1 АҲадкул холмуҳаммад ўҒли савдогарлар устози ёхуд ҳАҚИҚий омад

ТЎЙИБ ЕМАСЛИКНИИНГ ЎЗИ ДАВО
Абдуллоҳ жуда соғлом инсон бўлиб, жанг санъати билан кун 
ора шуғулланар, камондан ўқ узишни ҳар куни машқ қиларди. 
Унга хасталик унга бегона эди. Аллоҳ таоло дард берса шифосини 
ўзи билан беради. Агар у бемор бўлса, шартта рўза тута бошлар, 

---

73
узоғи уч кунда дард чекинарди. Рўза тутган пайтлари овқатдан 
тийилар, саҳарликда сув ичиб, ифторликда сув билан озгина 
хурмо ерди. Унинг наздида рўзадан кўра тезроқ даво йўқ эди. 
Бир куни бир савдогар бозорда гиёҳ сотиб юрганини кўриб 
қолдик. Абдуллоҳ у билан суҳбатлашди.
– Қандай дори сотяпсиз?
– Овқатни тез ҳазм қилдирадиган. 
– Қаердан олиб келдинг?
– Бу савдо сири. 
– Жуда соз. Қанчадан бери шу гиёҳни сотяпсан?
– Икки йилдан буён. Яшаб турган мамлакатимнинг солиқчи-
лари бор-будимни тортиб олишгач, чайқовчилик қилдим. Кейин 
бир табиб билан танишиб унинг дориларини сота бошладим. 
– Илгари нима иш қилардинг?
– Тўқув устахонам бор эди. Ўнта ишчи ишлатардим. Бозордаги 
сотувчим, бир солиқчига йигирма газ матони текинга бермагани 
учун дўкондаги барча молларни тортиб олган. Устидан арз 
қилгандим, уйимгача тортиб олиб қўйди. Арзимни ҳеч ким 
эшитмади.
– Агар сенга Хуросондан шундай устахона очиб берсам, 
ишлайсанми?
– Ишлайман, бироқ оиламни боқишим учун табибнинг 
дориларини сотмасам бўлмайди. 
– Шу дори сотувидан йилига қанча даромад қиласан?
– Юз динор.
– Устахонанг фойда келтиргунча, сенга пул бериб тураман. 
Кейин ҳар ой қилган фойдангнинг ўндан икки қисмини менга 
бериб турасан. Сен билан шерик бўламиз. Бор сармояни мен тика-
ман. Тўқув учун керакли маҳсулотларни ҳам ўзим етказиб бераман. 
Эвазига мана шу ҳазм қилдирадиган дорингни сотмайсан. Бу ерда 
одамлар илм олади, Қуръон ёдлайди, савдогарлик билан шуғул-
ланади. Агар ҳазм қилдирадиган гиёҳдан сотиб ола бошласалар, 
кўп овқат ейишни бошлайди. Илм қалбга кирмайди, данга-
саликлари зиёда бўлади, савдодаги тиришқоқликлари йўқолади, 

