0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va


Download 5.63 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/59
Sana11.11.2017
Hajmi5.63 Mb.
#19860
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   59

Lipoidlar.  Y o g ia r  va  yog‘sim on  m oddalar  ham   o ‘simlik  hujayra 

sitoplazmasining komponentlaridan hisoblanib, ko'pchilik o'simliklarda 

zaxira  m odda  sifatida to ‘planadi.  Yog‘larning  oqsillar bilan hosil  qila- 

digan birikmalari — lipoproteidlar o'sim lik tanasining barcha a ’zolarida 

uchrab, ular h o 'l massasining 0,1—0,5%  ini tashkil qiladi.  Shuningdek, 

bu  m oddalar  hujayra  m em branasining  faoliyatini  boshqarishda  ham 

m uhim  o ‘rin tutadi.  0 ‘z  urug‘ida  k o 'p  m iqdorda yog‘  tutadigan o ‘sim - 

liklar moyli ekinlar deb yuritiladi.  Eng  m uhim  moyli ekinlar urug'larida 

moy  (yog‘)  ning  m iqdori  (%)  quyidagicha  :

K anakunjut  —  60-70 

Zig‘ir  —  30

Kunjut  —  45-50 

Kanop  —  30

K o'k no ri  —  45-50 

Xantal  —  30-35

Zaytun  —  45-50 

Chigit  —  25

Ekinbop  nasha  —  30-38 

Soya  —  20

K ungaboqar  —  24-50

Kimyoviy tuzilishiga  ko'ra yog'lar uch  atom li spirt  — glitserinning 

m urakkab  efirlari  bilan  yuqori  m olekular  yog‘  kislotalarning  aralash- 

m asidir.  O 'sim lik   y o g ia ri  tarkibida  olein,  linol  va  linolen 

kabi 


to'yinm ag an   palm itin  va  steorin  kabi  to 'y in gan   kislotalar  mavjud. 

O 'sim lik  m oylaridagi  yog'  kislotalarining  tarkibi  ularning  quruqlik 

darajasi va suyuqlanishi,  harorati  kabi xossalarini achish va sovunianish 

xususiyatlarini  ham da  ozuqaboblik  qim m atini  belgilaydi.  Linol  va 

linolin  kislotalari  faqatgina  o'sim lik  moylari  tarkibida  bo'lishini  va 

inson  organizm ida  bevosita  sintezlanmasligini  hisobga  olsak,  ularning 

aham iyati  yanada  ravshanlashadi.

Y og'larning  oksidlanishidan  uglevod  va  oqsillar oqsillangandagiga 

qaraganda ikki barobar ko'proq energiya ajralib chiqadi.  Qishloq xo'jalik 

ekinlari  tarkibidagi  yog‘  m iqdorining  o'zgarishi  o'sim lik  navi,  tuproq 

va iqlim sharoitlari  hamda qo'llaniladigan o 'g 'it  m e’yorlariga bog'liqdir.

Vitaminlar (darm ondorilar).  Ular o'sim liklar tarkibida oqsil, uglevod 

va  yog'larga  nisbatan  sezilarli  kam   m iqdorda  uchrasada,  o'sim lik, 

inson  va  hayvonlarning  hayot  faoliyatida  m uhim   rol  o'ynaydi.  Odam 

va  hayvonlar  tanasida  vitam inlar  bevosita  sintezlanm aydi,  ularning 

yetishmasligi turli og'ir xastaliklami  keltirib chiqaradi.  Tirik organizm - 

larda  vitam inlar  organik  katalizatorlar  vazifasini  bajaradi.  Ular  fer- 

m entlar  bilan  yaqin  m unosabatda  b o'lib,  k o'p  hollarda  ikki  kom- 

ponentli  ferm entlarning  faol  guruhlari  tarkibiga  kiradi.  Hozirgi  kunga 

kelib  40  dan  ortiq  vitam in  aniqlangan.  Asosiy  qishloq xo'jalik ekinlari 

tarkibidagi  vitam inlarning  miqdori  14-jadvalda  keltirilgan.



