0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi S. J. R a z z o q o V yog‘och va plastmassa konstruksiyalari

■' 
-H 
/
■
m
35- rasm. To'lqinsimon devoiii yelim&nerii to 'a n : a - old ko'rinishi; b • kesim; 
1 - yog'och kamah;2 * to'lqinsimon faner devor, 3 - o'yib biriktinsh;
4 - qirra bo'yicha biriktirish.

---

Yuqwidagi to'sinlardan tashqari yelimlangan armaturali to'sinlar va tarkibli 
to ‘sinlardan ham qurilishda foydalaniladi. Ulam i tayyorlash qiyin b o ig a n lig i va 
iqtisodiy jihatdan qimm at bo‘ Iganligi uchun juda kam qoilaniladi.
5 .5 . Y og‘och u stu n lar
Yog‘och ustunlar yaxlil, tarkibli, yelimlangan va panjarasim on turlarga 
bo‘Unadi.
Yaxlit yog‘ochli u stu n la r - to'rtqirra brus, qalin taxta, «iimaloq yoki qirralari 
kantlangan kesimli bo‘lishi m um kin. Ular tomyopmalarda, ayvonlarda, kichik ish­
chi maydonlarda, platfom ialarda, yog'och to‘siq devor sin d i elem aitlarida, tarkibli 
konstruksiyalarda, elektr u z a t i ¿ tayanchlarida va aloqa konstruksiyalarida 
qoilaniladi.
Yaxlityog‘och ustunlar ko ‘ndalangkesim ining o ic h am lari m aksimal 275 x 
275 mm
ni, uzunligi esa 
6500 mm
n i tashkil etadi, ya’n i cheklangan. i ^ m hollarda 
uzunligi 9000 mm li yog‘och ustunlar aloqa chizig‘itayanchlari uchun buyurtma 
asosida keltiriladi.
T arkibli u stu n la r- to‘rtqirra bruslarm >«ki qalin taxtalami mix va bolt yorda­
m ida biriktirish natijasida hosil qilinadi. Bu turdagi ustunlar yaxlit ustunningyuk 
ko‘tarish qobiliyati kamlik (^Igan holatlarda qoilaniladi. Ulam ing egilishga moyil­
ligi yaxlit ustunlarga nisbatan kattadir. Tarkibli ustunning egilishga moyillik koef­
f i t s i y e n t i - q u y i d a g i c h a aniqlanadi:
(5.40)
buyerda: 
/jy = ^ 1 + - b ■ h-n^hok
/(/^ • «6.* ) -egiluvchanlikni keltirish
koeffitsiyenti; 
K
^ -birikm ani m oyillik koeffitsiyenti va u boltli birikm alarda 
d/h^ 
nisbatgabogiiqdir 
- bolt diam etri, 
-to'rtqirra yog'och qalinUgi, 
d / h < ¡17 -¥ 
= 0,2! é , d I h^>
7/ 7 
K = l , S l
d);
n
choklar soni; 
1 metrdagi
bogiovchilar so ii; /-ustun uzunligi; 
~ l/i (buyerda i =-JT7~Á)> ^
* ^ tta yaxlit
ustunning egiluvchanligi.
Mixli birikmalarda 
- ^ K = 0 , i d ‘ \
ikkita to'rtqirra yog'ochdan tayyorlangan 
ustun uchun 
/ ga teng 
(qirqimsiz)\
qistirmali ikkita to 'rtq irra yog'ochdan 
tayyOTlangan ustun uchun 
= 2 ga teng 
(qirqimsiz).
Ustuvorlik koeffitsiyenti • 
dan foydalangan holda quyidagi for- 
mulalardan aniqlanadi;
(p^ =iOOO/X^ yoki 

(5.41)
[K]
- tarkibli ustun uchun ruxsat etilgan chegaraviy egiluvchanlik.
B u turdagi ustunlam ing k o 'n d alan g kesimlari quyidagicha topiladi:

