0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va
TASHQI M U H IT OMILLARINING 0 ‘SIMLIKLAR
Download 5.63 Mb. Pdf ko'rish
|
|
TASHQI M U H IT OMILLARINING 0 ‘SIMLIKLAR OZIQLANISHIGA TA’SIRI 0 ‘simliklarning oziqlanishi — murakkab fiziologik jarayon. U ning m e ’yorida kechishi n a fa q a t ildiz tizimi, balki butun o'simlik tanasining faoliyati bilan bog'liq. Ekinlar hosildorligi va ularga oziq elementlarining yutilishi birinchi navbatda tuproqdagi o ziq m oddalar miqdori bilan belgilanadi. Oziq e lem e ntlar t u p ro q n in g eritm asi, organik va minerai qismlarida mavjud b o 'lib , ularning e r u v c h a n va alm ashinib-yutiladigan shakllarigina o'sim liklarning oziq lan ish i u ch u n yaroqlidir. Birlamchi m i n e r a ll a r nurash natijasida p a r ch alan g a ch , organik m o d d a l a r esa m i n e r a l l a s h g a n d a n keyin, o 's i m l i k l a r t o m o n i d a n o'z lashtiriladi. Tashqi m uhit o m illa rin in g o'zgarishi pH ning siljishi, oziq m o d d a l a r n i n g m i k r o b i o l o g i k b o g 'la n is h i n a ti j a s i d a tu p r o q d a g i oziq elem entlarning bir qism i o'sim liklar tom onidan keyin o'zlashtiriladigan shaklga o'tadi. Shuningdek, ildiz ajratnialari ham ayrim qiyin eriydigan birik- malarini o'simliklar oziqlanishi uchun molik shakllarga o'tishiga yordam beradi.
Ekinlar to m o n id a n oziq m oddalarning yutilishiga o'simliklarning biologik xususiyatlari va tup ro q xossalari (unumdorlik, organik moddalar m iqdori, m exanikaviy va m inerai tarkiblar, harorat, aeratsiya,
p H , eritm a konsentratsiyasi)
kuchli t a ’sir ko'rsatadi. T u p r o q e r it m a s in i n g k o n se n tra ts iy a si k ic h ik b o 'l g a n h o l l a r d a o ‘simliklar sust rivojlanadi, ularda oziq e le m e n tl a r tanqisligi kuzatiladi. Konsentratsiyaning j u d a yuqori bo'lishi h a m o ‘simliklar o z iq la n ish id a salbiy oqibatlarga olib keladi. T uproq eritm asin in g maqbul konsentratsiyasi ekin turi va n aviga bog'liq ravishda o ‘simliklar rivojlanishining turli davrlari (o n t o g e n e z )d a keng k o 'la m d a o'z garadi. O 's i m l i k l a r n i n g ild iz t i z i m i j u d a s u y u q e r i t m a l a r d a n h a m (0,01—0,05%) oziq moddalarni o'z la s h tiris h xususiyatiga ega. T a b iiy sharoitlarda s h o ‘rla n m a g a n tu p ro q la r e r it m a s i n in g k o n sen tra tsiy a si 0,02—0,2% ni tashkil qiladi. T u p ro q e r itm a s i konsentratsiyasi b i r m u n c h a y u q o r i b o ‘lg a n d a i o n l a r o ‘s i m l i k l a r t o m o n i d a n y a x s h i o'zlashtiriladi, suv esa ildiz to m o n id a n t u p r o q n i n g o 'g ‘it kiritilm agan qatlam laridan yaxshi shimiladi. Bu o 'g 'i t l a r d a n foydalanishda a l b a t ta hisobga olinishi lozim. Tuzlar konsentratsiyasining yuqori b o 'lish i e r itm a osmotik b o sim in i oshiradi va tabiiyki, o'simliklarga suv h a m d a oziq m o d d alar yutilishini qiyinlashtiradi. Q ishloq xo'jalik ekinlari rivojlanishining ilk dav rla rid a eritm a konsentratsiyasining yuqori b o ‘lishini ta la b qiladi (16-jadval).
