1 – мавзу: Топонимика фанига кириш, мақсад ва вазифалар, унинг тарихи ҳамда уларнинг пайдо бўлиши. (6 соат) Режа

Chek so‘zining o‘zi nima? Chek deganda, xon va uning oila a’zolari, amaldor, ruhoniylar va mashhur shaxslarning, umuman har qanday kishilarning xususiy yerlari tushunilgan. Shu bilan birga Farg'ona vodiysida chek so‘zi muayyan yer ©‘Ichovi ham hisoblangan, Bu nomlar tarkibida esa chek atamasi toponim yasovchi formant bo‘lib, feodalizm yer egaligidan darak berib turadi.
Toponimlarda turli davrlardagi muhim voqealar, tarixiy shaxs­larning ismlari, ko‘chib yurgan urug‘ nomlari aks etgan bo‘Iadi.
Buxoro viloyatida Abumuslim degan tepalik bor. Abumuslim 747- 749 yxllarda arab xalifaligining sharqiy qismida — Movarottnnahr bilan Xurosonda ummoviylar hukmdoriigiga qarshi ko‘taiilgan qo‘zg‘o!onga boshchilik qifgan. Uning asl tsmi Abdurahmon ibn Asad bolib, Abumuslim uning Iaqabidir. Bu tepalik VIII asr o‘rtalarida Buxoroning hozirgi Qiziltepa qishlog‘i yaqinida Abumuslim qurdirgan istehkomning xarobasi Xaroba Abumuslim kanalining bosh tomowi- dadir. Bu kanalni buxoroliklar Jo‘yi Abumuslim deb ataydilar. Kami Zarafshondan boshlangan.
Ttirfi davrlardagi ijtimoiy-siyosiy atamalar ham toponimiyada iz qoldirgan. Buxoro amirfigi va Xiva xonligi davrida iste’molda bo‘lgan kutval yoki kalovul (komendant), otaliq (eng katta amaldor — vazir), naqib (harbiy mansabdor), to’qsoba (oddiy harbiy mansab), chandovul (qo‘shinning eng orti), shig‘ovul (elchini boshlab yuruvch.i) kabi atamalarni hozir hamma ham bilavermaydi, fekm uilar toponimlar shaklida saqlanib qjolgan.
Topommiyaga qarab qaverlarda, qaysi o‘zfeek urug‘lari yasha- ganini biKb olish mumkin. Masalan, respublikamizdia Jaloyir de­gan bir qancha qishloq bor. Ohangarom havzasi hamda Xo‘jand atroflarida XIII asr boshidan to 1375 yifgaeha jiafoyir qabilasi yashagan.
Etimologiya (yunoncha etimon — haqiqat, so‘zning asosiy ma’nosi, logos — fan) — so‘zning kelib chiqishi.
Etnonim (yunoncha etnos — xalq, onoma — nom) — biron xalq, millat, qabila, urug‘-aymoq nomlari
Etnotoponim (yunoncha etnos — xalq, topos — joy, onoma — nom) — qabila, urug‘-aymoq nomiga qo‘yilgan toponimlar: Qo‘ng‘irot, Nukus, Mitan va hokazo




E.M.Murzayev qayd qilganidek, toponimlar hozirgi ma’muriy yoki etnografik chegaralarni tan olmaydi. Buning ma’nosi shuki, tojikcha toponimlar 0‘zbekiston, Turkmaniston va Qirg‘iziston hudud- larida, o‘zbekcha va qirg‘izcha nomlar esa Tojikiston xaritasida ham ma’lum miqdorda mavjud.
0‘rta Osiyoga turkiy xalqlar kelmasdan oldin, hozirgi 0‘zbekiston hududidagi vohalarda yashagan mahalliy xalqlar va qabilalar-xoraz- miylar, sug‘diylar Choch (Toshkent) atroflari hamda Farg‘ona vodi- ysi (qadimgi Parkan) aholisi saklar (shaklar) o‘zbeklarning eng qadimiy ota-bobolari hisoblangan va sharqiy eron tillarida so‘zlashganlar. Shunday qilib, 0‘zbekiston hududida eroncha nomlar substrat topo­nimlar, ya’ni o‘zbeklar tomonidan assimilyatsiya qilingan tub nom­lar hisoblanadi. Samarqand, Xorazm, Jizzax, Qo‘qon, Pishag‘ar, Bog‘iston kabi ko‘p sonli qadimiy nomlar ana shunday substrat toponimlardir.
Yunonlarning 0‘rta Osiyoga kirib kelishi toponimiyada biron bir sezilarli iz qodirmagan. Tojikistondagi Iskandarko‘l nomining Iskandar Zulqarnayn ismiga hech aloqasi yo‘q. Chunonchi, Bobur bu ko‘lni tilga olganda uning biron-bir nomini keltirmaydi. Bundan tashqari, Iskandar, Iskandarariq, Iskandardaryo, Iskandarquduq kabi topo­nimlar anchagina uchraydi. Tarixchi A.Muhammadjonovning ta’kidlashicha, 0‘zbekistonda Iskandar nomli quduqlar anchagina bor. Xalq bu quduqlami makedoniyalik Iskandar nomi bilan bog‘laydi.
Aslida bu nomlarning ko‘plari keyingi paytlarda paydo bo‘lgan. Masalan, Toshkent yaqinidagi Iskandarariq xalq orasida Iskandarto‘ra laqabi bilan mashhur bo‘lgan chor Rossiyasining knyazi Nikolay Nikolayevich nomi bilan ma’lum.
Turkistonda arablaming uzoq davr davomida hukmronlik qilishi joy nomlarida o‘z aksini topgan. Bunda arab tilining adabiy til bo‘lib xizmat qilishi katta rol o‘ynagan.
Arabcha nomlar orasida avliyolar, payg‘ambarlar va har xil diniy e’tiqodlar bilan bog‘liq bo‘lgan nomlar alohida o‘rin tutadi. Arablar zamonidan qolgan toponimlarning eng ko‘p sonlisi Rabotlardk. Arab­lar o‘zlari bosib olgan joylarda harbiy punktlar — ko‘pdan-ko‘p rabotlar (ribotlar) qurgan. Chunonchi Buxoro biqinidagi Boykand (Paykand) yaqinida 1000 dan ortiq rabot bo‘lgan. Bu rabotlarda turkiy xalqlaming hujumlariga qarshilik ko‘rsatadigan qo‘shinlar tur- gan. Rabot nomli toponimlar 0‘zbekiston hududida hozir ham kam emas. Masalan, Chor Rossiyasining harbiy olimi

