1-5-mavzular pdf

5-Mavzu:IX-XII O’rta osiyo xalqlari hayotida yuz bergan uyg’onish (renessans)davri. Fan va madaniyatning yuksak ravnaqi.
Reja:
1.Ilk'onish davri, uning vujudga kelish sharoitlari va uyg'unligi.
2.Ilm-fan ravnaqi, madaniyatrivoji.
3.Islom dini,buyuk xadisashunoslar.
4.Vatandoshlarimizning jahon tamadduniga qismi
.Tarixdan ayonki ijtimoiy taraqqiyot doimo bir yo'sinda ravon bo'lmagan. Odamzodumumiy bilan birga qanchadan - qancha to'liqsiqlarni, tanazzul va tangliklarniuchun kechirgan. So'ng ularni bartaraf etib, o'z moddiy va madaniy narsalarni qayta tiklaganva yangi taraqqiyot sari astoydil intilgan. Fanda bunday issiq, salmoqli yuksalishni tiklash,uyg'onish, renessans ham deb ataydilar. dunyo, G'arbiy Yevropada bunday renessans XV-XVIIasrlarda 700 yillik xurofotdan so'ng yuz bergan.Markaziy Osiyoda birinchi uyg'onish davri IX-XII asrlarga to'g'ri keladi va u o'zgacha shart-sharoitlarda kechdi. Uning ko'lami, jahon sivilizatsiyasiga ta'siri ham bo'lakchabo'lgan. IX-XII asrlarda Movarounnahr va Xurosonda sodir bo'lgan o'ta murakkab siyosiyvaziyatning rivoji ijtimoiy va iqtisodiy o'zgarishlar mamlakat madaniy hayotiga ham kuchlita'sir qildi.Ma'lumki, Movarunnahr istilo qilinib, xalifalikka qo'shib olingach, zabtlangan o'zgakatta qatorida, bu o'lkada ham faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosiham joriy etildi. Chunki, arab tili xalifalikning davlat tili edi. , Arab xalifaligidadavlat tili fan tili ham edi. Somoniylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar sulolalarihukmronlik qilgan IX-XII asrlarda Movarounnahr aholisi o'rtasida tinchlik, osoyishtalik, totuvlik, yaqinlik va hamjixatlik vujudga keldi. xavfli o'lkada moddiy ishlab chiqarishchiqarish, madaniy jarayon ancha tezlashdi. Shaharlar hayoti yuksaldi, savdo-sotiq,hunarmandchilik o'sdi, aholi faolligi faollashdi. San'at ayniqsa, devoriy tasvir ravnaqiyangi bosqichga ko'tarilgan edi. Xaykaltaroshlik, badiiy yog'och o'ymakorlik, ganchkorlik,taraqqiy qildi. Musiqachilar, bastakorlar ko'payib bordi, naychilar, o'yinchiraqqoslar,surnaychilarning shaxsiy chiqishlari bo'lib turadi.Bu davrlarda diniy e'tiqodlar o'zaro murosada bo'lganligi aholining hayotida va mamlakatosoyishtaligida muhim o'rin tutgan. Shu bilan birga tabiiy fanlarga, atrof-muhitni anglash,mavjudotni kengroq bilishga intilish kuchayadi. odamlar o'sha paytlarda So'g'd taqvimlarishaxsiyati, hozirgi To'rt ko'l harakati esa rasadxona bo'lganligi haqida ma'lumotlar bor.Demak, O'rta Osiyoda qadimdan sivilizatsiya asoslari, moddiy va ma'naviy madaniyatningchuqur ildizlari mavjud bo'lgan.Arablar bosqini jiddiy putur yetgan o'lkamiz madaniyati yillar o'tib, bir munchatiklandi va yangi sharoitda ilm-fan rivojlandi, madaniy-ma'rifiy sohalarda jiddiy rivojlandio'zining yuz berdi. Arab xalifaligi ham IX asr boshlariga kelib ilm-fan, ma'rifat ahamiyatiniyaxshi tushundi. Xalifalikning yangi poytaxti Bog'dodda 832 yil "Boytul-xikma"("Donishmandlar uyi") tashkil etilib, uning birlashuvi uchun qayta mablag' ajratildi.