Keitirilgan m a ’lu m o tla rd a n eritma konsentratsiyasi 25,9 m m o l/g b o ‘Iganda b o dringdan yuqori hosil olinishi kuzatiladi. Konsentratsiyaning y a n a d a oshirilishi barg chekkalarining qurishi, tom irlarining q o ‘n g ‘ir tus olishi va hosilning kamayishi bilan y akun- lanadi.
Oziq m uhitidagi e le m e n tl a r nisbatini hisobga olish o 'sim lik la r mineral oziqlanishini boshqarishda muhim aham iyatga ega. E kinlar rivojlanishining turli davrlarida har xil nisbatdagi oziqa elem entlarni talab qiladi. Oziq elem entlarni ildizga yutilishi ko'p jihatdan gidratlangan ionlar diam etriga bog'liq b o 'lib , diam etri kichik elem e n tlar ko‘proq yutiladi. Ayrim e lem e ntlar b u n d a n mustasno: masalan, diametri katta b o l s a d a , K + ioni rubidiy va seziyga, C l- esa boshqa galogenlarga nisbatan tezroq yutiladi. 0 ‘simlik tanasi faoliyatining m e’yorida bo'lishi bevosita tashqi muhitdagi kation va an io n larn in g o'z aro nisbatiga bog'liq. Bunday oziq aralashm alarini tayyorlash va oziqlanish jarayonida ro‘y beradigan ionlar anto g o n izm in i tushuntirishda foydalanish m um kin. Oziq eritmasining fiziologik jihatdan muvozanatlashganligi o'simlik- larn in g riv ojlanishiga k uchli t a ’sir k o 'r s a ta d i. Oziq e l e m e n tl a r n i o 's im liklar oson va sam arali o'zlashtiradigan nisbatlarda tutadigan eritm alar fiziologik j i h a t d a n muvozanatlashtirilgan eritmalardir. F aq at bitta t u z e r itm a s id a o'sim liklar yaxshi rivojlanmasligini quyidagi misolda k o 'rsa tis h m um kin ( 17-jadval). 17-jadval T u z ia r e r i t m a s i n i n g o'simliklar rivojlanishiga alohida va birgalikdagi t a ’siri T u z 4 0 kunlik n ih ollar ildizning uzun lig i, mm N a C l 5 9 KCI 68 M g C l 2 7 CaCI 70 NaC I + K C I + C a C l j 32 4 T ajribalar asosida azot bilan yaxshi t a ’m in la n g a n o 'sitnliklar K, C a, M g, C u , Fe, M n va Zn kabi e le m e n tla r n in g yaxshi o ‘zlashtirishi, fosforning o rtiq c h a miqdori Cu, Fe va M n elem entlari y u tilishini cheklashi a niqlanga n. Kaliy t a ’sirida o ‘sim lik tanasiga Ca, M g va yan a bir q a to r ele m e n tla r kam roq yutiladi. Oziqlanish niuhitidagi bironta e le m e n tn in g b o s h q a e le m e n tla r n in g yutilishiga y o rd a m berishi ionlar sinergizm i iboralari bilan yuritiladi. Agar tu z la r a ralashm asining t a ’siri a l o h i d a o lin g a n k o m p o n e n t l a r t a ’siriga teng b o ‘lsa, ionlar adidtivligi deyiladi. A n to g o n izm hodisasi ko'proq Fe va Ca: Al va Na: Fe va Z