---

Y elim langan yog'och u stu n lar • zavod sharoitida tayyorlanadi- U lam in g
ko‘ ndalang kesimlari cheklanmaydi va turlicha bo‘ lishi mumkin. Ko‘ndalang kesim
ko'rinishlari o ‘zgarm as to 'g 'ri burchakli, k vad rat, uzunligi bo'yicha k o 'n d a la n g
kesimi o‘zgaruvchan va o'zgarmas bo'Ushi m um kin 
(36-rasm).
N
N
36- rasm. Yelimlangan yog'och ustunlar: a - o'zgarmas kvadral kesimli; 
b - o’zgarmas to'g'ri to'rtburchak kesimli; v - o'zganivchan to'g'ri to'rtburchak kesimli,
Ulam ingko‘ndalangkesim o'lchamlari 
1
me/nsiaw ham katta boiish i m um kin, 
uzunligiesa 70wefrrfanortadi. K o'ndalangkesim io'zgarm as,kvadratko'rini^ida 
bo'lgan yelim langanyog‘och ustunlar b o'ylam a siquvchi kuchga quyidagi fo r­
mulalar yordamida hisoUanadi:
N
(5.43)
( P ' k
bu yerda: 
ko'ndalang kesimning balandligi qiymatini o'zgarishi hisobiga 
mustahkam likni o'zgarishini hisobga oladigan koeffitsiyent; t^^^ - yelim lanadigan 
yog'ochlam ing qalinligi hisobiga m ustahkam likni o 'zgarishini hisobga oladigan 
koeffitsiyent.
Y elim langan yog'ochdan tayyorlangan o 'z g a rm a s to 'g 'r i to 'rtb u rc h a k
ko'ndalang kesim li ustunlar, bo'ylama A^kuchdan k o'ndalang kesimning k atta to- 
monining balandligi bo'yicha siqilish va egilishga ishlaydi, Bundan tashqari gori-

---

zontal shamol ta ’sirida h osil b o ia d ig a n eguvchi m om ent -A /h am hisoblashlarda 
e ’tiborga olinadi-
M ustahkamhkka quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
N 
Mrf ^
„
< /? ,
A 
fV
(5-44) 
buyerda:
^ = 1 -
N • / 1'
K o'ndalang kesim ning kichik tononi bo'yicha esa bu ustunlar siqilishga va 
ustivorlikka tekshiriladi:
N
g>-k

(5.46)
Uslun balandligi b o 'y ich a o'zgaruvchan to 'g 'ri to'rtburchak ko'ndalang 
kesimli ustunlar tayanchga tákr, yuqori uch qismi esa tom yopma konstruksiyasiga 
shamirli biriktiriladi 
(37-rasm).
37- rasm. 0 ‘zganivchan ko'ndalang kesimli yog'och ustunni bikr tayanishi:
1 • anker, 2 - o'tirgichlar, 3 • boltlar, 4 - yelimlangan armatura qoziqiar.
Bunday u s tu n la rn in g yuqori uchining k o 'n d a la n g kesim o 'lc h a m la ri 
mustahkamlik sharti bo'yicha, quyi uchiko'ndalang kesirm o'lchamlari esa ustunning 
ruxsat etilgan chegaraviy egiluvchanligi bo'yicha aniqlanadi. Quyi uchining o 'rta 
qismida uchburchaksimon kertish qilish tavsiya qilinadi. Bunda siqilishdagi normal 
kuchlanishlar egilishda chekka yon tomonlarida m arkazlashibto'planadi, ichkijuft 
kuchlaming egihshdagi yelkasi (rtadi va tayanchdagi mahkamlash elementlaridagi 
zo'riqishlar kamayadi.

