0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va
‘S I M L I K L A R N I N G R IV O J L A N 1 S H D A V R L A R I VA
Download 5.63 Mb. Pdf ko'rish
|
|
0 ‘S I M L I K L A R N I N G R IV O J L A N 1 S H D A V R L A R I VA O Z I Q L A N I S H S H A R O I T L A R l 0 ‘R T A S ID A G I M U N O S A B A T 0 ‘simliklarning o ziq lan ish g a talabi o'sish davrining turli davrlarida tu rlic h a boMadi. O d a td a , oziqlanishining kritik (c heklangan, lekin j u d a zarur) va jadal k e c h a d ig a n davrlari farqlanadi. Rivojlanishning ilk d avrla rida o'simliklar oziq m oddalarni kam m iq d o rd a talab qiladi. Lekin ularning tuproqda kam yoki serob b o ‘lishi nihollarga kuchli t a ’sir k o ‘rsatadi. Bu davrdagi fosfor tanqisligi 0 ‘sim- liklarning butun vegetatsiya davridagi rivojlanishga salbiy t a ’sir ko‘rsa- tadi. Keyingi davrlarda fosfor bilan m o‘l - k o i oziqlantirish ham rejadagi hosilni olishga yordarn b erm a y d i. Rivojlanishning dastlabki davrlarida t u p r o q d a fosforning m e ’y o rid a b o lish i o ‘sim liklarning yaxshi ildiz otishiga yordam beradi. Boshoqli don ekinlar dastlabki u c h - t o ‘rtta barg yozish davridanoq re p ro d u k tiv organlar-boshoq va ruvakka asos solinadi. Bu davrda azot yetishmasligi keyinchalik tupdagi boshoqlar so n in in g kam boMishi va hosilning kamayishiga olib keladi. O'sim liklam ing yer ustki organlari-poya va barglari jadal rivojla- nad ig an davrlarida oziq m o d d a la rg a talabi ham kuchayadi. Azot bilan yetarli oziqlantirish vegetativ organlarining jadal o ‘sishi va assimilyatsiya ap p a ratin in g shakllanishiga y o rd a m beradi. G ullash va m eva tu gish davriga kelib aksariyat 0 ‘simliklarning azotga b o ‘lgan talabi k a m a y a d i. Lekin fosfor va kaliyga ehtiyoji ortadi. B u bevosita ayni e l e m e n tla r n i reproduktiv organlarining shakllanishi, hosilning tovar qismida zaxiraviy m o d d a sifatida t o ‘planishi va a y n iq sa, organik m od d alarn in g sintezlanishi v a harakatlanishida ishtirok etishi bilan b o g i i q . 0 ‘sish organlari rivojlanishdan t o ‘xtagan paytda o 's i m l i k - lar t o m o n id a n oziqa moddalarni o 'z la sh tirish i ham asta-sckin s usaya di va to'x taydi. Bu davrda organik m o d d a la r n in g to'planishi va b o s h q a hayotiyjara y o n la ro 'sim lik d a ilgari t o ‘p lan g an oziq m odd alard an t a k r o r foydalanish (reutilizatsiya) hisobiga t a ’m inlanadi. Qishloq x o ‘jalik ckinlarini v c g c ta tsiy a davrida oziq m o d d a l a r n i yutish m iq d o ri va tezligi j i h a t id a n b i r-b irid a n farq qiladi. B a r c h a boshoqli don ekinlari, zig'ir, kanop, ertaki kartoshkajadal oziqlanadigan davrning qisqaligi bilan ajralib tu rad i. M asalan, kuzgi javdar kuz fa slining o ‘zidayoq barclia oziq m o d dalarning 25—30% ini yutadi, bu d a v r d a o'sim liklarning q u ruq massasi oxirgi massasining 10% iga yetadi