0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi S. J. R a z z o q o V yog‘och va plastmassa konstruksiyalari

1.2. K o n stru k siy a v iy p la s tm a s s a la r
Polimerlar - plastmassalaming asosi hisoblanadi. Ular yuqori molekular birik- 
malar hisoUanadi va bir xil strukturadagi elementar, juda ko'p zvenolardan tashkil 
topgaa Bu zvenolar bir-biri va kovalent bog' lovchilar bilan uzun zanjirga bog'langan 
bikr va plastik fazoviy zanjimi hosil qiladi. “Polimer” - grekcha so'z bo'lib: "'poli” - 
ko'p, “mer” - qism deganm a'noni beradi. "M onomer" so'zi esa; "mono” - tñtta, 
“mer” - qisan, ya’ni “fc«tta qism” degan ma'noni anglatadi. Polimerlar ikki yo‘ I talan 
olinadi: pohmerizatsiya va polikondensatsiya. Polimerizatsiya - bu bir nechta mono­
mer molekulalaming birikib, bitta makromolekula hosil qilishidir. Bunday hollarda 
jarayon ma’lum harorat va bosimda boradi va hech qanday past molekular mod- 
dalar ajralib chiqmaydi.
Polikcmdensatsiya - turli xildagi monomer molekulalaming birikishi natijasida 
yuqc^i molekulyar modda hosil boiishidir. Bunda past molekulyar moddalar ajralib 
c h i^ d i, masalan suv, spirt va boshqalar
Bog'lovchi smolaningturiga 
plastmassalar ikki turgabo'linadi: termoreak- 
tiv va temioiáasük. Pdimerizatsiyaj^'li bilan dingan polimfflar - tomoplastli material- 
lardir. Termoplastlar - poüvinilxlorid, polietilin, polistirol, poliuretan, poliamid, akrilli va 
boshqa termoplastik smolalar, ya’ni qizdirilganda yumshaydigan va plastik holatga 
kiradigan, sovutUganda yana qotadigan materiallardir. Termoreaktiv plastmassalar - 
fenolfcrmaldegidli,poliefirli, epcksidli, karbamidli va boshqa termoreaktiv smolalar aso­
sida olinadigan plastmassalardir. Bog'lovchi modda barchasida • smolalardir. Kon- 
slruksiya va nwteiiallar uchun, asosan, poliefirli, foiolfomialdegidli, epoksidli, mochevi- 
na, melaminc^ormaldegidli vakremniy organik smolalar ishlatiladi.
PoliefiiU smola - termoreaktiv hisoblanadi, uning qovushqoqligi past, yuqori 
haroratlarda qota oladi. Qotayotganda udiuvchan gazlar chiqmaydi, mexanik xususi- 
yatlari yuqori. Suv, kislota, benzin, moy va boshqa moddalar ta’siriga chidamli. 
Qurilidida PN-1, PN-2, PN-3, PN-4, PN-IS, PN-6 turlari ko'p ishlatiladi. Yorug'lik 
o 't k a z a d i g a n s t e k l o p l a s t i k a l a r d a PN-JM vaPNM -8 turdagilari ishlatiladi.
Fenolformaldegidli smola - fenol va formaldegidni katalizator ta’sirida kon- 
densatsiyalani^i natijasida hosil bo'ladi. Bumahsulotlar issiqbardoshtilik va mexa- 
nikxususiyatlamingyuqoriligibilanajralibturadi. Fenolformaldegid yog'och, plas­
tik, faneralar ishlab diiqarishda qo' llarmdi. U (^dirilganda tezda qotadi va erimay- 
dig№ holatga kiradi, neft ir^sulotlari ta’s ir i^ chidamli, qotayotganda undan uchuv- 
c h ^ gaz va suv ajralib chiqadi.

