0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va o rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. Sultonov ekologiya va atrof-muhitni
Download 3.71 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Trofik aloqa bir turning ikkinchi tur bilan oziqlanishida namoyon boladi. Tropik
- Birinchi guruhga
- Ikkinchi guruhga hayvonlar kiradi. Ular www.ziyouz.com kutubxonasi 0
|
0 ‘simlik va hayvon turlarining umumiy soni deyarli doimiy boMib. har xil turdagi biosenozlarda u keskin o'zgarib turadi. N am tropik o ‘rmonlardagi biosenozlar turga boy hisoblansa, q u rg ‘oqchil va sovuq hududlardagi biosenozlarda turlar kam uchraydi. Maydon birligiga t o ‘g ‘ri keladigan turlar soni biosenozning turlarga to'yinganligi deb ataladi. U ham turli biosenozlarda turlar tarkibi kabi o'zgarib turadi. Biosenoz o d a t d a fito sen o z, z o o sen o z , m ik o s e n o z va m ik rob iosen ozlardan tashkil topadi. Biosenoz va u bilan www.ziyouz.com kutubxonasi bog'langan biotopning chegaralari birinchi navbatda o'simlik qoplami o'zgarishi bilan aniqlanadi. Fitosenoz hosil qilishda o'simliklar orasida son jihatdan ko'pchilikni tashkil etuvchi yoki ko'zga yaqqol tashlanuvchi tur ajratiladi va bu tur odatda hukmron (yoki dominant) tur deyiladi. Demak. dominantlar yoki hukm ron b o 'lib hisoblangan tu rlar m iq d o r j ih a td a n k o 'p uchraydi va boshqa turlar orasida yaqqol ajralib turadi. Ular asosiy organik massa to'plovchi hamda fitosenozning fonini va xarakterini belgilovchi hisoblanadilar. D o m in an t turlarga nisbatan ozroq m iqdorda uchraydigan, amm o fitosenozda m a ’lum ahamiyatga ega bo'lgan turlar subdominant - ikkinchi hukmron turlar deb ataladi. Dominant va subdominant turlardan tashqari jam oa tarkibida kamroq sonda uchraydigan turlar ham mavjud. Ular komponentlar deyiladi. Kam sondagi va noyob turlar ham biosenozning hayotida muhim rol o'ynaydi. M a ’lum bir turning barcha abiotik va biotik omillar majmuiga bo'lgan munosabati, y a ’ni biosenozdagi boshqa turlarga nisbatan tutgan o'rni ekologik o'rin deyiladi. Tabiatda populyatsiyalarga xilma- xil abiotik va biotik omillar t a ’sir etadi. Shuning uchun umumiy ekologik o'rin ichida iqlim, trofik, edafik va boshqa xususiy ekologik o'rinlar ajratiladi. V.N.Beklemishev tasnifotiga ko'ra ekologik o'rin trofik, tropik, forik va fabrik kabi toifalarda namoyon bo'ladi. Trofik aloqa bir turning ikkinchi tur bilan oziqlanishida namoyon bo'ladi. Tropik aloqa bir tur tomonidan ikkinchi turning yashash sharoitini o'zgartirilishida namoyon bo'ladi. O'rmondagi daraxtlar tomonidan shu yerlarda o'suvchi boshqa organizmlar hayotiga ko'rsatiladigan t a ’sirlarda bu yaqqol namoyon bo'ladi. Forik aloqa bir turning tarqalishiga ikkinchi turning ta ’sir etishidir. Ko'pgina hayvonlar tomonidan o'simliklarni istc’mol qilib, ular urug'larining tarqatilishi bunga misoldir. Bir turning o'ziga in qurish uchun boshqa turning qoldiqlaridan foydalanishi fabrik aloqa deyiladi. Masalan, qushlar in qurish uchun daraxt barglari, shoxchalarini tashib kelad i, h a y v o n la r n in g jun va p a t l a r i d a n f o y d a l a n a d i . B iosenozdagi o r g a n iz m la r bir-biri bilan tu rlic h a o 'z a r o mu n o s ; i h ; i i l ; i r