A sosiy  ekinlar  tarkibidagi  eng  muhim  vitam inlar  miqdori

E k in   turi

K a ro tin

B ,

B 2

E

K

C

B u g 'd o y   doni

0,1

0,5

0,1

0 ,4

1,0

0,05

-

B u g 'd o y   uni

0,01

0,1

0,02

0,1

0,1

-

-

Javdar

0,1

0,5

0,1

0 , 4

0 ,6

0,05

-

Mak ka jo'xori

2 , 0

0,6

0,2

0 ,7

0,5

0,1

-

N o ' x a t

0 ,2

0.6

0,2

0,7

0 ,5

0,1

-

Kartoshka

0,1

0,1

0,0 5

0,1

0 ,0 5

0,1

20

S a b zi

10

0.1

0,0 4

0,1

0,1

2,0

5

Karam

2

0,1

0,0 7

0,1

0,1

3 ,0

3 0 ,0

P o m id o r

2

0,04

-

-

-

-

5,0

O lm a

2 ,0

0,5

-

0,1

-

-

2 0 , 0

Qora   bod rezak

10,0

0,02

-

-

-

-

2 0 0 ,0

U z u m

0,1

-

-

-

-

-

3,0

Bir  k e c h a -  

ku nd uzdagi 

iste’m o l  me'yori

2 - 4

2-3

2 - 4

1-3

10

2

5 0 - 1 0 0

C  vitamin  (askorbin  kislota).

 

O z iq - o v q a tla r  tarkibida  C  vitam ini 



yetishm aganda  singa  deb   n o m lanadigan  o g ‘ir  xastalik  kelib  chiqadi. 

Bir k echa-kunduzda  50— 100  mg  m iqdorda  C  vitam in in i  iste’mol  qilish 

bu  kasallikga  chalin ish n in g   oldini  oladi.

Z?/  vitam in i  (tia m in ).

 

O r g a n i z m l a r d a g i   m o d d a   a l m a s h i n u v i  



ja ra y o n id a   m u h im   aha m iya tga  ega.  O z iq - o v q a t la r   tarkibida  tia m in  

yetishmasa,  polinevrit  xastaligi  kuzatiladi.



B

2

  vitam ini  (riboflavin).  —

 

O k s id lo v c h i-q a y ta ru v c h i  fe rm e n tla r 



tarkibiga  kiradi.  K o 'p r o q   h a m irtu ris h   va  a y r im   sabzovot  ekinlari 

tarkibida  b o i a d i .



B

6

  vitamini  (piridoksin)

 

—  m o d d a   a l m a s h in u v id a ,  ayniqsa  az o t 



a l m a s h in u v id a   m u h i m   rol  o ‘ynaydi:  a m i n o k i s l o t a l a r   a lm a sh in u v i 

reaksiyalarini s h u j u m la d a n   qayta am inlanish ja ra y o n n i  h am  tezlatuvchi 

ferm entlar  tarkibiga  kiradi.


E  vitamini  (tokoferol)

 

—  antisteril  faollikka  ega  b o i g a n   m o d d a la r 



guruhi.  Bu  v ita m in   yetishm aganda  o d a m   va  hayvonlarda  oqsil  lipid 

va  uglevodlar  a lm a s h in u v i  buziladi.  M a z k u r  jara y o n larn i  buzilishi 

natijasida  hay v o n larn in g   jinsiy  a ’zolari  zararlanadi  va  ular  ko'p ayish 

qobiliyatini  y o ‘q o tadi.



A  vita m in i  (r e tin o l)  —  o d a m   va  h a y v o n l a r d a   k s e r o f t a l m iy a  

xastaligining oldini oladi.  Bu kasallikning belgilari k o ‘z shox pardasining 

yallig'lanishi  va  s h a p k o ‘rlikdir.  0 ‘simliklar  tarkibida  retinol  u c h r a m a - 

sada,  A  vitam ini  faolligiga  ega  b o ‘lgan  b oshqa  m o d d alar  mavjuddir.