n : M n va Z n; C u va Z n ; Z n va Fe; M n, C u, M o o 'r ta s id a yaqqol n a m o y o n b o ‘ladi. Ionlar sinergizmi esa C u va C o , B; M o va Cu; C u va M n ; C a va C o o ‘rtasida kuzatiladi. Azot, fosfor va kaliy yetarli b o ‘lgan s h a ro itla rd a o ‘sim lik larn in g m ikro elem en tlarg a talabchanligi ortadi. M a sa la n , tu p ro q d a F e, M n va Z n taqchil b o ‘lsa, o'simliklarga a z o tn in g yutilishi kam ayadi. C u, Zn, M o kabi m ikroelem entlar fosforning yutilishiga ijobiy, kaliyning o ‘zlashtirilishiga salbiy t a ’sir qiladi. A nionlar o ‘rtasida, masalan, S 0 4- 2 va S e 0 4-2 o'rtasida a n to g o n iz m kuchsiz n a m o y o n b o i a d i yoki u m u m a n kuzatilm aydi. N O , - , P 0 4-3 va
S 0 4-2 o ‘rtasid a kuchli, g a lo g e n la rn in g ildiz tizim iga y u tilis h i a n to g o n izm asosida sodir b o ‘ladi.. T u p ro q d a g i ayrim elem entlar m iq d o ri j u d a k a t t a ( C a — 1310, P, Mg, Fe, M n — 100—300 m arta, ayrim lari esa j u d a kichik, ( N a va K — 10 m arta ) intervalda o'zgaradi. 0 ‘s im lik la rn in g ildiz tiziini o z i q a m o d d a la r n i ta n la b , m a ’lum m iq d o r va n is b a tl a r d a yutish q o b iliy a tig a ega. E k in la rn in g rivojlanishi va h o silin in g s h a k lla n ish id a o z iq e l e m e n tla rn in g reutilizatsiyasi (qayta fo y d a la n ilish i m u h im a h a m i y a tg a ega). R eutilizatsiya — oziq e le m e n tla r n in g o ‘sim likdagi qari b a r g l a r - dan yosh barglarga, o'suv qism lardan u r u g ‘ va m evaga oqib o 't i s h i d ir . C a, Fe, M n, B, Z n kabi e le m e n tla r re u tiliz a tsiy a la n m a y d i, o l t i n g u - gurt q ism an , a z o t, fosfor, kaliy va m a g n iy k o ‘p m a ro ta b a r e u til i - zatsiyaga uchraydi. Tashqi m u h it oinillari (harorat, n a m lik , y o ru g ‘lik va havo) i o n l a r an togonizm i, sinergizmi va reutilizatsiyasiga kuchli t a ’sir k o 'r sa ta d i. Masalan, issiqxonalarda yorug'likning k a m b o 'lishi, tu p ro q q a y u q o r i m e ’y o rd a azotli o ‘g ‘itlar kiritilishi s a b z a v o t va poliz m a h s u l o t l a r i tarkibida n itratlar miqdorini keskin ortish ig a olib keladi. 6 - A g r o k i m y o 81