d ; i , ya'ni biotik aloqalarda bo'ladilar. Bunday aloqalar-ning quyidagi shakllarini ajratish mumkin: M utualizm www.ziyouz.com kutubxonasi yoki simbioz - o'zaro aloqaning har ikki tomon uchun foydali bo'lishi; Kommensalizm - o'zaro aloqaning organizmlardan biri uchun foydali, ikkinchisi uchun zararsiz bo'lishi; Yirtqichlik - aloqaning organizmlardan biri uchun foydali, ikkinchisi uchun zararli bo'lishi; Parazitizm - bir organizmning ikkinchi organizm hisobiga yashashi; Neytralizm - organizmlarning bir-biriga foyda yoki zarari yo'qligi; Antibioz - bir organizm ajratib chiqaradigan zaharli moddalar, masalan, antibiotik, fitonsidlaming ikkinchi organizmga t a ’siri; Raqobat - yashash joyi yaqin organizmlar, turlar orasida joy, ozuqa uchun kurash, bundan har ikki tomon zarar ko'rishi ham mumkin. Biosenozning fazoviy tuzilm asi deyilganda organizmlarning relyef bo'ylab tarqalish qonuniyati tushuniladi. Masalan, o'simliklarning abiotik omillarga mos ravishda turli joylarni egallashi va qavat-qavat bo'lib tarqalishi. Biosenozning ekologik tuzilmasi deyilganda ekologik omillarga bog'liq ravishda shakllangan organizmlar guruhlarining bir- biriga nisbati tushuniladi. Masalan, organizmlarning cho ‘1 yoki ko'l sharoitlariga moslashgan turlar nisbati. Biosenozga xos q o n u n iy a tla r n i bilish insonga m a ’lum d a r a j a d a uni « b o s h q a ris h » im k o n iy a tin i berad i. S u n ’iy biosenozlarni yaratish, o 's im lik la rn i biologik him oyalash usullarini ishlab chiqish ana sh unday im koniyatlardandir. Biosenozdagi organizmlarning bir m e ’yorda hayot kechirishlari uchun ularga m a ’lum ko 'rsa tk ic h larg a ega bo'lgan abiotik omillar majmui zarur bo'ladi. Ana shu abiotik omillar majmui yoki boshqacha qilib aytganda, biosenozning mavjud bo'lishi uchun zarur bo'lgan muhit (joy) biotope (bios - hayot, topos - joy) deb ataladi. Har qanday biosenoz o'ziga xos biotop bilan birgalikda faoliyat ko'rsata oladi. Yashash sharoitlari o'xshash, bir-biri bilan uzviy bog'liq holda shakllangan va yashaydigan tirik o r g a n iz m la r h a m d a u l a r n i n g yashashi uchun z a ru r bo'ladigan abiotik muhit (biotop)dan iborat funksional tizimni ekologik tizim yoki ekotizim deb ataladi. Unga o'rmon, o'tloq, ko'l kabilar misol bo'lishi mumkin. Tirik tabiat qonuniyatlarini to'g'ri tushunib yetishda organizmlar uyushmasini populyatsiya, biosenoz d a ra ja s id a g in a emas, b alk i ekotizim d a ra ja s id a o'rganish maqsadga muvofiqdir. www.ziyouz.com kutubxonasi Ekotizimlar deganda tabiatning vaqt jih a tid a n nisbatan barqaror, uzoq evolutsiya jarayonida shakllangan, o ‘zini o ‘zi m a ’lum darajada boshqarib turadigan va tashqi t a ’sirlarga qarshilik k o ‘rsata olish xususiyatlariga ega boMgan murakkab tizim tushuniladi. Uning tashkil etuvchi komponentlari orasidagi o ‘zaro m u n o s a b a t l a r m o d d a va energiya a lm a s h in u v ig a asoslangan boMadi. Ekologiyada ekotizimga yaqin boMgan biogeosenoz (bios - hayot, geo - yer, senoz - jamoa) tushunchasi ham qoMlaniladi. Hozirgi vaqtda biogeosenoz deganda uzoq evolutsiya jara y o n id a shakllangan, fazoviy chegaraga ega boMgan, funksional jihatdan tirik organizmlar va abiotik muhit bilan o ‘zaro