B unday  m o d d a l a r  jum lasiga  karotinoidlar,  shu  ju m la d a n   karotin 

(C 40H 56)  kiradi.  U l a r   yashil  barglarning  xloroplastlarida,  gul  va  m eva- 

larda  uchraydi  h a m d a   fotosintez,  o'sim liklarning  ko'payishi,  oksid- 

l a n i s h - q a y t a r i li s h   j a r a y o n i d a   m u h im   a h a m i y a t g a   ega.  O d a m   va 

hayvonlar  o rg a n iz m ig a   tushgan  karotin  tezd a  A   vitaminiga  aylanadi.

K   vitam ini  —  o d a m   va  hayvonlarda  q o n n in g   m e ’y o rid a  ivishi 

uchun xizmat  qiladi.  0 ‘simliklardagi oksidlanish-qaytarilish jarayonida 

va qisman f o to s in te z d a  ishtirok etadi.  K vitam ini o ‘simliklarning yashil 

qismlarida  sin tezlan g a n i  u c h u n   yashil  barglarda  k o ‘proq  uchraydi.



Alkaloidlar.  A l k a lo id la r  kuchli  fiziologik  t a ’sirga  ega  b o ‘lgan, 

ishqoriy xarak terd a g i geterosiklik  azot  tu tg a n  m oddalardir.  U lar ayrim  

qishloq  xo'jalik  e k in larin in g   tanasida  sezilarli  m iqdorda  sintezlanadi 

va to'p lan ad i.  H o z ir g i  ku n d a  anchagina alkaloid  hosil  qiluvchi  o 's im - 

liklar  a n iq la n g a n   va  ularni  yetishtirish  y o ‘lga  q o ‘yilgan.  M asa la n , 

tam akining  b arg la rid a   nikotin  (3—7  %),  lyupinning  bargi  va  poyasida 

lup an in ,  s p a r te in ,   l u p a n i n   alkaloidlori  (1 —3%),  xina  d a ra x tin in g  

po'stlog'ida  xinin  ( 8 — 12%)  to'planadi.  K o 'k n o ri  «suti»  ning talqonida 

bir nec ha alkaloid  u c h r a b   (morfin,  narkotin,  kodein),  ularning  miqdori 

15 -2 0 %   ni  tashkil  etadi.  Kofe  doni  tarkibida  1—3%,  choy  bargida 

5%  gacha  kofein  alkaloidi  uchraydi.

A lkalo id lar  t i b b iy o t d a   va  san o a tn in g   ayrim   ta rm o q la rid a   keng 

k o 'la m d a   ishlatiladi.

0 ‘SIMLIKLARNING  OZIQLANISHI

Yer  yuzidagi  b a r c h a   tirik  organizm larning  o'sishi  va  rivojlanishi 

ularning  oziq lan ish i  bilan  bog‘liq.  Lekin  yuksak  o ‘simliklarning  oziq- 

lanishi  h a y v o n o t  dunyosi  oziqlanishidan  keskin  farq  qiladi,  chu n k i 

hayvonlar faqat  ta y y o r  organik  m ahsulotlarni  iste’mol  qilsa  (geterotrof 

oziqlanish),  o ‘sim lik lar o ‘zlari  uchun  kerakli  organik  m oddalarni  oddiy


m ineral birikm alar (karbonat  angidrid,  suv va ayrim   tu z la r )  d an   quyosh 

energiyasi  y orda m ida  sintezlaydi  (avtotrof o ziqlanish).