xolos. Bahorgi bug‘doy n is b a t a n qisqa m u d d a td a naychalashdan b o sh o q la s h g a c h a —oziq m o d d a la r yalpi m iq d orining 2 —3 qismini iste’m ol qiladi. Kartoshkaning o'rta vakech pishar. navlari oziqa m oddalarni asosan iyul oyida o'zlashtiradi. Shu m u d d a t d a azotning 40, fosforning 50 va kaliyning 60% ini o ‘zlashtiriladi. K a rto s h k a n in g ertaki navlarid a oziq m o ddalarni jadal o'zlashtirish y a n a d a qisqa m uddatlarda sodir b o 'l a d i . Z ig ‘irda oziq elementlarni en g k o 'p iste’mol qilish g 'u n c h a l a s h d a n gullash d a v r ig a c h a , g ‘o ‘zada e s a s h o n a l a s h d a n hosil e l c m e n t l a r i shakllanib b o ‘lguncha davom etadi. Ayrim ekinlar — m akkajo‘xori, k u n g a b o q a r, qand lavlagi v a b o sli- qalar oziq m o ddalarni bir m e’y o rd a h a m d a uzoq m uddat o 'z la s h tiris h i bilan ajralib turadi. Barcha oziq elementlar o ‘sim liklar to m o n id a n bir xil tezlikda yutil- maydi. M asa la n , makkajo‘xorida kaliy tez, azot o 'r ta c h a va fosfor anc ha sekin yutiladi. Kaliyning yutilishi ruvak chiqarish davrida tu g asa, fosforning yutilishi deyarli vegetatsiya davrining oxirigacha d a v o m etadi. K a n o p to m o n id a n azot va k a liyning o ‘zlashtirilishi m ay sala r u n ib c h iq q a n d a n keyin mos ravishda 3 v a 5 hafta o'tgach y a k u n l a n a d i. Fosforning jadal yutilishi vegetatsiya d avrining oxirigacha d a v o m etad i. Q a n d lavlagining ham oziq m o d d a la r n i o'zlashtirishi bir tekis em a s. N ih o lla r paydo boMganidan keyingi birin ch i o 'n kunlikda fo s f o r va kaliy azotga nisbatan 1,5 barobar, b a r g la r jadal shakllanadigan d a v r d a 2,5—3 b arav ar k o 'p ro q o'zlashtiriladi. lld iz m e v a hosil bo'lish v a u n d a shakar t o 'p la n is h davrida m o ‘l o ziq lantirilsa, t o ‘p barg o ‘sib k e ta d i, ildizmeva kattalashib, shakar m i q d o ri kamayadi.
O ziqa m oddalar yutilish jadalligi va o'zlashtiriladigan m iqdorning t u rlic h a boMishidan o ‘g ‘itlash tizimini ishlab chiqishda foydalanish m u m k in . Vegetatsiyaning boshlanishi va oziqa m o d d alar maksimal yutiladigan davrlarda o ‘sim liklarning oziqlanishi u c h u n qulay sharoil y aratish lozim. 0 ‘simliklarning oziqlanish sharoitlarini o ‘suv davrlariga mos ravishda o ‘gMt kiritish y o ‘li bilan boshqarish va shu yo ‘1 bilan hosil miqdori h a m d a uning sifatiga m a i u m darajada ta ’sir ko‘rsatish m um kin. Sinov savollari 1. O 'sim liklar ta rk ib id a g i quruq modda va suv m iqdorining o ‘zgarish ko'lam i qan day? 2. Suv o'sim liklar tan asida qan day funksiyalarni bajaradi? 3. M akro, mikro va ultram ikroelem entlar haqida nim alarni bilasiz? 4. Nima uchun ku l elem entlari deymiz? 5. Oqsillarning elem en tar kim yoviy larkibi q an day? 6. O 'sim liklar ta rk ib id a uchraydigan ya n a qaysi a zo tli organ ik m od d a larn i bilasiz? 7.