munosabatdagi, maMum energetik holati hamda moddalar almashinuviga ega boMgan tabiiy tizim tushuniladi. K o ‘pincha ekotizim va biogeosenoz tushunchalari bir-birining sinonimi sifatida qoMlaniladi va deyarli bir xil m a ’noni bildiradi. E k o tiz im la r biogeosenozga n is b a ta n k e n g ro q tu s h u n c h a hisoblanadi. Har qanday biogeosenoz o ‘z navbatida ekotizim boMa oladi, ammo har qanday ekotizimni biogeosenoz deb boMmaydi. Ekotizimda moddalar aylanishini t a ’minlash uchun m a ’lum miqdorda kerak boMadigan anorganik moddalar zaxirasi boMishi va bajarayotgan ishi jihatidan uch xil ekologik guruhni tashkil etuvchi organizmlar boMishi zarur. Birinchi guruhga yashil o ‘simliklar kiradi. Ular quruqlikdagi har qanday biosenozning asosiy tarkibi va energiya manbaini tashkil qiladi. Bunday aftotrof o r g a n iz m la r produtsentlcir deb a ta la d i. P r o d u ts e n t la r assimilyatsiya j a r a y o n id a t o lplan g an energiyasini boshqa organizmlarga beruvchilardir. Fotosintez qiluvchi organizmlar quyosh energiyasi ishtirokida organik moddalarni sintez qilib, yorugMik energiyasi bogMangan kimyoviy energiyani to ‘playdi. Suv havzalaridagi ekotizimlarda, y a ’ni dengiz, okeanlar va koM larning yuqori q a tl a m l a r i d a y ashovchi fito p la n k - t o n la r ( m a y d a bir h u ja y ra li o r g a n iz m la r va suv o ‘tla ri) produtsentlar sifatida faoliyat k o ‘rsatadi. Quruqlikda katta o^rmonlar va yaylovlarni tashkil etuvchi o ‘simliklar ochiq urug Mila r va gulli c ‘simlik!ar dastlabki organik modda to‘nlashda katta o ‘rin egallaydi. Ikkinchi guruhga hayvonlar kiradi. Ular www.ziyouz.com kutubxonasi 0 ‘simliklar tomonidan to ‘plangan organik moddani iste'mol qiluvchilar hisoblanadi va konsumentlar deb ataladi. Ular birinchi, ikkinchi va uchinchi tartiblardagi konsumentlarga ajratiladi. I tartibdagi konsumentlarga p rodutsentlar bilan oziqlanuvchi o ‘txo‘r hayvonlar kiradi. Quruqlikda keng tarqalgan II tartibdagi konsumentlarga hasharotlarning k o ‘pchilik vakillari, sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar kiradi. Eng muhim III ta r tib d a g i k o n s u m e n tla r g a sut e m iz u v ch ilarn in g o ‘t x o ‘r guruhlari, kemiruvchilar va tuyoqlilar xosdir. Tuyoqlilar yaylov hayvonlari deb atalishi mumkin. Ularga ot, tuya, q o ‘y, echki va qoram ollar kiradi. Suv havzalari ekotizimlariga o ‘tx o‘r suv hayvonlari, odatda molluskalar va mayda qisqichbaqasimonlar kiradi. Ularning vakillari suvdagi mayda suv o ‘tlarini fikrlash usuli bilan oziqlanadi. I tartibdagi konsumentlarga o ‘simliklarda parazit holda hayot kechiruvchi organizmlar ham kiradi. I I va I I I tartibdagi konsumentlar. II tartibdagi konsumentlar o‘txo‘r hayvonlar bilan oziqlanadi. Bular III tartibdagi hayvonlar bilan birga e tx o ‘r h a y v onla r deb q a ra la d i. II va III tartib d a g i k o n s u m e n tla r y irtqichlar yoki p a ra z it ha yvonlar b o ‘lishi mumkin. 