Tuproq nam ligining o ‘simliklar oziqlanishiga ko'rsatadigan ijobiy t a ’sirini quyidagicha asoslash mumkin: 1) suv o 's i m lik l a r n i n g fiziologik holatini yaxshilaydi, fotosintez, oqsillar biosintezi va m o d d a l a r alm ashinuvi j a r a y o n la rin i k u ch a y - tiradi; 2) m e ’yordagi t u p r o q namligi ildiz tizim ining rivojlanishiga ijobiy t a ’sir ko‘rsatadi va u n in g singdirish yuzasini oshiradi; 3) suv oziq e le m e n tla r n i tuproq eritmasi va singdirish kompleksi (T S K ) dan ildiz tizim iga oqib o'tishida diffuzion m uhit rolini bajaradi. T u p ro q n am ligi m e ’y o r d a b o ‘lganda, o 's i m l i k l a r z a ru r oziqa elem entlarni k o ‘proq o ‘zlashtiradi, ortiqcha nam lik t a ’sirida ayrim zararli ionlar (m asa la n , ternir I oksid) o ‘simlik tanasiga o'tadi. Namlik y e tis h m a g a n d a ferm entlar tizim ining faoliyati buziladi, gidroliz, organik m o d d a la r n in g parchalanishi kuchayadi, fotosintez jadalligi susayadi va o ‘sim liklar o ‘sishi t o ‘xtaydi. M a ’lumki, ildiz tizim i orqali yutilgan suvning atigi 0,2% i o ‘simlik tanasining shakllanishi u c h u n sarflanadi, 9% dan ortig'i barglari orqali b u g 'la n a d i, o 's i m l i k l a r o z iq m o d d a la r bilan yaxshi t a ’m in la n g an sharoitda quruq m o d d a birligini yaratishga sarflanadigan suv miqdori a n c h a kamayadi (18-jadval). 18-jadval Quruq m odda birligini yaratish uchun sarflanadigan suv miqdori Tajriba varianti Bug‘doy Zig‘ir 0 ' g ‘itsiz 800 1093
N 917
1198 N P
545 1000
N P K 480
787 Havoning ijobiy n am ligi yuqori bo‘lg anda suvning bug‘lanishi kamayadi, binobarin oziq m oddalarning yutilishi yaxshilanadi. Yuqori m e ’y o rd a o ‘g ‘it berilayotgan sharoitlarda tu proq namligiga jid d iy e ’tibor berish lo zim . S u g ‘ori!adigan d e h q o n c h ilik sharoitida suv va oziq rejim larini muvofiqlashtirish m o ‘l hosil garovidir. T u p ro q aeratsiyasining o ‘sim liklar t o m o n i d a n yutiladigan o z i q m oddalar miqdoriga ta ’siri Xogland t o m o n i d a n aniqlangan. 0 ‘sim liklar ildiz tizim i chegarasidagi kislorod v a k a r b o n a t a n gidrid m i q d o r i m u n ta z a m o ‘zgarib turadi. A naerob s h a r o it d a hujayralarning k islo ro d bilan t a ’m inlanishi yom onlashadi, k a r b o n a t angidrid miqdori o s h a d i. Qisliloq xo'jalik ekinlari ildiz tizimi fa q a t aeratsiya yetarli b o ‘lgan sharoitlarda m e ’y o rd a faoliyat k o'rsa tadi. Tuproqdagi kislorod miqdori m o d d a l a r yoki m o d d alar tiz im in in g oksidlanish-qaytarilish potensialini belgilaydi. K a rb o n at angidrid gazi ildiz to m o n id a n nitratlar, fosfatlar va a m m o n i y ionining y u tilishga depressiv t a ’sir k o ‘rsatadi (19-jadval). T u proq aeratsiyasi m ikroorganizm lar s o n i va ular to m o n id a n o z iq m od d alarn in g parchalanishiga kuchli t a ’sir ko'rsatadi.