---

Maksimal eguvchi moment tayanchda hosil b o ia d i:
. .
V, 
r , ,
M = N - e H ^ — + / / - / ,
(5 47)
bu yerda: bo‘yIam a N kuch shartli o'qqa nisbatan 
yt= (h-hj!2
ga teng eks- 
sentrisitet bilan ta ’sir qiladi; N - bo'ylama vertikal kuch; co - shamol ta ’sirida hosil 
bo' ladigan so'ruvchi kuch; 
I
-ustun u zunligi; 
H
-tayanchdagi tashqi kuchlardan 
hosil bo'ladigan gorizontal tayanch reaksiyasi 
(tayanchda^ maksimal qirquvchi 
kuch qiymati 
I; Q - qirquvchi kuch).
Bunday ustunlar siqilish - egilish bo'yicha m ustahkam likka tekshiriladi:
N 
M .
„
Tayanchdagi ustun kesimining inersiya radiusi / =
-yjJjÄ
ga teng, tayanch­
dagi inertsiya m o m e n ti-7
=b{^^ ~ a ) ¡ ^ 2
, a -k e ltirilg a n uyiq balandligi. 
K o'ndalang kesimning o'zgarishm i hisobga oluvchi koeffisiyent 
,
= 0 , 0 7 + 0 , 9 3 / 1 7 /1 , 
(5.49)
Ustivorlik koeffisjyenti-
3 0 0 0 - K .
(p =
-------- -------^ 
,-5 5 0 ) g aten g
Ustunni egilishidagi deformatsiyani h iso l^ a oladigan koeffisiyent-^ni qu­
yidagi fám u la yordamida anic^ymiz:
Í
, 
N-/ l = 
buyerda 
(5.51)
A
-tayanchdagi to‘ liq ko'ndalang kesim yuzasi, chunki kertish ustuimi defor- 
masiyasiga ta ’sir ko'rsatmaydi.
Panjarasim oQ u stu n la r • ishlab chiqarish bino va inshootlari tom yopma 
devorlarida yuk ko'taruvchi tayanch konstruksiyasi sifatida qo'llaniladi. Ulam ing 
balandligi 
10metr
undan ham yuqori bo'hshi m um kin. T o 'g 'ri to'rtburchakli 
ustunning ko'ndalang kesim yuzasi balandligi 
(1/6)1
d an kichik bo'lmasligi kerak 
(38-rasm).
Panjarasimon ustun belbog'lari bir yoki ikki elementli bo'lishi mumkin. 
L ^ u n tugunlari bolt yordamida mahkamlanadi. Panjarasimon ustunlar vertikal tashqi 
yuklama, gorizontal shamol bosimi, ustunning xususiy og 'irlig in i hisobga oigan 
holda hisoblanadi.
Ushbu turdagi ustunlar xuddi kaisol fa in a la r kabi ishlaydi, Ustun sterjenlari- 
dagi bo'ylam a zo'riqishlam i qurilish mexanikasi uslublari yordamida yoki grafik 
usulda - Maksvell-Kremon diagrammasi yordamida aniqlash mumkin, Zo'riqishlar 
qiymatlariga qarab sterjauiing ko'ndalang kesim o'lcham lari aniqlanadi.

---

N 
. 
h
\x
38-rasm. Panjarasim on ustunJar a • uchburchakli; b - t o 'g 'r i to‘rtburchakli; 
V - kesim turiari.
T a k ro rla sh uchun s a v o lla r
1. N im a uchun konstruksiyalar tarkibli qilib tayyorlanadi?
2. Moyil b ogianishlardagi tarkibiy kesimli yog‘och konstruksiyalari 
k o 'n d ala n g va b o ‘ylam a egilishlarga qanday hisoWanadi?
3. B o g io v ch ilar soni qaysi formula yordamida aniqlanadi?
4. To'sinlarga arm aturalar qanday qo‘yiladi?
5. A rm aturalashning qanday turlari mayjud?
6. A rm aturali yog‘och konstruksiyalari qanday hisoblanadi?
7- Yaxlit kesim li yog'och to‘shamalar qanday hisoblanadi?
8. Y elim langan y og'och to' sinlam i hisoblash usuli qanday?
9. Yog'och u stu n lam i qanday turlari bor?
10. U stunlam i hisoblashda qaysi yuklamalar hisobga olinadi?

---