Yashil  o'sim liklarning  oziqlanishi  bir  paytning  o ‘z id a   ikki  sferada 

sodir  b o ‘ladi.  Ularning  ildizlari  bilan  tu p ro q d an   suv  va  u n d a   erigan 

m inera l  tuzlarni  olsa,  poya  va  barglari  yo rd a m id a  a t m o s f e r a d a n   CO, 

gazini  o'z lashtiradi.  O 'sim liklarda  bir  butu n   o z iq l a n is h   jarayonining 

ikki t o m o n i b o i g a n  havodan oziqlanish (fotosintez)  va  ildizdan

 

(mineral) 



oziqlanish  farqlanadi.  O'sim liklarning  ildiz  tizimi  va  y e r   ustki  qismida 

o 'su v   davri  d avom ida  m odda  almashinuvi  sodir  b o ‘lgani  bois  bu  ikki 

o z iq la n ish   tipi  m u shtarakdir.  S h u   sababdan  o 's i m l i k l a r d a   mineral 

o z i q la n is h n i 

o 'r g a n is h d a n   avval  h avoda n  o z i q l a n i s h   (fotosintez) 

masalalariga  qisqacha  to'xtalib  o 'tam iz.



0 ‘SIMLIKLARNING  HAVODAN  O Z IQ L A N ISH I

Yashil  o'sim liklarning  quyosh  nuri  ishtirokida  k a r b o n a t   angidrid 

gazi  va  suvdan  organik  m o d d a la r  hosil  qilish  j a r a y o n i g a   fotosintez 

deyiladi.

J.  Pristli  (1771)  o'sitnliklar  nafas olish b inobarida  ifloslangan  havoni 

tozalashini,  Ya.  Ingengauz  (1779)  b u jara y o n   faqat y o r u g 'li k   ishtirokida 

sodir  bo'lishini  isbotladi.  J.  S enebe  va T.  S ossyurlar  t o m o n i d a n   yashil 

o 'sim lik la r  karbonat  angidrid  gazi  va  suvdan  o r g a n ik   m o d d a   hosil 

qilish  va bu n d a  havoga  erkin  kislorod ajralib  c h iq is h in i  k o 'rsa tib   berdi. 

K.A.  Timiryazev o 'z in in g  «Quyosh,  hayot va xlorofil!»  n om li  risolasida 

f o t o s i n t e z   j a r a y o n i n i n g   m e x a n i z m i n i   o c h i b   b e r d i .   S h u n i n g d e k ,  

fo to s in te z   j a r a y o n i n i   o 'r g a n i s h d a   A .P.  V i n o g r a d o v ,   R.V.  Teyes,

S.  R u b é n   va  M.  K a m e n   kabi  olim lar  ham   k atta  hissa  q o'shdilar.

F otosintez  a n c h a  m urakkab  jarayon  b o 'lib,  b ir  n e c h a   bosqichda 

so d ir  bo'ladi.  Bargdagi  yashil  pigm ent  —  xlorofill  y o ru g 'lik   energiyasi 

k v a n tla r in i  y u tg a c h ,  faol  h o la tg a   o 't a d i .  U  b a r g   t a rk ib id a g i  ikki 

m o le k u la   suv  bilan  t a ’sirlashib  ikki  ato m   v o d o r o d i n i   tortib  oladi. 

Q oldiq  giroksil  (O H )  lardan  v o d o ro d   peroksid  hosil  b o 'la d i ,   qaysiki  u 

o 'z   navbatida  suv  va  kislorod  atom lariga  p a r c h a la n a d i:

H 20 2  —»  H 20  + O

Bargning atmosfera havosini  kislorod bilan boyitishi bevosita  mazkur 

jara y o n g a  asoslangan.

Fotosintezning yorug'lik fazasida xlorofillda q o 'z g 'a l g a n  elektronlar 

fo to liz g a   u c h r a g a n   suv  p r o t o n l a r i   ( H —io n )   y o r d a m i d a   trifo sfo -



5  —  Agrokimyo

65

pirin d in n u k le o tid   (TPX)  ni  qaytarib  T P X   —H 2  ni  hosil  qiladi.  Bu 

b i r i k m a n i n g   b o s h q a c h a   n o m i   k o ‘p c h ilik k a   tan ish   b o i g a n   N A D  

(n ik o tin am id ad en in n u k letid )  dir.