O 'sim liklar tanasida uchraydigan asosiy uglevodlar to'g'risida ma 'lumot bering. 8. O 'sim liklar tarkibidagi yo g 'la r va yog'simon m oddalar haqida nim a larn i bilasiz? 9. O 'sim liklar tarkibidagi eng muhim vitaminlar va alkoloidlar qaysilar? 10. O'sim liklarning h avodan oziqlanishi deganda nim ani tushunasiz? 11. O 'sim liklarning ild izd a n oziqlanish m exanizm ini tushuntirib bering. 12. Ildiz tizimining tiplari, tuzilishi va fu n ksiyalari nim adan iborat? 13. lonlarning sust (nom etabolik) yutilishining qan day turlarini bilasiz? 14. Faol (m etabolik) yu tilish nim a? 15. Oziq elem entlarning yutilishiga tuproq eritm asining konsentratsiyasi qan day t a ’sir k o 'rsa ta d i? 16. Tuproq n am ligi, y o r u g 'lik va h arorat k a b i o m illa r h a m d a o ziq elem entlarn ing y u tilis h i o'rtasidagi m unosabat to 'g 'risid a qa n d a y f ik r d a s iz ? 17. Q anday oziq eritm asi fiziologik muvozanutlashgan eritm a deyiladi? 18. Ion lar antagonizm i va sinergizmi nima? 19. O 'sim lik la rn in g o z iq elem en tla rin i ta n la b y u tis h i va tu zlarn in g fiziologik reaksiyasi degan da nima tushuniladi? 20. O 'sim lik la r o z iq la n is h id a tuproq m ik ro o rg a n izm la ri q a n d a y rot o 'y n a y d i? 21. O 'g 'it q o 'lla sh d a o 's im lik la r oziqlanishin in g q a n d a y o 'zig a xos xususiyatlariga e ’tib o r b eriladi? I l l bob. T U P R O Q L A R N IN G 0 ‘S IM L IK L A R N I O Z IQ L A N IS H I VA 0 ‘G ‘IT Q O L L A S H B IL A N B O G ‘L I Q X O S S A L A R I T up ro q larn i o'rganish, ta rk ib i, xususiyatlari h a m d a u l a r d a sodir bo'ladigan fizikaviy, fizika-kimyoviy, kimyoviy va biologik ja ra y o n la rn i bilish dehqonchilikda o ‘g ‘i tla rd a n sam arali va o q ilo n a fo y d a la n ish d a m u h im aham iyatga ega. T u p ro q d a g i oziq m od d alarn in g yalpi m iq d o ri, ularni o ‘simliklar qiyin o'z la sh tira d ig an shakldan oson o ‘z lashtira diga n shaklga o ‘tishi va sodir b o 'l a d i g a n teskari j a ra y o n o ‘sim lik la rn in g oziqlanish sharoitini belgilaydi. T u p ro q tarkibida o ‘sim liklar o s o n o ‘zlashtiradigan oziq m o d d a l a r m iqdori k o ‘p bo'lsa, o ‘g‘itlarga b o ‘lgan ehtiyoj sezilarli d a r a ja d a ka- m ayadi, aks holda ko'proq o ‘g ‘it qoMlash taqozo etiladi. T u rli t u p ro q tiplarida oziq m oddalarning yalpi va o ‘simliklar o son o 'z la s h tira d ig a n m iqdori h ar xil bo'lgani sababli ulardagi oziq m o d d a la r g a boMgan talab va o ‘g ‘itlar samaradorligi h a m turlichadir. O z iq la n ish ja ra y o n id a o ‘sinilik, tuproq va o ‘g ‘it o ‘rta s id a uzviy bog‘liqlik yaq q o l n a m o y o n b o ‘ladi. T u p ro q q a kiritilgan o ‘g‘itla r turli o ‘zgarishlarga u c h r a y d i , tarkibi- dagi oziq m oddalarning eruvchanligi, o ‘zlashtirilish darajasi va h a r a - katchanligi o ‘zgaradi. M azkur o ‘zgarishlar bevosita o ‘g ‘itla rn in g fizika viy, kimyoviy va biologik xususiyatlari bilan bog'liqdir. 0 ‘g ‘itlar ham o ‘z navbatida tupro q larg a sezilarli t a ’sir ko 'rsa tad i: oziq m oddalarga boyitadi, t u p r o q eritm asining reaksiyasini, m ik ro b io - logik jarayonlarning xususiyati vajadalligini, shuningdek, u n u m d o rlik k a t a ’sir etuvchi ayrim omillarni o ‘zgartiradi. S h u bois o ‘g ‘itlarni o ‘rg a n ish d a n a w a l t u p ro q la rn in g o ‘sim liklarni oziqlanishi va o ‘g‘itlarga t a ’sir etuvchi ayrim xossalariga t o ‘xtalish niaqsadga muvofiqdir.