H a roratning o ‘simliklarfaoliyatidagi a h a m iy a ti yaxshi o 'r g a n ilg a n . H a r bir qishloq xo'jaligi ekini u ru g 'in in g u n i b chiqishi u c h u n m a q b u l harorat mavjud (m asalan, arpa u c h u n —20°C , suli, b ug'doy u c h u n — 25°C, makkajo'xori va oq jo'xori u c h u n — 32°C). G ‘alla ekinlari h a r o r a t 2 3 - 2 5 l’C boMganda azot va fosforni y axshi o ‘zlashtiradi. B u g 'd o y tarkibidagi oqsil miqdori nisbatan issiq h a ro ra tli m inta qalarda y u q o r i b o ‘ladi. K anak u n ju t, soya, loviya va g ‘o ‘z a kabi o'sim liklar 30— 35°C h aroratda oziq m o ddalarni yaxshi o 'z la s h tira d i. O'sim liklar ildiz tizimining rivojlanishi u c h u n bir m u n c h a p a s tr o q harorat kerak. N isb atan past h a ro ratlard a N H / shakldagi azot, N 0 3~
ga nisbatan k o 'p ro q yutiladi. Haroratning 5—7°C ga qadar pasayishi kaliyning o ‘zlashtirishiga t a ’sir qilmaydi, lekin ildiz tom o n id a n azot, fosfor, kaliy va o ltin g u g u rtn in g yutilishini keskin kamaytiradi. Ekinlar m e ’yorida oziqlantirilgan sharoitlarda haroratning 10°C dan pasayishi oziqa elem e n tlarn in g o'zlashtirilishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Oziqa e lem e n tlarin in g o'zlashtirilishi haroratga mos ravishda ortib b o r a d i, lekin 40°C d a n b o s h la b keskin k a m a y i s h i n i f e r m e n t l a r tizimining loxaslanishi bilan izohlash m um kin. YORUG‘LIK YorugMik va o z i q a m o d d a la r n in g yutilishi o 'r ta s id a bevosita b o g iiq lik mavjud. O 's i m l i k la r bir paytning o 'z id a doim o o ‘zgarib turadigan 2 ta o z iq la n is h muhiti (havo va tu p ro q ) da oziqlanadi. Fotosintez ja ra y o n id a o ‘simliklar yorug'lik energiyasini yutadi va shu asosda tashqi m u h it bilan energiya almashinuvi boshlanadi. Yorug'lik t a ’sirid a o ‘simliklarda m ineral oziqlanish kuchayadi. Q o ro n g ‘uda saq lan a d ig an o'simliklarda faqat fotosintez jarayoni emas, balki ildiz orqali o z i q a m oddalarning yutilishi ham susayadi. U zoq m u d d a t yorug‘likdan b a x r a m a n d bo'lm ag an o 's im liklarda m ineral oziqlanish to 'x ta y d i, c h u n k i fotosintez ja ra y o n id a hosil bo'ladigan m o d d a l a r ildiz o r q a l i y u tila d ig a n i o n l a r n i n g keyingi m e t a b o l i k reaksiyalari uch u n e n e rg etik material sifatida xizmat qiladi.
T u p ro q m u h i t i n i n g reaksiyasi ( t u p ro q la r n in g nordonligi yoki ishqoriyligi) t u p ro q eritm asidagi H + va O H - ionlarining nisbatiga bog'liq. M uhitning reaksiyasi, odatda, vodorod ionlari konsentratsiyasi 10 sonining m anfiy logarifmi ko'rinishida ifodalanadi va «pH» bilan belgilanadi. T u p ro q m u h i t i n i n g konsentratsiyasi b a r c h a o 'sim lik la r u c h u n m u h im fiziologik a h a m iy a tg a ega. N ordon tuproqlarga ohak kiritilsa, H + ionlari o 'm i n i C a ++ egallaydi va pH m o'tad ilg a qarab siljiydi. Tuproq m u h itin in g reaksiyasi o'simliklarga bevosita va bilvosita ta 's ir ko'rsatishi m u m k in . Bilvosita ta’sir t o ‘g ‘ri d a n - to ‘g ‘ri o ’simlikka emas, balki o'simlik faoliyati uchun zarursharoitlarga qaratilgan bo'ladi. M asalan, n o rd o n m u h i td a o'simliklar o ‘zlashtirishga molik Fe, Co, M n , C u miqdori o rtib N , P, Mo, В miqdori kamayadi. Tuproq m uhi- tining reaksiyasi o ‘simliklar to m o n id a n oziq elem entlarining yutilish ig a kuchli ta ’sir k o 'rsa ta d i (20-jadval). 