---

74
зеҳнлари пасайиб кетади. Шунинг учун сотишни бугуноқ тўхтат. 
Мана олдиндан ўн динор. Агар ушбу дорини сендан бошқаси со-
тишни бошласа, менга хабар бер.
Қўлидаги олтинларга қараб туриб, у одам йиғлаб юборди. Бегона 
юртда, бегона одамдан ўз юртида кўрмаган яхшиликни кўриб 
тургач, қандай ҳам кўз ёш тўкмасин?!
Энди Абдуллоҳнинг музорабаси (шерикчилик) ҳақида ҳам 
айтмасам бўлмас. Ёшимиз олтмишдан ошгач, Абдуллоҳнинг тижорати 
мислсиз кенгайиб кетди. Шу қадарки, карвонсаройларда унинг 
карвони бўлмаган вақт кам бўларди. Унинг маблағи ортгач, 
қўлидан иш келадиган одамлар билан шерикчилик қила бошлади. 
Бутун сармояни у тикади. Шериги иш қилади. Мана шундай 
шерикчиликлари ортидан турли мамлакатларда ўндан ортиқ тўқув 
ва тикув устахоналари, мўйна дўконлари, деҳқончилик ерлари, 
хурмозорлари, тери ошлаш корхоналари, этикдўзлик устахоналари 
ва бошқалар иш бошлади. У шерикчиликдан кўп улуш олмасди. 
Энг кўпи ўндан тўрт қисми бўлиб, у мўйна сотувидан келарди. 
Қолганлари ўндан уч, ўндан икки қисмга шерикчилик эди. Шу 
тариқа у одамларни иш билан таъминлар, турли маҳсулотларнинг 
нархларини ҳам халқ учун қулай қилиб қўярди.
Кўпчилик, тушган пулларни нима қиларди деб, ўйлаши мумкин. 
У ҳеч қачон қўлида катта миқдорда пулни ушлаб турмасди. Юқорида 
айтиб ўтганимдек, илм аҳлига, китоб ёзадиганларга, муҳтожларга, 
беваларга, масжид қурилишига, мадрасага, янги кутубхоналар таш-
кил этишга (китоб нархи жуда баланд бўлиб, бир кичик кутубхона 
очишга кетган пул ўртача тадбиркорнинг икки йиллик даромадидан 
кўпга тушарди) ва бошқа ишларга сарфларди. 
У билан шерикчилик қилганлардан айримлари, хиёнат ҳам 
қиларди. Бир куни илгари соқчилик қилган, қайсидир айби билан 
ишдан четлатилган одам билан савдода музораба қилди. Олти ой 
ўтгач, у касод бўлаётганини айтиб, фойдадан пул ажратмай қўйди. 
Абдуллоҳ одам жўнатиб, ҳақиқатни билгач, ўзи олдига борди. 
Босиқликда шерик билан гаплашди.
– Мен сен билан узоқ йиллар бирга ишлашни ният қилганман. 

---

75
Муаммоингни айтсанг, биргалашиб ҳал қиламиз.
– Касод бўляпман, бу иш менга тўғри келмас экан. Берган 
пулингизга рози бўлинг, мен меҳнатимга розиман.
– Пулимга рози бўлишдан олдин ҳақиқатни билишим керак.
– Яна қандай ҳақиқат? Менга ишонмаяпсизми? Ишонма-
сангиз нега шериклик қилдингиз?
– Шериклик таклифи сендан чиққанди. Чегарадан чиқма. 
Иззатингни билгин. Суриштирдим, фойданг яхши, аммо менга 
бергинг йўқ.
– Ҳали ортимдан жосуслик қилиб юрибсизми? Аллоҳдан 
уялмайсизми?
Шу гапи ортиқча бўлди. У гапини тугатмасидан кўксига тушган 
муштдан ағанаб кетди. Қайтиб қўл кўтармоқчи эди, Абдуллоҳ 
беш-олти марта мушт туширди. Ерга ётиб қолди. Аввал соқчи 
бўлгани учун қўполлик ва қўрслик одати қолмаган экан, акс ҳолда 
бетамизлик қилмасди.
Абдуллоҳ ёқасидан тутиб ўрнидан турғазди ва берадиган пул 
миқдорини ҳозироқ тўлашини талаб қилди. У кексароқ одамдан 
бунчалик важоҳат, жангдаги моҳирликни кутмагани учун ғурурга 
берилганди. Юввош тортиб, дўконидан пул олиб чиқди. Шериклик 
тугатилди.
Абдуллоҳ хотиржам ортига қайтди. У ортиқча асабийлашмас, 
табассум билан енгарди. Бу сафар ҳам шундай бўлди... 
Хуллас, шундай ҳолатлар ҳам бўларди, аммо бу ишлар унинг 
фаолиятига жиддий таъсир этмас, сахийлик, хайру эҳсондан 
тўсмасди. Ёши етмишни қоралаб қолганида айниқса, шамолдек 
сахий бўлиб кетди у. Унинг саҳийлиги ҳақида ҳали авлодлар 
томлаб китоб ёзса ажабмас.