T u p r o q l a r d a o 'z a r o c h a m b a r c h a s bogMangan q a t t i q , s u y u q va gaz sim on fazalar farqlanadi.
Tuproq havosi. Tuproq mikroorganizmlari tom o n id a n kislorodning o ‘zlashtirilishi, organik m o d d a la rn in g parchalanishi va ildiz tizim ining nafas olishi natijasida k arbonat angidrid ( C 0 2) hosil b o ‘ladi. Shu sababdan atm osfera havosida karb o n at angidrid miqdori 0,03% boMgani h o ld a t u p r o q havosida bir foiz atrofida, b a ’zan 2—3% ga yetadi. T u p ro q d a g i karbonat angidrid miqdori atmosfera va tuproqdagi havo alm ashinuvi (aeratsiya) jadalligiga m onand o ‘zgaradi. Hosil bo'la- digan k a r b o n a t angidridning bir qismi atmosferaga tarqaladi, bir qisrni esa t u p r o q d a g i nam lik t a ’sirida erib, karbonat kislotaga aylanadi. A tm osferaga uchib chiqadigan karbonat angidrid o'simliklar to m o n id a n o 'z la sh tirilib , hosil miqdorini oshirishga xizmat qilsa, karbonat kislota t u p r o q eritm asin in g nordonligini oshiradi: C 0 2
2 c o
3 -> H ‘ + H C 0 3 Atm osferadagi C 0 2 miqdori oshganda, tuproq eritmasidagi karbonat angidrid m iqdori ham ko‘payadi. Aksincha, ayni gazning havodagi m iq d o rin i kamayishi tuproq eritm asi tarkibidagi C O , ning bir qismini atm o s fe ra g a uchib chiqishiga sabab bo'ladi. T u p r o q d a karbonat angidrid m iqdorining ko'pavishi ham ijobiy ham salbiy oqibatlarga olib kelishi m um kin. Yaxshi tom o n i shundaki, hosil b o 'la d ig a n karbonat kislota tuproqdagi mineral birikm alar (fos- fatlar, kalsiy karbonat va b oshqalar) ning eruvehanligini oshiradi va ularni o ‘sim liklar oson o ‘zlashtiradigan shaklga o'tkazadi. Ikkinchi t o m o d a n , tu p ro q d a namlik k o ‘p, aeratsiya sust bo'lsa, karbonat angi drid m iqdorining ortishi va kislorodning yetishmasligi oqibatida o ‘simlik va m i k ro o rg a n iz m la r n in g m e ’y o r i d a rivojlanishi buziladi. Kislorod tanqisligida ildizning o'sishi va nafas olishi susayadi, 0 ‘simlik tom onidan oziq m o d d a la r n in g o'zlashtirilishi sekinlashadi. Bunda, y a ’ni aeratsiya susayganda, tu p ro q d a anaerob-qaytarilish jarayoni kuchayadi. Tuproq eritm asi — t u p r o q n i n g eng harakatchan va faol qismi bo'lib, u n d a o'sim liklam ing oziqlanishi uchun bevosita xizmat qiladigan turli tu r n a n jara y o n la r sodir b o 'lad i. Tuproq eritmasida H C 0 3~, OH , C le-, N O 3 -, H