IX-XII asrlarda Movarounnahr va Xurosonda sodir bo`lgan siyosiy, ijtimoiyiqtisodiy o`zgarishlar mamlakat madaniy hayotiga ham kuchli ta'sir etdi.Movarounnahr istilo qilingach, zabt etilgan o`zga mamlakatlar qatorida, bu o`lkada ham faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki arab tili xalifalikning ham davlat tili, ham fan tili edi. Shu boisdan arab tilining o`rni va ahamiyati oshib, uni o`zlashtirishga bo`lgan intilish kuchli bo`ldi.
Arab tiliga bo`lgan ehtiyoj va intilish tufayli ko`p vaqt o`tmay Movarounnahrda arab tili va yozuvini yaxshi o`zlashtirib olgan bilimdonlar paydo bo`ladi. Davlatni boshqarishda abbosiylar ma'muriyati ayniqsa ko`plab bilimdon siymolarga muhtoj edi. Chunki arablar orasida bu paytda davlat boshqaruvi ishlariga yaroqli bo`lganbilimdonlar hali oz, bori ham zaif edi.
Bag`dod shahri Sharqning yirik ilm va madaniyat markaziedi.IX asrda bu shaharda "Bayt ulhikmat" tashkil etilgan edi. "Bayt ul-hikmat"da katta kutubxona, Bag`dod va Damashqda astronomik kuzatishlar olib boriladigan rasadxonalar mavjud edi. Bu ilm dargohiga jalb etilgan tolibi ilmlar tadqiqotlar bilan bir qatorda qadimgi yunon va hind olimlarining ilmiy merosini o`rganish va asarlarini arab tiliga tarjima qilish bilan shug`ullanardilar. AlXorazmiy, Ahmad alFarg`oniy, Ahmad al-Marvaziy, al-Abbos Javhariy va Yahyo bin Abi Mansur kabi Movarounnahr vaxurosonlik olimlar ijod qilib, o`rta asr ilm-u faniga katta hissa qo`shadilar.
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850-yillarda yashab ijod qilgan) qadimgi Xorazm diyorida tug`ilib, voyaga yetadi. Dastlabki savod va turli sohadagi bilimlarini u o`z ona yurti Xorazm va Movarounnahr shaharlarida ko`pgina ustozlardan oladi. So`ngra u xalifa Ma'mun zamonida (813-833) "Bayt ul-hikmat"da mudir sifatida faoliyat ko`rsatadi. Zamonasining mashhur matematigi, astronomi va geografi sifatida fanga ulkan hissa qo`shdi. Xorazmiy 20 dan ortiq asarlar yozdi. Ulardan faqat 10 tasigina bizgacha yetib kelgan. Matematikaga doir asarlari "Al-jabr val-muqobala", "Hind hisobi haqida"; geografiyaga oid kitoblari "Kitob surat ul-arz" ("Yer surati"); astronomiyaga oid asarlari "Zij" va "Usturlob bilan ishlash haqida kitob"; tarixgaoid asarlari"Kitob at-tarix", "Yahudiylarning taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola" nomlari bilan atalgan.
Xorazmiy "Al-jabr val-muqobala" kitobi bilan matematika tarixida birinchi bo`lib algebra faniga asos soldi.
Hatto "algebra" atamasi ushbu kitobning "al-jabr" deb yuritilgan qisqacha nomining aynan ifodasidir. Xorazmiy nomi esa matematika fanida "algoritm" atamasi shaklida o`z ifodasini topdi. Uning "Al-jabr" asari asrlar davomida avlodlar qo`lida yer o`lchash, ariq chiqarish, bino qurish, merosni taqsimlash va boshqa turli hisob va o`lchov ishlarida dasturulamal bo`lib xizmat qildi. Xorazmiyning bu risolasi XII asrdayoq Ispaniyada lotin tiliga tarjima qilinadi va qayta ishlanadi. Xorazmiyning arifmetik risolasi hind raqamlariga asoslangan o`nlikhisoblash tizimining Yevropada, qolaversa, butun dunyoda tarqalishida buyuk ahamiyat kasb etdi. Shunday qilib<sub>r</sub> vatandoshimiz Xorazmiy al-jabrni mustaqil fan darajasiga ko`tarib, algebra faniga asos soldi va tarixda o`zidan o`chmas iz qoldirdi.