0 ‘z nav b a tid a N A D  —  H 2 fotosintezning qorong‘ulik reaksiyalarida 

qaytaruvchi  vazifani  bajaradi.  Yuqorida  aytilgan  barcha  o ‘zgarishlarda 

energiya  d o n o r i   b o i i b   A T F   (fotosintetik  fosforlanish  mahsuli)  xizmat 

qiladi.

F o to s in te z d a  asosiy m ahsulot  sifatida uglevodorodlar hosil b o i a d i :



674  kkal

6C02+ 6H20  ---- »  C6Hl20 6  +  602

K eyingi  o ‘zgarishlar  natijasi  o ‘simlik tanasida  oddiy  uglevodlardan 

m u rak k a b   uglevodlar,  shuningdek  bir q ato r azotsiz  organik  birikm alar 

hosil  b o ‘ladi.  0 ‘sim liklar  a m in o k islo ta la r,  oqsil  va  b o s h q a   azotli 

b irikm alar  sintezi  azot  (shuningdek  fosfor  ham da  oltingugurt)  ning 

m in era l  b irik m a la ri  va  oraliq  alm ash in ish   m a h s ulotla ri-uglevodlar 

hisobiga  a m a lg a   oshadi.  Bu  birikm alarning  miqdori  y o r u g i i k   kuchi, 

o'sim lik  tu ri h a m d a  yashash sharoitlari  (tuproq  namligi,  oziq  m oddalar 

va  h a ro ra t  b ilan  t a ’minlanishi)  ga  b o g i iq .  O'sim liklarning  yashash 

s h a ro itin i  yaxshilash  orqali  fo to sin tez  ja ra y o n id a   hosil  b o i a d i g a n  

m a h su lo tla r  m iqdori  va  tarkibini  boshqarish  m um kin.

F a o l i y a t   k o 'r s a t a y o t g a n   b a r g la rd a   y o ru g 'lik   t a ’sirida  xlorofill 

m iqdori  k a m a y a d i,  qaysiki,  barg  faoliyatini  kuchaytirishda  m u h im  

aham iyatga  ega.

Barg  tarkibidagi  azot va  m agniyning  75,  temirning  80,  ruxning  70, 

kalsiyning  60,  kaliy va  misning  50%  i xloroplastlar tanasida jam lanadi. 

Bu  ra q a m l a r   m a z k u r  elem entlarning  fotosintezida  katta  aham iyatga 

ega  ekanligini  k o ‘rsatadi.  X loroplastlar  tarkibida  ferm entlar  h am   k o ‘p 

m iq d o rd a   uchraydi.

Barg  yuzasiga  y o r u g i ik   tu sh g a n d a n   keyin  5— 10  soniya  o 'tg an  

organik  m o d d a l a r   sintezining  boshlanishi  nishonlangan  a to m la r  usuli 

yo rd a m id a  an iq lan g a n .  Q a n d ay   m o d d a   va  q ancha  m iqdorda  sintez- 

lanishi  o 's im lik n in g   tabiati,  yoshi  va  yetilish  sharoitiga  b o g i iq .

Bir kg barg tarkibida  1—3 g atrofida xlorofill b o i a d i  yoki  boshqacha 

aytganda,  h a r   25  sin2  barg  yuzasiga  1  mg  xlorofill  to 'g'ri  keladi.

Bitta  b a rg d a g i  xlorofill  d o n a la r in in g   u m u m iy   yuzasi  sh u   barg 

plastinkasi  y u za s id a n   qariyib  200  m arta  kattadir.

Yoz  faslida  bir  mg  xlorofill  b ir  soat  davom ida  5  mg  k arbonat 

angidridni  assimilyatsiyalashda  ishtirok  etadi.


Bitta  k u n d u z d a   barg  massasining  25%  i  atrofida  organik  m o d d a  

sintezlanadi,  lekin  uning  5— 10%  i  nafas  olish  jara yonida  sarflanadi.