2 PO;- kabi a n io n la r , H +, N a +, K \ N H +4, C a 2+, Mg2+, Al3+, F e 3+ kabi kationlar va suvda eruvchan organik m o d d alar mavjud. B u la rd a n tashqari, u n d a kislorod, karbonat angidrid, a m m ia k kabi gazlar h a m erigan bo'ladi. T u p r o q eritmasi konsentratsiyasini ortishi asosan minerallarni nurashiva parchalanishi, mikroorganizmlar t a ’sirida o rg a n ik m o d d a la rn in g m inerallashishi, mahalliy va mineral o ‘g ‘itlarni q o 'lla s h asosida sodir bo'ladi. 0 ‘simliklarning oziqlanishi u c h u n t u p ro q e ritm a s id a K +, N H 4+, C a 2+, N O , - , S 0 42-, H 2P 0 4~ kabi ionlarning b o i i s h i va doim iy ravish da to'ld irilib turilishi m u h i m d ir . T u p r o q e r itm a s i d a g i tu z la r rniqdori foizning yuzdan bir u lu shidan (chim li podzol tu p r o q la r d a ) bir necha foizgacha (qora tuproqlarda) o'z garadi. O d a td a , tu p r o q eritmasidagi tuzlar rniqdori 0,05% atrofida bo'lib, k o n s e n tra ts iy a n in g 2% dan oshib ketishi o'simliklarga salbiy ta ’sir ko ‘rsatadi. T u p ro q eritmasining konsen- tratsiyasi o ‘g ‘it qo'llash, tu p ro q nam ligining k a m a y ish i, organik m od- dalarning m inerallashishi natijasida oshadigan b o ‘lsa, o'simliklarning oziqlanishi, oson eriydigan m o d d a la rn in g t u p r o q n i quyi qatlamlariga yuvilishi yoki erim aydigan shaklga o ‘tishi n atijasida kam ayadi. Tuproq eritmasining tarkibi va konsentratsiyasi tup ro q n in g q a ttiq fazasi, eritmasi va kolloidlari o'rtasidagi alm ashinish reaksiyalari b ila n uzviy bog‘liqdir.
asosiy zaxira m o ddalarni tutadi. T u p ro q q a ttiq fa zasining 9 0 - 9 9 % ini m ineral m oddalar, faqatgina bir n ec h a foizini o rg a n ik m o d d alar tashkil qiladi. Organik m o d d a la r n in g rniqdori j u d a k a m b o 'ls a d a , tuproq unum dorligini belgilashda m u h im o 'r in tutadi. A. P. V inogradov m a ’lum o tig a k o ‘ra (2 1 - ja d v a l), tu p ro q qattiq fazasining deyarli y arm ini kislorod, u c h d a n b ir q is m in i kremniy, 10% d a n k o ‘prog‘ini alum iniy va te m i r tashkil qiladi. Atigi 7% ga yaqini b o sh q a ele m e n tla r hissasiga t o ‘g 'ri keladi. M a z k u r elem e ntlarning barchasi tuproqning mineral qism ida, turli m inera l birik m alar tarkibida uchraydi. Uglerod, vodorod, kislorod, fosfor, o ltin g u g u rt tuproqning h a m mineral va h a m organik qismi tarkibida u c h r a g a n i holda, azot faqat organik m o d d alar tarkibiga kiradi.