1. 
   Топонимлар ва афсоналар
   
2. 
   Топонимика тарихидан.
   
3. 
   Ўзбекистон топонимларининг ўрганилиши.
   

TOPONIMLAR VA AFSONALAR
Kishilar odatda o‘zlari uchun tushunarsiz bo‘lgan nomlardan ma’no axtara boshlaydilar va o‘z tillariga moslashtirib talaffuz qilishga intiladi. Xalq etimologiyasi, aniqrog‘i soxta etimoiogiya shu yo‘sinda paydo bo'ladi va shu tariqa rivoyatlar ham to‘qiladi.
Xorazm viloyatidagi tuman markazi Hazorasp juda qadimiy sha- har bo'lgan. U X-XI asrlardagi arab geograflari Istaxriy, Ibn Havqal, Muqaddasiy asarlarida «mustahkam qal’a» deb tilga olingan.
Rivoyatga ko‘ra, qal’ani bahaybat dev qurgan ekan. Dev bu yerga suv ichgani keladigan 1000 ta qanotli otni ushlab olib, qanotlarini kesib tashlagan emish. Otlar tufayli mashhur bolgan qal’a Hazorasp «ming ot» (forscha-tojikcha) deb atalgan.
Bu rivoyatning haqiqatga to‘g‘ri kelmasligi o‘z-o‘zidan ravshan. Hozirgi Hazorasp qishlog‘i nomini mahalliy xalq Hazaras shaklida talaffuz qiladi. Bu esa asliga yaqin. Qal’a milodning boshlarida Sharqiy Yevropada, jumladan Volganing quyi oqimida yashab xoqonlik barpo qilgan turkiy xalq — hazarlar nomi bilan atalgan bo‘lsa ajab emas. -as qo‘shimchasiga kelganda shuni aytish kerakki, etnograflardan R.G.Kuzeev va B.X.Karmishevaning fikricha, tarkibida -as (az) komponenti boMgan etnonimlar va toponimlar nihoyatda katta hududda -OltOydan Uralgacha, Kavkaz va Qrimgacha uchraydi. Ba’zi bir olimlar -as II-IX asrlarda quyi Volga bo‘yi, Shimoliy Kavkazda yashagan alan qabilasining ikkinchi nomi yoki qabila ajdodlari boigan deb hisoblasalar, boshqa bir tarixchilar as Orxon-enisey yodgorliklarida tilga olingan az (as) xalqi nomining in’ikosi bo‘lishi mumkin deb biladi. Boshqird etnografi, tarix fanlari doktori R.G.Kuzeev har ikkala holda ham azlar (aslar) VIII-1X asrlarda turkiy qabilalar bo‘lgan deydi.
Qo‘qon shahri X asrda bitilgan «Hudud ul-olam» qo‘lyozmasida, arab geograflaridan Istaxriy, Ibn Havqal, Muqaddasiy asarlarida Ho‘kan (Xuvoqand), Ho‘kand (Xuvoqand) shakllarida qayd qilin- gan. «Boburnoma»da Xo‘qon o‘rchini (viloyati) tilga olingan. Hozirgi Qo‘qon shahri tarixiy Xo'qand o'rnida XVIII asrda o'zbeklarning




ming urug‘i boshlig‘i Shohruh tomonidan barpo etilgan. Akademik V.V.Bartoldning fikricha, shaharning adabiy nuqtai nazardan to‘g‘ri shakli Xo‘kand bo‘lib, Qo‘qon jonli tilda talaffuz etilishidir.
Xorazm toponimi haqida ham rivoyatlar bor. Chunonchi, o‘rta asr arab olimlaridan Muqaddasiy va Yoqut Hamaviy asarlarida bu haqda shunday rivoyat keltirilgan. Podsho g‘azabnok bo‘lib, o‘zining bir qancha bebosh fuqarolarini kimsasiz uzoq joyga badarg‘a qilishni buyuradi. Lekin bu yerda o‘tin va go‘sht (ya’ni Amudaryoda baliq) ko‘p boMganidan ular omon qoladilar. Musofirlar bu oMkani obod qilib, Xorazm deb atadilar (xovar — go‘sht, azm — o‘tin).