lik lard ir.  O 'zb ekistonda  quyosh 
energiyasidan  foydalanish,  yangi  texnologiyalar  va  texnik 
vositalarni  joriy  etish  bo'yicha  sohalararo  «O'zgeleotexnika» 
ilmiy-texnik markazida, «Fizika-quyosh» ilmiy ishlab chiqarish 
b irlash m asid a, 
O 'z b e k isto n  
R espublikasi 
F a n la r 
akademiyasining  energetika  va  avtomatika  ilmiy  tadqiqot  va 
loyiha institutlarida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.
Barcha  tabiiy  resurslar,  albatta,  shartli  ravishda  tugaydigan 
va  tugamaydigan resurslarga bo'linadi  (3-jadval).
3-jadval
Tabiiy  resurslar tasnifi
Tugaydigan  resurslar
Tugamaydigan  resurslar
Tiklanmaydigan
resurslar
Tiklanadigan
resurslar
Havo.  suv.  iqlim.  koinot 
resurslari.  Quyosh.  yadro, 
geotermal.  shamol.  to’lqin 
energiyalari 
hamda 
yerning 
ichki 
issiqlik 
energiyasi
Yer osti  qazilmalari 
(rudali.  noruda  va 
yonilg'i  qazilma 
boyliklar)
Tuproq.  o'sim lik 
va  hayvonlar. 
qisman  suv 
resurslari
T u g a y d i g a n   t a b i i y   r e s u r s l a r  
zaxirasiga va ulardan jadallik bilan 
foydalanish  k o'lam iga  b o g 'liq   ravishda  kishilik  jam iyati 
ehtiyojlarini faqat m a’lum davr  davomida ta ’minlashi mumkin. 
Ular  tabiatda  o'z-o'zidan  tiklanmaydi.  Insonlar  tomonidan 
bunday  resu rslarn i  y a ratish   m um kin  emas.  Chunki 
tiklanmaydigan  resurslar  tabiatda  uzoq  geologik  davrlarda  va 
jarayonlarda kimyoviy elementlarning to'planishi natijasida hosil 
bo'ladilar.  Ular tabiiy biogeokimyoviy siklda qatnashmasliklari
www.ziyouz.com kutubxonasi

mumkin  emas.  Biosferada  kimyoviy  elementlar  m iqdorini 
optimal  darajasi  ana  shunday  boshqarilgan  va  boshqariladi. 
Tugaydigan  resurslar  o'z  navbatida  qayta  tiklanmaydigan, 
tiklanadigan va nisbatan tiklanadigan resurslarga boiinadi. 
Q a y t a  
t i k l a n m a y d i g a n   r e s u r s l a r   -  
umuman  tiklanmaydi  yoki  insonlar 
tomonidan  ulardan  foydalanish  davri  davomida  juda  sekinlik 
bilan tiklanadi.  Bunday  resurslarga neft,  toshko'mir va boshqa 
qazilma  boyliklar kiradi.  Bu  resurslardan  foydalanish,  albatta, 
u la rn in g   tu g ash ig a  olib  keladi.  S huningdek,  q ay ta 
tiklanmaydigan tabiiy resurslarni muhofaza qilish, ulardan tejab- 
tergab,  oqilona,  kompleks  ravishda  foydalanishda  namoyon 
bo'ladi.  Bundan  maqsad  ularni  qazib  olish  va  qayta  ishlash 
vaqtida  y o 'q o tilish in i  kam aytirishga  erishish  ham da  bu 
resu rslarn i  b o sh q alarig a  yoki  s u n ’iy  y a ra tilg a n la rg a  
almashtirishdan ib o rat. Tabiiy resurslarning ko'plab turlari XXI 
asrda  tugaydi  degan  noto'g'ri bashoratlarga  ko'pchilik olimlar 
tanqidiy  munosabat  bildirmoqdalar.  Bunday  bashoratchilar 
ikkilamchi  xomashyolarni  qayta  ishlash  texnologiyalarining 