K ali y . .. 1 ,3 V an ad iy ...0,01 S c z i y ...5 ■ 10 -4 N atr iy ...0 ,6 R ubidiy . .. 6 ■ 1 0 3 M o li b d e n ...3 • 10'4 M a g n iy ...0 ,6 R u x ., .5 -10"* Uran ...1 -10-4 V od orod . . . ( 0 , 5 0 ) S eriy ...5 • 1 0 3 Berilliy ... ( I 0 4) Titan . .. 0 ,4 6 N i k e l . . . 4 - 1 0 - 3 G er m a n iy ... ( 1 0 4) A z o t ... 0 , 1 0 Litiy ...3 ■ 10 3 K a d m i y ...( 10 3) F osfor . .. 0 ,0 8 M is . . . 2 1 0 3 S e l e n ...1 IO 6 Oltingugurt . .. 0 , 0 8 Bo'r ...1 10-’ Si m o b ...( I0-6) M arg an es ... 0 ,0 8 Q o ‘rg‘o sh in ... 1 ■ 1 0 3 Rad iy . . . 8 - 1 0 - " Izoh: q a v s i c h i d a shartli za ru r o z i q elementlari k o 'r s a tilg a n T U P R O Q N I N G M I N E R A L Q I S M I T u p ro q n in g m inerai qismi turli minerallarning ju d a m ayda zarra- chalaridan (kattaligi m m ning min dan bir ulushidan bir m m gac ha va u n d a n ortiq) iborat. Hosil bo'lishiga k o 'ra birlamchi va ikkilamchi tuproq m inerallari farqlanadi. Birlamchi minerallarga kvars, dalashpatlari, sludalar, shox aidamasi va p iro k s in la r kiradi. U lar t o g ‘ jinslarining yemirilishi va nurashi natijasida t u p r o q hosil qiluvchi o n a jins tarkibiga o'tadi. Bu m inerallar tu p ro q lard a asosan q um ( 0 , 0 5 - 1 , 0 m m ), chang ( 0 ,0 0 1 - 0 , 5 m m ), qisman il (0,001 m m dan kichik) va kolloid (0,25 m km dan kichik) zarrachalar holida uchraydi. Kimyoviyjarayonlar (gidratlanish, gidroliz, oksidlanish) va tu rl i - tu m a n organizm larning hayot faoliyati natijasida birlam chi m in e ra lla r d a n bir yarim oksidlar ( R 20 , ) va k r e m n e z e m gidratlari, turli tuzlar, kaolinit, m ontm orillonit, gidrosluda kabi ik kilamchi m in e ra lla r (boshqa cha nomi loyli minerallar) hosil bo'ladi. Kimyoviy tarkibiga k o ‘ra bu m inerallar kremniy-kislorodli birik- m alar (silikatlar) ga va aluminiy-kremniy-kislorodli (aluminiy silikatlar) ga b o ‘linadi. T u p r o q l a r d a krem niy-kislorodli birikmalardan kvars (SiO,) keng tarqalgan. U asosan q um va ch a n g holatida qisman il va kolloidlar holatida u ch ray d i. Deyarli b arch a tuproqlarga kvarsning m iqdori 60% dan k o 'p r o q , q um li tupro q lard a esa 90% gacha yetadi. Kvars b a rq a ro r va m u s ta h k a m birikm a bo'lib, kimyoviy jarayonlarda ishtirok etmaydi.
A lum iniy-krem niy-kislorodli b irik m a la r birlam ch i va ik kilam chi birikmalar shaklida uchrashi mumkin. B irlam chi aluminiyli silikatlardan dala shpatlari orto k laz , anortit albit keng tarq a lg an . S ludalardan b i o tit va flagotip k o ‘proq uchraydi. Shox ald a m a la ri va piroksinlar u n c h a k en g tarqalm agan. D a l a shpatlari va sludalarning asta-sekin p a r c h a la n is h id a n o ‘simliklar u c h u n za rur b o 'lad ig an K, Ca, Mg, Fe va b o s h q a oziq elem entlar y u z a g a keladi.