2 0 -ja d v a l Eritina pH ning o ‘siinliklarga yutiladigan ionlarga ta ’siri. 0 ‘sim lik Eritma (N H 4) 2H P 0 4 da y u tilg a n (m g /so a t) N H r4 H P O , - 2 D o n - d u k k a k li l a r 6 , 6 0 , 8 9 0 , 1 3 7,4 1 ,2 6 0 , 0 6 B u g 'd o y 6 ,7 1,86 0 , 2 8 7,3 2 , 2 6 0 , 1 0 M a ’lumki, n o rd o n eritm alar tarkibidagi H + ionlari a n i o n l a r n i n g o ‘zlashtirilishiga y o rd a m bersa, ishqoriy eritm alard a — k a tio n la r k o ' p - roq
0 ‘z la s h tirila d i. Bu hoi a y n iq s a is h q o riy t u p r o q l a r d a f o s f o r l i o'gMtlarni q o 'lla s h d a yaqqol k o 'rin a d i. T u p ro q r n u h itin in g reaksiyasining t a ’siri b o s h q a ta s h q i m u h i t omillari t a ’sirida u yoki bu to m o n g a q a ra b siljiydi. T uproq m ikroorganizm larining faoliyati h a m pH bilan b e v o s i t a bog'liqdir. Singdirish sig‘imi va buferlik qobiliyati yuqori b o 'l g a n tuproqlarda m u h itn in g noqulay reaksiyasi o'sim liklarga k a m r o q z a r a r yetkazadi. T U Z LA R N IN G F IZ IO L O G IK REAKSIYASI 0 ‘g ‘it sifa tid a ishlatiladigan b a r c h a tu z la r kim yoviy x o s s a l a r i b o ‘yicha gidrolitik nordon, ishqoriy va m o ‘tadil b o i i s h i m u m k i n . 0 ‘simliklar rivojlanishi d av o m id a ionlarni tanlab o ‘z la s h tira d i va tuproqqa kiritiladigan kimyoviy m o ‘tadil tu z la r ham fiziologik j i h a t d a n boshqa holatga o'tishi mum kin. 0 ‘g ‘itlarning fiziologik nordonligi — o'sim liklar t o m o n i d a n tu z tarkibidagi kationlarni ko ‘plab yutilishi va natijada m uhit re ak siy asin i nordonlashuvida nam o y o n b o ‘ladi. 0 ‘g ‘itlarning fiziologik ish qoriyligi asosida aksincha, o ‘siniliklar to m o n id a n t u z tarkibida ko‘proq a n i o n l a r ning yutilishi yotadi. Azotli o ‘g ‘itlar tarkibidan birinchi navbatda azot o ‘z la sh tirila d i. S hu boisdan b a r c h a am m oniyli t u z l a r fiziologik j i h a t d a n n o r d o n ,
selitralar esa ishqoriy hisoblanadi. Masalan, natriyli seJitra dissosilan- g a n d a N a + va N 0 3~ ionlarga ajraladi. N O , - o 's im liklar to m o n id a n tezd a o'zlashtiriladi va N a + tuproqning ishqoriyligini oshiradi. Shuning- dek , m uhitda gidrolitik ishqoriy tuz- N a H C 0 3 yuzaga keladi. N H 4C1 va ( N H 4) 2S 0 4 kabi tuzlarning d isso ts ila n ish id a n hosil bo'ladigan am m o n iy katio n i o'simliklar t o m o n id a n o'zlashtiriladi. Kis- lo ta qoldiqlari e r it m a n i j a d a l n o rd o n la s h tira d i. A m m ia k li selitra ( N H 4N 0 3) ning dissotsiatsiyasi N H 4+ va N 0 3_ ionlari hosil bo'lishi b ilan boradi. N H 4+ t e z d a T S K tarkibiga o 't a d i va N 0 3 t u