Q u y oshdan  tarqaladigan  yorug'lik  energiyasining juda  kam   q is m i- 

atigi  1—2,5%  i  (ayrim  o'sim liklarda  b i r m u n c h a   ko 'p ro q )  f o to s in te z  

jara y o n id a  o ‘zlashtirilib,  liosilning  sh a k lla n ish id a   ishtirok  etadi.

Atmosfera  havosidagi  karbonat angidrid 0,03%   dan 0,01% ga tu sh ib  

qolsa,  fotosintez  t o ‘xtaydi.  K a rb o n at  a n g id rid   miqdori  30  m a r t a   v a  

u n d a n   harn  k o ‘proq  oshirilsa  ( s u n ’iy  s h a r o itla r d a ),  f o t o s in te z n in g  

samarasi  harn  s hunga  mos  ravishda o rtib b o ra d i.  Barg  12  mol  k a r b o n a t  

angidridni  o ‘zlashtirib,  112 kkal  energiya to 'p lay d i.  B irg a   m a y d o n d a g i 

kartoshka  yoki  q a n d   lavlagi  bir  kec ha  k u n d u z   1  t  ga  yaqin  k a r b o n a t  

angidridni  o'z lashtirib,  500 kg ga yaqin  o rg a n ik   m oddalarni  sintezlaydi.

Yuqorida t a ’kidlab o'tilganidek,  fo to sin tezd a o'simliklar bargi  orqali 

atm osfera  h avosida  karbonat  a n g i d r id n i n g   o'z la sh tira d i.  K a r b o n a t  

angidridning  ju d a   kam   qismi  (u m u m iy   o 'z la shtiriladiganning  3—5% 

ga  yaqin)  o'sim lik lam in g   ildiz  tizimi  orqali  yutiladi.  O'sim liklar  bargi 

orqali atm osferadan  kamroq oltingugurtni shuningdek,  ildizdan tash q ari 

oziqlantirishda  azot,  fosfor  va  ayrim   m ik ro e le m e n tla r n i  o 'z la shtirishi 

m um kin.  Lekin  tabiiy  sharoitda  b arg la r  o rqa li  uglerod  o 'z la sh tirilsa 

suv,  azot  va  b oshqa  m oddalarning  asosiy  qism i  ildiz  orqali  yutiladi.

Y eryuzidagi  yashil  o'simliklar  natijasida  h a r y ili   120  mlrd t  o rg a n ik  

m o d d a   hosil  qiladi.  U n in g   bir  qismi  d e n g iz   va  okean  o's im lik larig a 

to 'g 'ri  keladi.  B u ja ra y o n d a  o'sim liklar 200  m lrd   t  karbonat  a n g id rid n i 

o'zlashtirib,  havoga  145  mlrd  t  erkin  kislo ro d   ajraladi.  H ayot  u c h u n  

zarur  energiyaning  k o 'p   qismi  o kean  va  q u ru q lik   o'sim liklarida  hosil 

bo'lishini  e ’tiborga  olinsa,  fo tosintez  en e rg e tik a si  va  m e x a n iz m in i 

o'rganish  q a n c h a la r  katta  aham iyatga  ega  ekanligi  ayon  bo'ladi.

0 ‘SIMLIKLARNING  ILDIZDAN  OZIQLANISHI

0 ‘simliklarning  havodan  oziqlanishini,  y a ’ni  fotosintez ja ra y o n in i 

b o sh q arish   a n c h a   qivin  m u a m m o l a r d a n   b irid ir.  Bunga  a k s i n c h a ,  

o'sim liklarni  ildizdan  oziqlanishining  b o s h q a r is h   m um kin.  J u d a   k a m  

ho llard a  tu p r o q d a   o'sim lik   u c h u n   z a r u r   e l e m e n tla r n i n g   h a m m a s i  

jam lan g an   bo'ladi.  K o 'p in c h a   2 - 3   ta,  a y r im   hollarda  ulard a n   h a m  

k o 'p  oziq elem e n tlar tanqisligi  seziladi,  qaysiki  in s o n n i o 's im lik la m in g  

oziqlanishi  jarayoniga  bevosita  aralashishini  t a q o z o   qiladi.