Ikkilamchi m inerallar o'zaro o ‘xshash xususiyatlariga k o 'ra m o n t - morillonit, kaolinit va gidrosludasimon g u ru h la r g a bo'linadi. M o n t - m orillonit guruhiga m ontm orillonit, bey d e llit va boshqa m in e ra lla r kiradi. M on tm o rillo n itli loylar yuqori d a r a ja d a dispersligi, b o 'k is h i, qovushqoqligi va ilashimligi bilan ajralib turadi. Kaolinit guruhi m in era l- lariga kaolinit va galluzitlar kiradi. Bu g u ru h minerallariga disperslanish, bo'kish va ilashimlilikning kamligi kabi xususiyatlar xosdir. N.I. G o r b u - n ovning t a ’k id la sh ic h a chimli pod zo l va q o r a t u p ro q la rd a y u q o r i disperslikka ega m inerallardan g id ro s lu d a la r va m o n tm o rillonit k e n g tarqalgan, kaolinit esa kam uchraydi. K a o lin it g u a ih ig a xos m in e ra lla r qizil va sariq tu p ro q la rd a , shuningdek g ra n it asosida yuzaga k elad ig a n chimli podzol tupro q lard a uchraydi. G id ro slu d alar dala shpatlari va s lu d a l a r d a n hosil b o i i b , d eya rli b arch a tu proq tipla rida uchraydi va u l a r d a n gidrom uskovit h a m d a gidrobiotitlar keng tarqalgan. Ikkilamchi aluminiyli-silikatli m in era llar kristall panjarasining t u z i - lishi, disperslik darajasi va shu kabi b o s h q a belgilari bilan o ' z a r o farqlansada, ayrim um um iy belgilarga h a m egadir. T u p ro q la rd a u l a r kattaligi bir n e c h a m ikrom etrdan m i k r o m e t r n i n g yuzdan bir u l u s h i- gacha b o'lgan za rra ch alar holida u chraydi. Dispersligi yuqori boMgan bu m inerallar k a tta yuza va kuchli singdirish qobiliyatiga ega. Kristall shakldagi va aluminiyli silikatlar bilan bir qato rd a t u p r o q mineral qismi tarkibiga am o rf holatdagi m o d d a l a r ham kiradi. Tuproqlarda K, Ca, Mg va N a larning karbonat, sulfat, nitrat, xlorit va fosfatlari kam uchraydi. Bu tuzlarning aksariyati (ayniqsa K va N a tuzlari) suvda oson eriydi, shu bois ularning tuproqdagi miqdori j u d a kam. Qiyin eriydigan tuzlar (Ca va Mg karbonatlari ham da kalsiy sulfat) ning miqdori tuproq qattiq fazasining asosiy qismini tashkil etadi. T uproq m ineral qismining turli m e x a n ik a v iy fraksiyalari n a f a q a t zarrachalarining katta-kichikligi, balki m in e ra lo g ik va kimyoviy ta rk ib i bilan ham farqlanadi.
M a ’lum ki, g u m u s va uning tarkibidagi a z o tn in g asosiy qismi tuproqning yuqori disperslikka ega b o ‘lgan yuza qatlamlariga to'planadi. Shu bois tu p ro q n in g ilsim on va kolloid funksiyalari o'sim liklar oziqla- nishida m uhim a h a m iy a t kasb etadi. B undan tashqari, ayni fraksiyalar a nc ha faol bo'lib, tuproqdagi adsorbsiya jarayonlarini va shunga boq'liq ravishda singdirish qobiliyatini ham belgilaydi. Qumli va q u m lo q tu p ro q la r kvars ham da dala shpatlaridan, q u m oq tuproqlar b irlam chi va ikkilamchi m inerallar h am d a kvars aralash- m asidan tarkib topadi. T u p ro q n in g m exanikaviy tarkibi bilan m u h im flzikaviy, fizik-ki- myoviy va kimyoviy xossalari o ‘rtasidauzviy m unosabat mavjud. Temir, kalsiy, magniy, kaliy kabi elementlarning m iqdori tu proqning m exa nikaviy tarkibi bilan bog'liq. Og'ir mexanikaviy tarkibli tuproqlar qumli va qum loq tu p ro q la rg a nisbatan oziq m oddalarga an c h a boydir. Download 5.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|