p ro q q a n o rd o n lik baxsh etadi. L e k in bu tuzning fiziologik nordonligi unchalik kuchli emas. Kaliyli tuzlarning fiziologik nordonligi y a n a d a kuchsiz. Kaliyga talabchanligi kam b o 'l g a n arpa va suli kabi ekinlarga kaliyli o 'g 'itla r m o 'ta d il, qand lavlagi, k u n g a b o q a r va m akkajo'xori kabi kaliysevar o'sim liklarga fiziologik n o r d o n t a ’sir ko'rsatadi (kartoshka, tam aki, z ig 'ir h am k o 'p m iq d o rd a kaliyni o'zlashtiradi). Oziq eritm asining o 'z reaksiyasini saqlay olish xususiyati bevosita u n i n g tarkibi bilan b o g 'l i q . M asalan, e r itm a d a C a ( H C 0 3) 2 k o 'p m iq d o rd a uchrasa o rtiq c h a kislota kalsiy bikarbonat bilan t a ’sirlashib, kalsiy tuzi, suv va k arb o n a t angidridni hosil qiladi: C a ( H C 0 3)2 + H 2S 0 4 = C a S 0 4 + 2 H 20 + 2 C 0 2 Bunday eritm a m u a y y a n buferlik xususiyatlarini n am o y o n qiladi. Buferlik qobiliyatiga s h u n i n g d e k , tuproqning singdirish sig'im i va singdirilgan kationlar tarkibi kuchli ta’sir ko'rsatadi. T U P R O Q M IK R O O R G A M Z M L A R I Tog' jinslarining nurashi, torf, neft, tosh k o 'm ir, selitra va ohaktosh- larning yuzaga kelishi bevosita m ikroorganizmlar faoliyati bilan bog'liq. T u p r o q hosil bo'lish j a r a y o n i n i ham m ikroorganizm larsiz t a s a w u r qilish qiyin. T u p ro q n in g h a y d a lm a qatlamidagi bakteriyalar massasi 3—8 t/g a ni tashkil qiladi. Oziqlanish usuliga k o 'r a g etero tro f va a vto tro f m ikroorganizm lar farqlanadi. Avtotrof b akteriyalar karbonat angidriddagi uglerodni bog'- lash u c h u n fo tosintezda n yoki ayrim mineral m o d d alarn in g oksidla- n ishidan hosil b o 'la d ig a n energiya (xemosintez) dan foydalanadi. Yashil va qizg'ish bakteriyalar, nitrifikatsiyalovchilar, shuningdek, oltingugurt va tem ir bakteriyalari fotosintezlash qobiliyatiga ega. Tayyor organik m o d d a l a r uglerodidan fo y d a la n a d ig a n g e te ro tro f b a k t e r i y a l a r j u m la s ig a a k s a riy a t tu p ro q b a k t e r i y a l a r i , a k t i n o m i t s e tl a r , b a r c h a z a m b u r u g 1 va s o d d a m ikroorganizm lar kiritiladi. V o d o ro d sulfid, oltingugurt va tiobirikm alarni sulfat kislotaga q a d a r oksidlanishiga sulfofiksatsiya deyiladi va b u jara y o n oltingugurt h a m d a tiobakteriyalar ishtirokida sodir b o 'la d i. Sulfat kislota o ‘z n a v b a t i d a tu p roqdagi qiyin eriydigan m inerai t u z (m asa la n , fosfat)larni o s o n eriydigan s h a k lg a o 'tk a z a d i, a s o s la r b ila n t a ’sirlashib, o ' s i m l i k l a r t o m o n id a n o so n o'zlashtiriladigan s u lfatlarni hosil qiladi. T ernir bakteriyalar ternir bir ok sid n i ternir oksidga a y la n tiris h d a , shuningdek, m arg a n es tuzlarining o k sid lan is h id a ishtirok etadi. Ammonifikatsiya, nitrifikatsiya va denitrifikatsiya jarayonlari m i k r o - organizm larsiz sodir b o im a y d i. A y n i ja ra y o n la rd a ishtirok e t u v c h i m ik ro o rg an iz m lar t o ‘g ‘risida darslikning