01 умичт ўқув қул

13.1.О‘simlik moylarini birlamchi tozalash usullari va texnikasi 
О‘simlik moylarini tozalash uchun qо‘llaniladigan texnologiyalar va uskunalarni 
tanlashda ajratilayotgan murakkab suspenziyaning xususiyatlarini hisobga olish 
kerak. Shuning uchun tozalash ketma-ket ikki bosqichda olib boriladi: birinchi - 
dastlabki tozalash jarayonida yirik zarrachalar ajratiladi, ikkinchi - nafis tozalash, 
bunda mayda zarrachalar ajratiladi. 
Moylarni mexanik qо‘shimchalardan tozalash uchun quyidagi usullardan 
foydalanish mumkin: tindirish, sentrifugalash, inertsion tozalash (vibroelaklarda) va 
filtrlash. Dastlabki ikkita usulda dispers faza zarrachalari dispersion muhitda 
harakatlanadi. Shu sababli chо‘kish natijasida suspenziyaning ajralishi gravitatsion va 
markazdan qochma kuch maydonida, elektrostatik va magnit maydonida borishi 
mumkin. Filtrlashda dispersion muhit harakatlanadi, dispers faza zarrachalari esa 
qо‘zg‘almaydi.
Tindirish - tozalashning dastlabki bosqichi hisoblanib, moydan yirik 
zarrachalarni ajratish uchun qо’llaniladi. Moy haroratini oshirish hisobiga uning 
qovushqoqligini kamaytirib, tindirish jarayonini tezlatish mumkin. Lekin haroratning 
oshib ketishi moydagi ayrim hamroh moddalarning qaytadan erishiga olib keladi. 
Moylar sovitilganda ular yana ajralib chiqadi. Shuning uchun harorat chegaralangan 
bо’ladi. 
Dag’al, qattiq aralashmalarni ajratish uchun bir sektsiyali yoki ikki sektsiyali 
quyqa tutqich qо‘llaniladi. Ikki sektsiyali mexanizatsiyalashgan quyqa tutqichning 

---

203 
birinchi sektsiya dastlabki tindirish uchun, ikkinchi sektsiya esa tugal tindirish uchun 
xizmat qiladi.
Ikki sektsiyali quyqa tutqich (91-rasm) quyidagicha ishlaydi. Tarkibida dag’al 
mexanik aralashmalar mavjud bо’lgan moy 1 chо’ntak orqali birinchi sektsiyaga 
tushadi va 2 tо’siq orqali quyqa tutqichning ostki qismiga yо’naltiriladi, shu sababli 
tindirilgan moy bilan aralashmaydi va zarrachalarni tо’liq tindirish uchun sharoit 
yaratiladi.
Mexanik aralashmalar dastlab tutqich tubiga chо’kadi, keyin 5 uzluksiz 
harakatlanuvchi zanjirga mahkamlangan 4 kurakchalar bilan 6 tо’rga beriladi. Bu 
yerda zarrachalar moydan ajratiladi va 3 shnekka tushadi. Birinchi sektsiyadagi 7 
tо’siq vertikal yо‘nalishda harakatlanayotgan kurakchalar ustida chо’kmani ushlab 
turish uchun xizmat qiladi.
Moy 15 tirqish orqali ikkinchi sektsiyaga о’tadi. Tushayotgan moy 13 tо’rda 
ajratilgan loyqa moy bilan aralashib ketmasligi uchun himoyalaydigan 14 to’siq 
o’rnatilgan. 
Moy 16 nov bо’ylab sektsiyaning pastki qismiga yо’naltiriladi. Yig’ilgan 
chо’kma 11 harakatlanuvchi zanjirga mahkamlangan 10 kurakchalar yordamida 
sektsiya ostidan chiqariladi va 13 tо’rga, keyin 12 tekis metall yuzadan 9 shnekka 
tushiriladi. Chо’kmani vertikal yо’nalishda kurakchalar ustida ushlab turish uchun 17 
tо’siq о’rnatilgan. Tozalangan moy 8 va 18 patrubkalar orqali quyqa tutqichdan 
chiqariladi.
Apparatning unumdorligi 8...10 t/soatiga (moy bo’yicha), har bir sektsiyaning 
ishchi sig’imi 2m
3
, moyning apparatda bо’lish vaqti 15-20min, moy bо’lmagan 
aralashmalar miqdori: tozalashdan oldin 10% gacha, tozalashdan keyin – 0,3-0,5% 
tashkil etadi. 

---

204 
91– rasm. Ikki sektsiyali quyqa tutqich:a-birinchi sektsiya; b-ikkinchi sektsiya. 
1-chо‘ntak; 2-, 7-, 17-tо‘siq; 3-, 9-shnek; 4-, 10-qirg‘ich; 5-, 11-zanjir; 6-, 13-tо‘rli yuza; 8-, 18-
patrubka; 12-tekis metall yuza; 14-soyabon; 15-tirqish; 16-nov. 
Ikki sektsiyali quyqa tutqichning texnik tavsifi 
Unumdorligi, t/soat................................................................8...9 
Tozalangan moy tarkibida aralashmalar miqdori,%.................0,3 cha 
Elektrodvigatel quvvati, kVt..................................................1,7 
Vallarning aylanish tezligi, min
-1 
kuraklarning...................................................................3,46 
shnekning.......................................................................21,6 
Gabarit o’lchamlari, mm...............................................2510x1615x1510