---

Epdcsidli smola - ko‘p atomli fenollaming bir-biriga ta’siri natijasida olinadi 
(difenolopropan). Bu smola ko'proqstekloplastik va yelimlar ishlab chiqarishda 
ishlatiladi.
Mochevina va melaminoformaldegidli smolalar mochevina va formaldegidni 
zaif ishqorli yoki neytral muhitda kondensatsiya qilish natijasida olinadi. Bu smo- 
lalaming qotishi organik kislota, nordon tuz va efírlar ta ’sirida amalga oshiriladi. 
Melamino va formaldegidni kondensatsiyalanishi natijasida melaminoformaldegid 
hosil bo'ladi.
Mochevinoformaldegidli (karbamidli) smola rangsiz, issiqbardosh va 
yorug'bardoshdir. Kremniyorganik smola tarkibida organik moddaiar bilan birga 
nocffganik kremniy moddalari ham bor. Qurilishda kremniy organik smola lak, emal, 
bo'yoqlar sifatida qoilanadi. Toidiruvchi - bog'lovchining sarfini kamaytiradi va 
buning natijasida tarmarx pasayadi. Toidiruvchilar - uzluksiz va uzlukli oynatolasi, 
oynagazlama, asbest tolasi, yog‘och tolasi, qirindi, talk.
Plastifikator - plastmassalaming mo‘rtligini kamaytiradi, egiluvchanligini 
oshiradi va sovuqbardoshligini oshiradi. Plastifikatorlar - tributilfosfat, dibutilfta- 
lat, trikrezilfosfat. Stabilizatorlar plastmassalaming fizik - mexanik xususiyatlarini 
saqlash imkoniyatini oshiradi.
Antistatik - polimerlaming dielektrik xususiyatlarini oshiradi (qurum, grafit, 
metall kukunlari).
Plastmassalaminga&alliklari: a)konstruksiyaog'irliginikamaytiradi; b)trans­
port va montaj ishlari hajmini kamaytiradi; v) ko'taruvchi transputjihozlarining 
quwatini kamaytirish imkoniyatini beradi; g) bino va inshootlaming ishonchlili- 
gini oshiradi; d) metalsiz konstruksiyalar qo'llash mumkin boiadi ( ayniqsa, kim­
yoviy agressiv muhitli b o ig a n inshootlarda).
Kamchiliklari: a)uzoqmuddatga chidamliliginingkan:üigi,eskirishi; b)mus- 
tahkamliginingpastligivadeformatsiyalanuvchanligining yuqoriligi; v)issiqbar- 
doshliginingpastligi; g)yoyilishiningyuqoriligi; c^bikrlikningkamiigi (70
1828- /55i-yillardayashaganrusoliiniA. Butlerov tomonidan organik mod­
daiar tuzilishi nazariyasiningyaratilishimunosabati bilan polimerlar kimyosi rivojiga 
imkonberdi. AXasming 30-yillaridakimyo sanoati ishlabchiqarayotgan sintetik 
smola va plastmassalaming miqdori juda ko'paydi.
Hozirgi kunlarda plastmassalar bilan bir qatorda noorganik materiallar: alu­
minó', laklanganpo'lat, asbestosement ham keng ishlatilmoqda. Stekloplastik ikki 
asosiy komponentdan tashkil topgan: sintetik bogiovchi va oyna tolalari- 
to'ldiruvchi. Qotmagan smolaga oyna tolalari - to'ldiruvchi qo'shiladi, undan ke­
yin anola qotirillib, stekloplastik hosil qilinadi. Stekloplastiklarda ko'proq termoak- 
tiv smolalardan foydalaniladi. Oyna tolalari - armaturalash elementi hisoblanib, 
steklq}lastikning mustahkamligini, zarba ta ’singa bardoshliligini oshiradi. Steklo- 
plastiklar, maydalangan oyna tolalari hisobiga, izotron material hisoblanadi. Oyna 
tolalarini xaotik joylashganligi hisobiga barcha yo'nalishlardagi uning mustahkam­
ligi bir xil bo ladi, ya'ni 1300 kg/m^ gacha zichlikka va cho‘zilishda 150 MPa

---

mustahkamlikka egadir. Yorug lik o'tkazadigan slekloplastik tiniq poliefir tomoreak- 
tiv smoladan va maydalangan oyna tolasidan (massasi bo ‘yicha 25% ni tashkU 
qiladi) tashkil lopgan. Uning yorug'lik o'tkazish koeffitsiyenti yuqori - 0,85 ni 
tashkil (pladi. Yorug'Ukyoyibuzatihidivaxonanitekisyoritilishiga sabab bo'ladi. 
Bu stekloplastiklar rangsiz yoki talab qilingan rangda bo‘ hshi mumkin.
Tiniq steklq^lastik to'lqinsimon va tekis varaqshaklida qalinligi S=I,5-^2,5mm, 
kengligi /, 5 metrgacha, uzunligi 6 mdrgacha chiqarilishi mumkin. To' Iqinlar qadami 
b=60^200 mm, balandligi h~14-i-54 mm va u bo'ylamasi yoki ko'ndalanggi 
bo'yicha joylashishi mumkin (8-rasm).
b)
8-rasm. Stekl
a - stekloj^astik-1; b - stekloplastik-2 tekis;
V - slekloplastik-2 to'lqinsimon,
1-uzluksiz oyna tolasi ;
2-maydalangan oyna tolasi;
3 -ko' ndalang to'lqinlar; 
4-bo‘yIama to'lqinlar; 
5*to'lqinkesimli 
(b^=60+200mm, h^= 14+54 
mm, <5=l,5+2^mm).