0 ‘simlik qoldig‘i va hayvon jasadi o ‘zida energiya saqlaydi. Nobud b o ‘lgan o ‘simlik va hayvonlardagi organik moddalar mikroorganizmlar, saprofit holda yashovchi bakteriyalar va z a m b u ru g ‘lar t a ’sirida p a rch alan ad i. Bunday organizm lar redutsentlar deb a ta l a d i . Shu b ila n birga k o ‘pchilik zamburug‘larning meva va tanalari jamoadagi hayvonlar uchun sevimli ozuqa boMishi ham mumkin. Bunda ular konsumentlar hisoblanadi. Bakteriyalar birinchi navbatda redutsentlar hisoblanib. ular organik moddalarni mineral m oddalarga parchalab beradi. Demak. yuqorida sanab o ‘tilgan organizmlar guruhi o ‘rtasiga keskin chegara q o ‘yib boMmaydi, chunki konsumentlar ayni vaqtda redutsentlar vazifasini ham bajarishi mumkin. Epifitlar, asosan, produtsentlar hisoblansa ham oziqlanish vaqtida daraxt tanasi p o ‘stlo g ‘idagi p arc h a la n g a n o ‘simlik qoldiqlaridan foydalanadi, y a ’ni bir vaqtda red u tse n tlar vazifasini ham bajaradi. www.ziyouz.com kutubxonasi Ekotizimdagi tirik organizmlarning bir-biri bilan oziqlanishi orqali bogManishini trofik yoki ozuqa zanjiri deb ataladi. Bu ekotizimda modda va energiyani qay tarzda aylanishini ifoda etadi. Ozuqa zanjirida ishtirok etuvchi organizmlar guruhi zveno yoki bo‘g ‘inlar hisoblanadi. Zanjirda asosan produtsentlar, konsumentlar va redutsentlardan iborat zvenolar farqlanadi. Trofik zanjir b o ‘g ‘inlarida hosil etiladigan biomassaning vaqt birligidagi miqdori har xil boMadi. Bu yerda quyidagi doimiy qonuniyatni k o ‘rish mumkin, y a ’ni muayyan b o ‘g ‘inda vaqt birligida hosil boMadigan biomassa o ‘zidan avvalgi b o‘gMndagiga n is b a ta n kam boMadi. E k o tiz im d a g i p r o d u t s e n t l a r va konsumentlarni trofik zanjir tartibida massa yoki unga ekvivalent birliklarda pog‘onama-pog‘ona joylashtirilsa piramida shaklini oladi - bu ekologik piram ida yoki piramida qoidasi deb ataladi (6-rasm). Bundan kelib chiqib, ekologik piramida ekotizimdagi produtsentlar, konsumentlar va redutsentlarning massa, son yoki energiya birliklaridagi nisbatlarini grafik tarzdagi ifodasidir, deyish mumkin. Bu q o id a o rq ali e k o tiz im d a m o d d a va e n e rg iy an in g jamlanishi, sarflanishi, taqsimlanishi yoki boshqacha aytganda, modda va energiya aylanishi qonuniyatlarini inson tahlil etishi mumkin. Shunday qilib, inson uchinchi ekologik guruhni tashkil qiladi. Inson ekotizimlarga xos qonuniyatlarni to ‘g‘ri tushunish, ularga antropogen t a ’sirning ilmiy asoslangan yoMlarini topish va ularni boshqarishda muhim ahamiyatga ega. 6-rasm . Ekologik p iram id a (M an b a: A .G .B an n ik o v , 1999-yil). www.ziyouz.com kutubxonasi Yuqorida asosan tabiiy ekotizimlar haqida fikr yuritildi. Hozirgi paytda, inson omili kuchayishi oqibatida turli sun’iy yoki antropogen ekotizim lar ham vujudga keldi. Bunga qishloq xo‘jaligi sohasida barpo etilgan madaniy ekin dalalari, o ‘tloqlar, o ‘rmonlar, baliqchilik xo‘jaliklari, bo g ‘-rog‘lami misol qilib k o ‘rsatish mumkin. Bunday ekotizimlarda inson tabiatning tarkibiy qismi sifatida ishtirok etadi va uni boshqarishda yetakchi rol o ‘ynaydi. Tekshiruv savollari 1. Hayot muhiti deyilganda nimani tushunasiz? 2. Ekologik omillar haqida nimalar bilasiz? 3. Tirik organizmlarning atrof-muhitga moslashuvini tahlil eting. 4. P o p u l y a ts i y a q a n d a y t u z i lm a va u n in g asosiy xususiyatlarini tushuntiring. 5. Biosenoz tushunchasini tushuntiring. 6. Ekotizim va unga xos qonuniyatlarni tushuntiring. 7. Ekotizimdagi m odda va energiya almashinuvi qanday amalga oshadi? 