1 – Laboratoriya ishi Mavzu

Nazorat savollari:
1.Ish o’rnidagi mikroiqlimni o’lchash uchun qo’llaniladigan asbob uskunalarning tuzilishi va ishlash jarayonini tushuntiring: (chizmasini chizing).
2. Parrakli va kosachali animometrlar yordamida ish o’rnida havo harakati tezligini aniqlash usulini tushuntiring.
3.Termoanimometrning tuzilishi va ishlatilish sohasini tushuntiring.
4.Avgust va Assman psixrometrlarining tuzilishi, ishlatilish sohasi to’g`risida ma’lumot bering.
5. Gigrometr va katatermometrlarni ishlatilish sohalarini ko’rsating.


2 – Laboratoriya ishi
Mavzu: Zararli moddalarning konsentrasiyasini aniqlash.

Ishning maqsadi: Ish joyidagi chang miqdorini aniqlab, u joy­dagi havo tarkibidagi changning ruxsat etilgan darajasini (kon­sentratsiyasi, me’eri, normasi va boshqa) aniqlash; mazkur ish bo’yicha qo’llaniladigan asboblar, ularning ish faoliyati va respiratorning ish samaradorligini bilish.

Mustaqil ish topshiriqlari: Talabalar ukituvchi taklif etgan adabiyetlar, uslubiy topshiriklar bilan chukur tanishishlari ke­rak. Mazkur laboratoriya ish buyicha asbobni ishlata bilish, ish chizmasi va xisobot yezish.

Laboratoriya ishini bajarish uchun umumiy ma’lumotlar.
Ifloslanish-tashqi muhitda ilgari bulma­gan yangi moddalarning yaratilishi, tabiiy aylanish jarayonida ishtirok etmagan elementlar biosferaning tabiiy aylanish jarayoniga salbiy ta’sir etuvchi (suv,xavo sirkulyatsiyasini buzuvchi) moddalar­dir. Changlar ham tarkibiga ko’ra tabiiy va antropogen omil tufayli vujudga kelgan xilga ajraladi. Chang-xavoda uzoq muddat buladigan kichik zarralar yoki ishlab chiqarish chiqindilari tarkibida uchraydi­gan zarralar, gazlar (aerozollar)dir. O’tirib qolgan changlar aero­gel deb ataladi.
Chang inson organizmiga nafas olish organlari or­qali kirib, kasallikka olib keladi. Silikoz, silikatoz, changli bron­xit, branxal astma, pnematiya va boshqa kasalliklar changdandir.
Umu­miy sanitariya talablariga muvofiq havodagi changning ruxsat eti­ladigan konsentratsiyasi (GOST bo’yicha) ishlash joyida 1mg/m3 dan 10 mg/m3 gacha bo’lishi mumkin. Buni o’lchashning turli usullari bulib, changning og’irlik o’lchash usuli eng qulayidir. Bu usulda changli iflos havoni tuzitib, filtr orqali o’tkazishga va filtr og’irligi­ni o’lchashga asoslangandir. Filtrlovchi material sifatida polimerli smoladan tayorlangan FPP (Petryanov filtri) materiallari ishlati­ladi. FPP da filtrlovchi tuqima sifatida perxlorvinil va diatsetit sellini, bunga sabab ularning gidrofoblik va kislota, ishqor, tuz­larning erituvchilariga nisbatan yuqori ximiyaviy chidamliligi bilan ajralib turadi. Asetat tolalardan tayyorlangan to’qimalarda gidrofoblik bo’­lib, kislota asos ta’siriga unchalik chidamli emas, ammo 100 C is­siqlikka chidamli.Perxlorvinilning filtrlash qobiliyati 100% ga yaqin. Ish jo­yidagi havoning changdan himoyalanish vositalaridan biri, shamollat­gichlar o’rnatish. Ammo ishlab chiqarishdagi katta korxonalarda bu vositalar orqali changni yo’qotish unchalik samarali emas. Shu sababli ham bunday korxonalarda nafas olish organlarining individual hi­moya vositalari (SIZOD – sredstva individualnoy zashiti organov di­xaniya) ishlatiladi. Bular orasida ShB-1 respiratorlari, "Lepes­tok", Astra-2,U-2K,RP-KM, "Kama", "Snejok", F - 62ShM va boshqalar ayniqsa qulaydir.
Asbob va jihozlar. 1-chizmadagidek asboblar yig’iladi. Chang kamerasi,asperator, allonj,rezinali truba, termometr, sekundomer, analitik tarozi, MK va boshqalar.
Chang kamerasidagi chang ko’lami shamollatgich orqali qo’zg’ati­ladi. Chang kamerasi yon tomonga filtr orqali allonjga mustahkam ­berkitilib, rezinali truba orqali aspiratorga ulangan bo’ladi. Kame­ra ichidagi sifatli tozalash maqsadida allonj qarshisida konussimon moslamani zichlash uchun asos-boks o’rnatilgan bo’lib, konusga esa re­zinadan tayorlangan g’ovakli mato qoplangan. 822 tipli aspirator elektrodvigatel bilan ulangan havo nasosi va to’rtta shisha nay­cha, ya’ni rotametrdan iborat. Havo miqdorini va tezligi oshgan sayin rotametrdan o’tayot­gan havo suzgichni yuqori darajaga ko’taradi. Ikkita shisha naycha (ro­tametr) changni sinash uchun, qolgan 2 tasi esa gaz miqdorini tahli­li uchun shkalalarga bo’lingan. Birinchi tur rotamerning shkalasi 0 dan 20 l/min. gacha bo’laklarga, ikkinchi jufti 0 dan 10 l/mingacha bo’laklarga ajratilgandir. Har bir shisha nayda, ya’ni rotamerda havo­ni surish tezligini boshqarish uchun foydalaniladigan mustahkam jum­rak bo’ladi. Rotametrdagi suzgichning yuqori ko’rsatgichiga qarab chang­ning qiymati olinadi.