O'sim liklar  u c h u n   zarur,  lekin  t u p r o q d a   k a m   yoki  qiyin  o 'z l a s h -  

tiriladigan  h o la td a   uchraydigan  e l e m e n t l a r   m in e ra l  o 'g 'i t   s ifa tid a



kiritiladi  va  inson  shu  y o ‘l  bilan  tabiatda  m oddalar aylanishida  ishtirok 

etadi.  0 ‘simliklarning  ildizdan  oziqlanishi  minerai  oziqlanish  deb  ham  

yuritiladi.  Bu  t u s h u n c h a   bir-biri  bilan  uzviy  b o g i a n g a n   quyidagi 

jarayonlarni  o 'z   ichiga  oladi.

1.  0 ‘simliklarning  ildiz  tizimi  tuproqning  o'zlashtirishga  layoqatli 

oziq  m oddalar zaxirasi  to 'p la n g a n   qatlam da  rivojlanib  (xemotropizm), 

o ' z   n o rd o n   a jra tm a la ri  bilan  tu proq  q a ttiq   fazasiga  t a ’sir  qiladi, 

singdirish  kompleksi,  T S K )  tom onida n  alm ashinib  singdirilgan  oziqa 

ionlarini  eritmaga  siqib  chiqaradi  va  suvda  qiyin  eriydigan  birikmalarni 

qisman  eritadi.

2.  Ildiz  yuzasidagi  b ir  q a to r  ferm entlar  tu p ro q n in g   minerai  va 

organik  m oddalarini  p archalash  (gidroliz)  da  ishtirok  etadi.

3.  Ildiz  tizim ining  faol  yuzasi  bilan  m u lo q o td a   bo'ladigan  tuproq 

eritmasi  tarkibidagi  a yrim   tuzlar  diffuziya  yo'li  bilan  yutiladi.

4.  Diffuziya  va  io n la rn in g   alm ashinuvchan  adsorbsiyasi  natijasida 

liujayra  qobig'i  h a r n d a   p ro to p la z m a   m em bra nasiga  surilgan  tuzlar 

ildiz  tukchalari  t o m o n i d a n   yutiladi.

5.  Singdirilgan  io n la r  protoplazm a  ichida  akkumulatsiyalanadi  va 

ildizda  ketadigan  sintezlanish  jarayonlarida  ishtirok  etadi.

6.  Barg  va  ildizda  sintezlanadigan  organik  m od d alar  o 'z aro   alm a- 

shinadi.

7.  Ildiz  orqali  yutilgan  minerai  m oddalar  ksilema  bo'ylab  o 's im - 

likning  yer  usti  qism iga  q arab  harakatlanadi  va  bunda  minerai  ham da 

organik  m o d d a la rn in g   b ir  qismi  tuproqqa  ajraladi.

8. Yutilgan  ayrim  m o d d a la r qari barglardan  yosli barglarga,  vegetativ 

organlardan  re p ro d u k tiv   organlarga  oqib  o'tish  yo'li  bilan  o'sim lik 

tanasida  qayta  o 'z la sh tirilad i  —  reutilizatsiya.

0 ‘simlik  ildiz  tizim i,  yer  usti  qismi  va  tup ro q   o'rtasidagi  o 'z a ro  

m unosabatni  q u y id a g ic h a   ifodalash  m um kin:

Ildiz  ajratmalari, 

ferm entlar

Minera!  tuzlar, 

aminokislotalar, 

organik  kislotalar

Tuproq

Ildiz  tizimi

0 ‘sim lik

Uglevodlar


Barg  va  ildizda  sodir  b o 'la d ig a n   sintezlanish  jara y o n lari  m a ’lum 

m iq d o rd a   energiya  sarflanishini  talab   qiladi.  Bu  energiya  b a r g d a   faqat 

organik  m o d d a la r  sintezi  u c h u n   e m a s ,  balki  fotosintetik  fo sforlanish 

uch u n   harn  z a a i r   bo'lib,  t o ‘p la n a d ig a n   yorug'lik  kvantlari  hisobiga 

yuzaga  keladi.  Ildizda  energiya  m a n b a y i  bo'lib  uglevodlarning  oksid- 

lanib  fosforlanishi  xizmat qiladi:  b u n d a  o'simlikning yer ustki  qism idagi 

energiya  A T F   holida  to'p lan ad i.  M a z k u r   energiya  yutilgan  io n la rn i 

sitoplazniada  m etabolik  to 'p la n ish i  u c h u n   sarflanadi.