8. Populyatsiya, biosenoz va ekotizimlarni o ‘rganishning qanday ekologik ahamiyati bor? 1.4. Biosferada kechadigan jarayonlar Mavjud ilmiy manbalarga k o ‘ra, yer sayyorasida hayotning paydo bo‘lish tarixi 3,5-3,8 milliard yilga teng deb hisoblanadi. Hayotning vujudga kelishi haqida bir necha nazariyalar mavjud. Ulardan birida t a ’riflanishicha, hayot dastlab tiriklikning b a ’zi xususiyatlarini o ‘zida mujassamlashtirgan organik birikmalar shaklidan boshlanib, to hozirgi ongli odamgacha b o ‘lgan uzoq evolutsion davrni boshidan kechirgan. Tirik organizmlar bu uzoq taraqqiyot davrida yuqori moslashuvchanlik xususiyatlari tufayli y erdagi tu rli h a y o t m u h i t l a r i n i o ‘z l a s h t ir d il a r (1-rasm). Masalan, hozir fanga organizmlarning haroratga bardoshlik chegarasi absolyut nuldan (-273°C) to 180°C gacha, www.ziyouz.com kutubxonasi bosimga bardoshlilik chegarasi esa vakuum dan to 12 ming atmosfera(12*108Pa) gacha ekanligi, b a ’zi organizmlar turli m u h itla rd a (kislota va eritm alarda), h a tto yadro reaktori qozonlarida ham uchrashi mumkinligi m a ’lum. Yerda hayotning paydo boMishi, takomillashuvi va k o ‘plab hududlarni egallay boshlashi bilan tirik organizmlar sayyorada kechadigan jarayonlarda o ‘ziga xos o ‘rinni egallay boshlaganlar. H a y o tn in g doimiy t a ’siriga d u c h o r boMgan yerning yuza qatlamlarida, ya’ni atmosferaning 20-25 km. balandligigacha yoki a e r o b i o s f e r a g a c h a , suv z a m i n la r in i n g 0,5 km. c h u q u r l i g ig a c h a a lo h i d a o ‘ziga hos x u s u s iy a tla r i b ila n farqlanuvchi «jonli qobiq» shakllangan. M ana shu jonli qobiqni biosfera yoki hayot qobig'i deb ataladi. Bu qobiqni yerning alohida qobigM sifatida o'rganishni dastlab 1875-yilda avstriyalik geolog E.Zyuss t a k lif etgan boMsa-da, biosfera haqidagi t a ’lim o tn in g a so sch isi ta n iq li rus olimi V .I .V e r n a d s k iy hisoblanadi. U tirik organizmlar funksiyalarini chuqur tahlil etish asosida «ular qudratli geokimyoviy kuchga ega, yerning yuza qobiqlaridagi tabiiy ja ra y o n la rd a ularning faoliyati g ‘oyat muhim omil hisoblanadi, shuning uchun yer qobiqlarining ular t a ’sirida boMadigan qismlarini alohida qobiq deb qarab uni mustaqil o'rganish zarur», degan fikrga keladi. Biosfera deyilganda yerning hayot tarqalgan yuza qismlari tushuniladi. U o ‘z ichiga barcha tirik organizmlarni va ular tarqalgan joydagi noorganik moddalarni qamrab oladi. M a ’lum torroq m a ’noda, biz atrof-muhit yoki tabiat deganimizda mana shu biosferani nazarda tutamiz. Organizmlarning tabiatda tutgan o'rni, ularning turli-tumanligi, keng tarqalganligi, uzoq geologik d a v rla r m o b a y n id a m av ju d ekanligi, o 'z ig a xos ta n la s h xususiyatiga egaligi, biokimyoviy jihatdan favqulotda faolligi kabi ko'rsatkichlari bilan belgilanadi. Ularning biomassasi yer qobigMning b or-yo'g'i 0.0001% ni, quruq massasi bo'yicha esa 0,00001% ni tashkil etadi, bu miqdor doimo uzluksiz yangilanib, tiklanib va parchalanib turadi. Shuning uchun organizmlarning tabiatdagi roli haqida fikr yuritilganda faqat miqdoriy jihatdan yondashish noto'g'ridir. www.ziyouz.com kutubxonasi Hozirgi paytda yerdagi tirik organizmlarning yillik o'rtacha o'sishi 2,23* 10м tonnani tashkil etadi. Agar so'nggi milliard yil uchun bu miqdorni hisoblasak, yer qobig'ining massasiga nisbatan 10 m arta k o 'p biomassa hosil bo'lganligini ko'rish m u m k in . B u n c h a m iq d o r b io m a s s a va u n d a j a m l a n g a n energiyani ko'z oldimizga keltirsak, organizmlarning yerdagi ahamiyati haqida yaqqolroq t a s a w u r hosil qilishimiz mumkin. Biosferadagi mavjud moddalarni quyidagi to 'rtta guruhga ajratish mumkin: 1. T irik m od d ala r. Bularga b io s f e ra d a g i b a rc h a tirik o rg a n iz m la r - o 's im lik la r, h a y v o n o t va quyi d a ra ja d a g i jonzotlar kiradi. Tirik m oddalam ing eng muhim xususiyatlari u la r n in g u m u m iy vazni, kim y o v iy ta r k ib i va energiyasi hisoblanadi. 2. Biogen m oddalar. Bular tirik o r g a n iz m la r faoliyati n a t i j a s i d a h o s il b o ' l g a n va o ' z g a r i s h l a r g a u c h r a g a n moddalardir. Neft, torf, ko'm ir, ohaktosh, tabiiy gaz va shu kabilar biogen moddalarga misol b o 'la oladi. 3. N oorganik moddalar va suv. Bular biosferadagi turli noorganik m o d d a la r va suvlarni o 'z ichiga oladi. Bunday m oddalar tirik organizmlar uchun yashash muhiti va vositasi bo'lib hisoblanadilar. 4. Biokos yoki oraliq m oddalar. Tirik o rg aniz m la rn ing faoliyati t a ’sirida o 'z g a ris h la rg a u c h ra g a n m o d d a la rd ir. Bularga tuproqlar, cho'kindilar, tog'jinslari, illar va suvlarning m a ’lum qismini misol qilib ko'rsatish mumkin.Tirik m oddalar energetik jihatdan o'lik moddalarga nisbatan bir necha barobar faol bo'ladilar, y a ’ni ularda energiyaning to'planishi va sarf bo'lishi nisbatan tez kechadi. V.I.Vernadskiy insonning biogeokimyoviy faoliyatini ham tirik moddalaming alohida funksiyasi sifatida ajratishni tavsiya etgan. Bu fikrning ilmiy ahamiyati hozirgi insoniyatning ishlab chiqarish faoliyati k uchaygan d a v rd a y a n a d a yaq q o lro q namoyon bo'lm oqda. Tirik o rg a n iz m la rn in g tabiiy j a r a y o n la r d a g i ishtiroki ularning quyidagi beshta funksiyasi bilan ifodalanadi (2-jadval). www.ziyouz.com kutubxonasi F u n k siy alar J a r a y o n la r Energetik Fotosintez. energiyaga boy bo'lgan moddalaming parchalanishi. ozuqa zanjirlari orqali energiya va moddalaming otkazilishi To'plovchi (akkumulyativ) Organizmning tana tuzilishi uchun zarur moddalaming hayot faoliyati natijasida to'planishi Parlox chi( destruktiv) Organik moddalaming parchalanishi. Oksidlanish- qaytarilish jarayonlari Muhit hosil qiluvchi Tashqi muhitning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o'zgartirish Transport (migratsiva) Moddalaming yerning tortish kuchiga qarshi yo'nalishda ko'chirilishi M a ’lu m k i, in so n n in g a q l- z a k o v a t i tu fa y li a m a lg a oshirilayotgan b a ’zi ishlab chiqarish jarayonlari ko'lam i va qud rati jih a tid a n tabiiy ja r a y o n la rd a n ustunlik qilm oqda. Masalan, qisqa vaqt ichida yirik hududlarning o'zlashtirilishi, o ' r m o n l a r n i n g q isq a rib k e tis h i, tu rli yirik s a n o a t k o m p le k s la r in i n g vujudga kelishi va b o s h q a la r s h u la r jumlasidandir. Biosferaga o'z-o'zini boshqarib turuvchi, dinamik muvozanatlashgan va bir maromda faoliyat