azotli o'g 'itlarg a o id b o b i d a batafsil to 'x ta la m iz . M ikroorganizm lar turli-tuman kimyoviy birikmalar bilan oziq lan a d i. Tuproq mikroorganizmlari birinchi navbatda azotga kuchli ehtiyoj sezadi. Avtotroflar asosan am moniy va nitrat kislota tuzlarini o ‘zlashtiradi. A yrim lari atm osfera azotini h a m o 'z la s h tiris h qob iliy a tig a ega. M ura kkab organik m oda-gum us tarkibidagi oziqa e le m e n tla r n i o ‘z- lashtiradigan m ikroorganizm lar h a m m avjud. T u proq va mikroorganizmlar hujayralaridagi barcha kimyoviy h a m d a biokimyoviy jarayonlar namlik tu p ro q t o i a n a m sig‘imining 5 0 — 60% iga teng bo 'lg an sharoitda, anaerob m ikroorganizm lar esa 8 0 — 90, hatto 100% nam likda (sholipoya)da h a m yashaydi. T u p r o q d a turli guruh va turlarga m a n s u b b o 'lg a n , s e llu lo z a va pektin m o d dalarini parchalovchi m ik ro o rg a n iz m la r h a m d a u r o b a k t e - riyalar (m o c h e v in a n i parchalaydi) u ch ra y d i. O 'sim likla rning ildiz tizimi o 'z i d a n turli tuzlar, q a n d m o d d a l a r , organik va am inokislotalar, v itam in h a m d a o 'stiruvchi m o d d a l a r n i ajratadi. Bu m o d d a la r m ik ro o rg a n iz m la m in g rivojlanishi va ta rk ib ig a kuchli t a ’sir qiladi. M i k r o o rg a n iz m la r, ildiz a jra tm a la ri b i l a n b i r q ato rd a n o b u d b o i g a n ildiz qold iq la rin i h a m iste’mol qiladi. Y u k s a k o'sim liklarning ildizi atrofida t u p ro q m ik ro o rg a n iz m la rin in g y a s h a s h i uch u n qulay m askan rizosfera yuzaga keladi. Rizosferadagi 1 ga t u p r o q tarkibida 10,7 m in d o n a m ikroorganizm mavjud. Ayrim ho llard a ildiz atrofidagi m ikroflorasi o'sim lik larn in g o z i q l a - nishiga salbiy t a ’sir ko'rsatadi. U l a r o z iq la n is h va o ' z t a n a l a r i n i shakllantirish u c h u n tuproqdan k o 'p m iq d o rd a azot va kul e le m e n tla r in i o 'z la shtirib o'z larini o 's im lik la rg a «raqib» sifatida n am o y o n qiladi. K o ‘p hollarda mikroorganizm larning oziqa moddalarni immobilizatsiya qilishi muvaqqat xarak terd a bo'lib, o'sim liklar oziqlanishiga kuchli t a ’sir ko'rsatmaydi. L ekin t u p ro q q a uglerodga boy m o d d alar (somon yoki sersomon go ‘ng) kiritilganda, mikroorganizmlar ju d a tez ko'paya- di, k o 'p miqdorda azot, fosfor va boshqa m akro va m ikroelem entlarni o ‘zlashtirib oziq m o d d a l a r taqchilligini yuzaga keltiradi. N atijada t u p ro q q a somon yoki to 'sh a m a li go'ng kiritilgan ildiz hosilining sezilarli kamayishi kuzatiladi. O ziqa elementlarning biologik m uqimlanishi uzoq d a v o m etmaydi, m ik ro o rg a n iz m la r nobud bo 'lg ac h , tezda mineral- lashadi va o ‘sim liklar t o m o n i d a n o'zlashtiriladi. B archa m ikroor- ganizm larni o'sim liklar u c h u n foydali deb bo'lm aydi. U larning ayrim- lari o'sim liklar u c h u n za rarli m oddalarni ajratishi va kasalliklarni q o ‘zg‘atishi m um kin. Download 5.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|