Laboratoriya ishining bajarilish tartibi

1 – topshiriq. Chang kamerasidagi havo tarkibidagi changning konsenratsiyasini ulchash.
Tugmacha yerdamida aspirator ishga tushiriladi. Jumrak yordami­da rotametrdan o’tayotgan havoning tezligini o’qituvchi ko’rsatmasiga asosan 10-20 l/min. tezlik oralig’ida (tezlik bilan havo) o’tkazi­ladi. So’ng aspirator ishdan to’xtatiladi. Filtr toza holda analitik tarozida o’lchanadi va allonjga o’rnatilib, amaliy mashg’ulot jihozi 1-chizmadagidek yigiladi. Kameradagi shamollatgich ishga tushuriladi. As­pirator va sekundomer ishlatiladi. 5-10 min. ichida havoni surish shart. Buning uchun havoning surish tezligini jumrak orqali boshqarish mumkin. Keyin aspirator, sekundomer va shamollatgich to’xtatiladi va allonjning ichidan filtr, to’grirogi chang bilan to’ldirilgan filtr analitik tarozida o’lchanadi. Havo tekshiriladigan joyda havoning harorati va bosimi aniqlanib, kameradagi changning konsentratsiyasi tenglama asosida aniqlanadi.
G= ; mg/m3
V -atmosferaning bosimi kPA
t - havoning harorati 0 C (tahlil uchun olingan joy harorati)
R1-filtrning laboratoriyadan oldingi vazni,mg.
R2-filtrning laboratoriyadan keyingi vazni,mg.
T -havo so’rilish vaqti,min.
W -filtr orqali so’riladigan havoning tezligi,l/min.
Hisoblashdan chiqqan chang konsentratsiyasi GOSTda ko’rsatilgan havodagi changning normadagi qiymati yoki ruxsat etiladigan konsentratsiyasi (REK PDK) bilan taqqoslanadi va havodagi changdan himoyalanish chora-tadbirlari xulosada yoziladi. Demak, havodagi changning miqdori REKga to’gri kelar ekan.