0 ‘S IM LIK LA R N IN G   I L D I Z   T IZ I M I:  TIP L A R I, 

T U Z I L IS H I  VA  FUNKSIYALARI

O datda,  o ‘simliklarda  tashqi  k o ‘rinishiga  qarab  o 'q   va  p o p u k   ildiz 

farqlanadi.  Asosiy ildiz yaxshi  tara q q iy  etib,  boshqa ildizlardan  u zu n lig i 

va  y o ‘g'onligi  bilan  farq  qilsa,  o ‘q  ildiz,  poyaning  a s o sid an   b ir   xil 

diainetrli  ipsim on  ildizchalarga  ajralib  ketgan  b o i s a ,   p o p u k   ild iz   deb 

yuritiladi.

Aksariyat  o'sim liklarda  asosiy va y o n   ildizlardan  tashqari  q o ‘s h i m -  

cha  ildizlar  h am   shakllanadi.  U l a r   bajaradigan  funksiyasiga  k o ‘r a   o ‘q 

va  popuk  ildizlarga  yaqin  tursada,  vegetativ  organlardan,  y a ’ni  poya 

va  b a r g d a n   h o sil  b o 'li s h i   b i l a n   f a r q l a n a d i .   Q o ' s h i m c h a   i l d i z l a r  

o'simliklar hayotida katta aham iyatga ega:  ildiz tizimi  hajm ini  o s h ira d i, 

asosiy  va  y o n   ildizlar  nobud  b o 'lg a n d a ,  ularning  o 'rn in i  b o sa d i.

Yashash  sharoiti va ekologiya t a ’sirida  turli-tu m a n  shakli  o 'z g a r g a n  

ildizlar  h am   yuzaga  kelishi  m um k in .  B unday  ildizlar ju m la s ig a   za xira 

to'plovchi,  odimlovchi,  nafasolish  va surgich ildizlarni  kiritish  m u m k in .

Ildiz  tizimi  rivojlanishning  dastlabki  bosqichlarida  o 's i i n l ik l a r n i n g  

yer  usti  qismiga  nisbatan  tezroq  rivojlanadi.  0 ‘sim liklarning  b io lo g ik  

xususiyatlaridan  kelib  chiqqan  h o ld a   ildizning  m orfologik  tu z ilish i, 

shakllanish  dinam ikasi,  rivojlanish  s u r ’ati  va  tuproqqa  kirib  b o r is h  

chuqurligi  h a r  xil  bo'ladi.  So'nggi  xususiyat  asosida  A.R.  M o d e s t o v  

asosiy  qishloq  xo'jalik  ekinlarini  b ir  n e c h ta   guruhga  b o 'l i s h n i   t a k l i f  

qilgan:

A)  u zun  ildizli  o'sim liklar  —  b e d a ,  kungaboqar,  q a n d   lav lag i, 



lyupin,  g 'o 'z a   —  2,5-4  m  va  u n d a n   c h u q u r ;

B)  o 'r ta c h a   ildizli  o'sim liklar  —  g'allagulli  don  ekinlari,  m a k k a -  

jo'xori  —  1,5—2  m;

D)  qisqa  ildizli  o'simliklar  —  n o 'x a t ,   rus  no'x ati,  loviya,  g r e c h ix a , 

soya,  zig‘ir,  m osh,  kartoshka,  e k in b o p   n ash a  —  1,5  m  gac ha.


6-rasm.  0 ‘simliklar 


Download 5.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   59




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling