0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi S. J. R a z z o q o V yog‘och va plastmassa konstruksiyalari

9 - BOB 
Fazoviy konstruksiyalar
9.1. Q u b b a la rn in g ko n stru k tiv sh a k lla ri. A y lan m a to^rsim on 
q u h b ala r. Yig^ma k o n stru k siy a la r
Fazoviy konstniksiyalar ikki va undan ortiq tekisliklar bo'yicha ta'sir etayot- 
gan tashqi kuchlarga qarshilik ko‘rsata oladigan konstruksiyalardir 
(55
-
rasm).
Ular kichik oraliqlarda 
3 + 4 metrgacha,
o‘ rta oraliqlarda 
36 metigacha,
katta 
orahqlarda 
}00 metrgacha, 
140 metrgacha.
gum baz 
257 metrgacha 
b o ig a n oralic^arda qoilaniladi.
Geometrik k o 'rin i^ la ri bo'yicha ulami quyidagi turlarga bo lamiz: prizmasi- 
mon; silindrsimon; ellipssimon, 4) giperbolasimon.
K onstruktivnuqtai nazardan ularni ikki turga bo' lish mumkin: qubbalar va 
gumbazlar.
Konstruksiyaviy bajarish bo'yicha ular: yupcp devorli, qobirg'ali, panjarali, 
tekis sirtli, toiqinsim on, yigilgan va ko'ndalang kesim i turlari bo'yicha esa: yaxlit, 
Ыг <^tlamli, ikki c^tkm ii va uch qatlamli turlarga bo'linadi.
Tayyorlanadigan materialiga c ^ a b qubbalar quyidagi turlarga bo'linadi: plast- 
massah, yog'ochli, yelimlangan fanerli va aralash konstruksiyali,
(iorizcHital kuchni uzatish bo'yicha ham u la rn i qujadagi turlarga b o 'lish
mumkin: poydevorga, m adad beruvchi konstruksiyaga va tortib turuvchi ele- 
mentga uzatuvchi.
Statik sxemasi bo'yicha ikki va uch sharnirli turlarga bo'linadi.
Konstruktiv shakllar idiidan eng k o'p tarqalgani va qo'Uaniladigani gumbaz- 
lardir, ikkinchi o 'rinda esa qubbalar turadi.
Tekis sirUi plastm assali qubbalar 
fyaxlit, bir qatlamli va ikki qcálamli)
kichik
- 4 m etrgachabo'i^ji
orali<^ardaqo'llaniladi 
(yopiqpiyodalaro'tishjoylarida, 
yonish fonarlarida).
IJlar oldindan zo 'riq tirilg a n , y o r u g iik o 'tkazadigan va 
o'tkazmaydigan qilib tayyorlanadi. Asosiy xom -ashyo poliefirli stekloplastikadir.
Fazoviykonstruksiyalar quyidagi asosiy shakllarda ko'proquchraydi: tekis, 
silindrsimcm - qubbasimon, sferasimcn- gumbazsimcKi 
ikki egri sirtli.
b)
i f
55-rasm. Yog'och fazoviy 
konstruksiyalarining sxemalari: 
a-qubba; ¿-yig'ma. 
/-q u b b ^ 2-tortqich;
3-
fronton; ^-mauorlat.

---

Kesishuvchi lo ‘sindan tashkil topgan panjara - y<^‘och to'sinlardan tay­
yorlanadigan fazoviy konstruksiyadir. Bu to'sinlar tugunlari metall yordamida m ah­
kamlanadi. T o 'sin h panjaraning hisobiy sxemasi statik noaniq darajali b o iib , u 
tugunlar soniga b o g ü q d ir . Bu konstruksiyaning afealligi shundaki, undagi 
to 'sin la rn in g k o 'n d a la n g kesim lari kichikdir. A m m o, tugunlar va ulardagi 
b og'lanishlarningm urakkabligi juda yuqoridir. Aylanma to'rH qubba 
(56
- 
rasm) 
panjara, alohida sterjenlardan tashkil topgan to 'rd a n iborat. Sterjenlar butun 
yog'ochli, yelim langanyog‘ochli ydci yelimlangan fanera qutisimcHi kesimli - doimiy 
yoki o'zgaruvchan, to 'g 'r i yoki egri bo'lishi mumkin. Bu sterjenlar tugunlarda bolt­
li, o ‘yiqli, po'lat qoplam alar yordamida biriktirilishi mumkin, Qubba tortqichli yoki 
tortqichsiz bo'lishi m um kin, Qubbaning chekkasi egri shaklli frontonlarga tayana- 
di, Butmi yog'ochli aylaruna to 'rli qubba oralig'i / 5 me/rgi3cÄa b o iish i mumkin. 
Yelimlangan yog'ochli va y elim lai^an fanerli aylanm a to 'rli qubbalar oralig'i 
60 
metrgacha
ham yetishi mumkin. Aylanma to'rli qubba ikki shamirli statik sxemaga 
ega va u uch sharnirli segm entli yoki ko'rsatkichsim on arka statik sxemalaridan 
foydalanibhisoblanishi mumkin.
56-rasm. Aylanma to'rli qubba: a-sxemasi; 6-elementi; v-tuguni;
Aylanm a-to’rli q ubba hisobi. Aylanma to'rli qubba murakkab fazoviy sterjen­
lar sistemasidan ibcrat b o 'lib , uni katta aniqlik bilan hisoblash juda qiyin. Amali- 
yotdagi hisoblashlarda yaqinlashish usulidan foydalaniladi. Bu usulni quyidagicha 
tushuntirish mumkin.
H isoblashlarda qubbaning o'qiga perpendikulär yo'nalishda va to 'r qadami 
kattaligi bo'yicha hisoblash kengligi ajratiladi. Xuddi shu ajratilgan kenglik bo'yicha 
uni ikki sham irli yoki uch sham irli doimiy bikrlikka ega bo' Igan arka deb tasaw ur 
qilinadi. Arkaning k o 'ndalang kesimi ikki sterjen ko'ndalang kesimlari yig'indisiga 
tengdir, inertsiya m om enti esa bitta sterjen inersiya m om entiga teng qilib olinadi