takom illashib  borishini,  sun’iy  m ateriallardan  foydalanish 
hajmini tobora o'sib borayotganligini, energiya ta ’minotini ortib 
borishi evaziga xomashyolarni va yer q a’rining chuqur qismida 
joylashgan  neft  saqlovchi  q atlam lard an   neft  qazib  olish 
texnologiyalarining yaratilayotganligini hisobga olmaganlar. XX 
asrning  boshlarida  sayyoramizda  neft  zaxiralari  190  million 
tonnani tashkil qilgan bo'lsa, 30 yildan so'ng 1090 million tonna 
deb  baholangan.  1970-yillarda  yer  q a’ridan  33  milliard  tonna 
neft  va  15  trillion  m ?  gaz  qazib  olingan.  Hozirgi  kunga  kelib 
faqatgina quruqlikdan topilgan neft zaxiralari 27 milliard tonna, 
potensial zaxiralari bilan hisoblaganda esa 68 milliard tonna deb 
baholanmoqda.  Kelajakda okeanning chuqur tubida joylashgan 
neft  saqlovchi  hududlardan  neft  qazib  olish  im koniyatlari 
mavjud.  Hisob-kitoblarga ko'ra hozirgi kundagi jadal qazib olish 
sharoitida yer yuzi aholisining asosiy metallarga bo'lgan resurslar 
zaxiralari  quyidagicha  (million  tonna  hisobida):  alyuminiy  -  
1500;  kumush -  65;  xrom -  20:  kobalt -  220; mis -  2;  molibden
-  50;  oltin -  3,5;  p la tin a -9 ;  q a la y -1 ;  volfram -400;  u ra n -  
100;  vanaddiy -  2500;  rux -  6.  Shuning uchun entiyojaan kelib 
chiqib, u yoki bu xomashyo zaxirasidan foydalanishda, geologik
www.ziyouz.com kutubxonasi

qidiruv  ishlari samaradorligini yaxshilash imkonini beruvchi va 
qazilma  boyliklari  qazib  olish  usullarini  takomillashtirishni 
ko'zda  tutuvchi  ilmiy-texnika yutuqlarini  hisobga  olish muhim 
ahamiyatga ega. Taraqqiyotning hozirgi bosqichida bilimlarimiz 
doirasida hozircha birinchi guruh  tugaydigan resurslarini qayta 
tiklanmaydigan resurslar deb hisoblashga haqlimiz.
Q a y t a   t i k l a n a d i g a n  t a b i i y   r e s u r s l a r  
deb ma’lum tabiiy sharoitda 
undan foydalanish davomida doimiy ravishda qayta tiklab borish 
imkoniyati  boMgan  resurslarga  aytiladi.  Bunday  resurslarga 
o'simliklar va hayvonot dunyosi, qator mineral resurslar, masalan, 
koM  tubida  yigMluvchi  tuzlar,  torf qatlamlari  hamda  tuproqlar 
kiradi.  Ammo  ularni  tiklash  va  k o'p lab   ishlab  chiqarishni 
ta’minlash  uchun m a’lum shart-sharoitlar yaratish lozim.  Qayta 
tiklanadigan resurslarni tiklash jarayoni turli xil tezlikda kechadi. 
Tuproqlarda  1  sm.li  gumus  qatlami  hosil  qilish  uchun  300-600 
yil, kesilgan o'rmonlarni, ovlanadigan hayvonlarni tiklash uchun 
esa  o ‘nlab  yillar  talab  etiladi.  Tabiiyki,  qayta  tiklanadigan 
resurslardan foydalanish darajasi ularning tiklanish tezligiga mos 
kelishi kerak. Aks holda qayta tiklanadigan tabiiy resurslar qayta 
tiklanmaydigan  resurslarga  aylanib  qolishi  mumkin.  Masalan, 
tuproq oMik tuproqqa aylanishi, hayvonot va