ko'rsatuvchi ulkan, murakkab ekotizim deb ham qarash mumkin. Tirik organizmlar faoliyati tufayli biosferada katta hajmdagi modda va energiya almashinuvi ro'y beradi. Organizmlar tog' jinslarining nurashida, yer yuzasi relyefining shakllanishida, tuproq hosil bo'lishida, qazilma boyliklarning vujudga kelishida, yangi m oddalaming sintez bo'lishida, energiyaning to'planishi va sarflanishida faol ishtirok etadilar. Biosferada bir-birini taqozo etuvchi o'zaro bog'liq ikkita jarayon: barpo etish yoki sintez va parchalanish yoki destruksiya uzluksiz davom etib turadi. M illionlab yillar davomida bu ikki o 'z a ro q a ra m a-q a rsh i jarayonlar muvozanatlashgan tarzda yuz berib kelmoqda. Bu jarayonlarni vujudga keltiruvchi kuch quyosh nuri energiyasidir. Yerga yetib keladigan quyosh energiyasining 99 foizi tabiatda kechadigan turli fizik-kimyoviy jarayonlarga sarf bo'ladi. qolgan www.ziyouz.com kutubxonasi bor-yo'g'i bir foizigina o'simliklar tomonidan o'zlashtiriladi. O'simliklarda amalga oshadigan fotosintez jarayonida quyosh energiyasi faqat sarflanib qolmasdan, balki to'planadi, qayta taqsimlanadi va uzoq vaqtlargacha zaxiraga aylanishi mumkin. T o 'p l a n g a n energiya yerdagi h ay o t va tabiatd agi boshqa ja ra y o n la r uchun asosiy omil b o 'lib xizmat qiladi. Yashil o 'sim lik larnin g barglarida jo ylashgan xlorofil donachalari quyosh energiyasi t a ’sirida fotosintez jarayonini amalga oshirib, karb onat angidridi, suv va boshqa noorganik m oddalardan organik moddalarni sintez qiladilar. Bu jarayonlarda m a ’lum miqdordagi energiyani ham jamlaydilar. Bu jarayonni oddiyroq tarzda quyidagicha ifodalash mumkin: J K X ) ^ 6 H 20 ------------------ > C , H 120 , 6 0 , *74U hn 2 2 6 12 6 2 Fotosintez jarayoni faqat yashil o'simliklarga xos hodisa bo'lib, yerdagi mavjud organik moddalar hamda kislorodning manbai, hayotning asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham fo to s in te z b io s f e ra d a g i eng m u h im j a r a y o n l a r d a n biri hisoblanadi. O'simliklarning umumsayyoraviy funksiyalaridan biri ham mana shu jarayon bilan belgilanadi. Biosferada m oddalaming aylanma harakati ayrim kimyoviy modda va elementlarning aylanma harakatlaridan tashkil topadi. Tabiatda asosan quyosh energiyasi t a ’sirida katta ko‘Iamdagi geologik modda aylanishi va tirik organizmlar ishtirokidagi kichik ko'lamli biologik modda aylanishi yuz beradi. Katta ko'lamdagi modda va energiya almashinuvi o 'z navbatida quyidagi uch yo'nalishda kechadi: a) quyosh energiyasi t a ’sirida suv va havo massasining harakati tufayli yuz beruvchi moddalar aylanishi; b) turli m exanik, fizik-kimyoviy j a r a y o n la r evaziga sodir etilad igan m o d d a la r aylanishi; d) yer q a ’ridagi tek to n ik jarayonlar t a ’siridagi m odda va energiyaning harakati. Bu jarayonlarga vulqonlarning otilishi, yer po'stlog'idagi siljishlar, yerning chuqur qatlamlaridan ajralib chiqadigan issiqlik kabi jarayonlarni misol tariqasida ko'rsatish mumkin. Katta geologik modda aylanishi asosan quruqlik bilan suvliklar orasidagi suv aylanishi tarzida namoyon bo'ladi. Tabiatda suvning aylanma harakati quyidagicha yuz beradi. Suv yer yuzasiga asosan yog'in- www.ziyouz.com kutubxonasi |
