1-амалий иш. Киберхавфсизлик тушунчаси, унинг ташкил етувчиларининг характеристикалари. Ахборотли жамиятда хавфсизлик. Хавфсизлик тушунчаси

Назорат саволлари:

1. 
   Кибербуллинг нима?
   
2. 
   Кибербуллингни қандай аниқлаш мумкин?
   
3. 
   Кибербуллинг қандай хавфларни олиб келади?
   
4. 
   Агар сиз интернет-таъқиб жабрланувчисига айлансангиз нима қилиш керак?
   

9-АМАЛИЙ ИШ.
ОЧИҚ ВА ЙОПИҚ КОДЛИ ДАСТУРЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ.
Ишдан мақсад: Очиқ ва ёпиқ кодли дастурлардан фойдаланишнинг ҳуқуқий асослари бўйича амалий билим ва кўникмаларни шакллантириш.
Ишни бажариш тартиби:

1. 
   Очиқ кодли дастурий таъминот тушунчаси.
   
2. 
   Ёпиқ кодли ёки хусусий дастурий таъминот тушунчаси.
   
3. 
   Очиқ кодли дастурий таъминот ва ёпиқ кодли ёки хусусий дастурий таъминот авзаллик ва камчиликлари.
   

Очиқ кодли дастурий таъминот - бу компютер дастури бўлиб, унинг манба коди Интернетда очиқ бўлиб, дастурчилар уни ҳеч қандай харажациз янги хусусиятлар ва имкониятлар қўшиш учун ўзгартириши мумкин. Бу ерда дастурий таъминот очиқ ҳамкорлик орқали ишлаб чиқилади ва синовдан ўтказилади. Ушбу дастурий таъминот ишлаб чиқувчиларнинг ҳамжамияти томонидан бошқарилади. Агар техник хизмат кўрсатиш талаби мавжуд бўлса, у жамоат ёрдами билан бир қаторда тижорат ёрдамини ҳам тақдим етади. Очиқ кодли дастурий таъминотни бепул олишимиз мумкин. Ушбу дастур баъзида лицензия билан бирга келади, баъзан еса лицензиясиз ҳам келиши мумкин. Ушбу лицензия фойдаланувчиларга қуйидаги баъзи ҳуқуқларни беради:

• 
  Дастурий таъминот ҳар қандай мақсадда ишлатилиши мумкин;
  
• 
  Дастурий таъминот қандай ишлашини ўрганишга имкон беради;
  
• 
  Дастурни ўзгартириш ва такомиллаштириш еркинлиги;
  
• 
  Қайта тақсимлашда чекловлар йўқ.
  

Очиқ кодли дастурий таъминотнинг баъзи мисоллари Андроид, Убунту, Фирефох, Опен Оффиcе ва бошқаларни ўз ичига олади.
Ёпиқ кодли ёки хусусий дастурий таъминот - бу компютер дастури бўлиб, унда манба кодлари очиқ бўлмайди, фақат уни яратган компания ўзгартириши мумкин. Бу ерда дастурий таъминот давлатга тегишли бўлмаган шахс ёки ташкилот томонидан ишлаб чиқилади ва синовдан ўтказилади. Ушбу дастурий таъминот уни ишлаб чиққан шахслар ёки гуруҳларнинг ёпиқ жамоаси томонидан бошқарилади. Ушбу дастурий таъминотни ва агар техник хизмат кўрсатиш талаби мавжуд бўлса, уни тижорат ёрдамини олиш учун пул тўлаш керак бўлади. Компания фойдаланувчиларга ушбу дастурий таъминотдан фойдаланиш учун ҳақиқий ва аутентификация қилинган лицензияни беради. Аммо бу лицензия фойдаланувчиларга ҳам баъзи чекловлар қўяди:

• 
  Ушбу дастурий таъминотни компютерларга ўрнатишлар сони;
  
• 
  Дастурий таъминотни ноқонуний равишда алмашиш бўйича чекловлар;
  
• 
  Дастурий таъминот ишлай оладиган вақт оралиғи;
  
• 
  Фойдаланишга рухсат берилган хусусиятлар сони.
  

Хусусий дастурий таъминотнинг баъзи мисоллари Wиндоwс, МаcОС, Интернет Ехплорер, Гоогле Еартҳ, Миcрософт Оффиcе ва бошқаларни ўз ичига олади.
Сиз ишлаётган ташкилот маълум даражада очиқ кодли дастурий таъминотдан (Опен Соурcе Софтwаре, ОСС) фойдаланиш еҳтимоли юқори. Очиқ кодли дастурий таъминотнинг афзалликлари аниқ бўлса-да, очиқ кодли дастурий таъминот муҳим ҳуқуқий хавфларни келтириб чиқариши мумкин, бу еса ҳал қилиниши керак бўлган масаладир. Ушбу хавфларни бошқаришнинг енг яхши усули аниқ ёзилган ва мажбурий ОСС сиёсатига ега бўлишдир.
Умуман олганда, ОСС лицензияси ҳуқуқий жиҳатдан қонуний дастурий таъминотга ишора қилади. Худди шу дастурий таъминот турли лицензиялар остида, дастлабки ишлаб чиқувчини танлашда тарқатилиши мумкин.
ОСС лицензияларининг кўп турлари мавжуд. Бироқ, аксарият ОСС лицензиялари орасида умумий атрибутлар мавжуд. Асосий умумий атрибутлардан иккитаси:

• 
  фойдаланувчилар дастурий таъминотдан еркин фойдаланиши, ўзгартириши ва тарқатиши мумкин; 
  
• 
  манба коди (яъни, инсон ўқиши мумкин бўлган код).
  

Ушбу ҳуқуқлардан фойдаланишни таъминлаш учун юқоридаги атрибутлар тақдим етилади. Бу ОССни хусусий дастурий таъминотдан ажратиб туради. Хусусий дастурий таъминот лицензиялари билан одатда нусха кўчириш, ўзгартириш ёки қайта тарқатиш тақиқланади ва фақат объект коди (яъни, машина ўқилиши мумкин бўлган код ёки "компиляция қилинган шакл") тарқатилади. Бунинг аҳамияти шундаки, дастурий таъминотни самарали ўзгартириш учун ишлаб чиқувчи одатда манба кодига кириши керак бўлади.
Ушбу сиёсатлар нима учун зарурлигини тушуниш учун биринчи навбатда бундай сиёсатга ега бўлмаслик хавфини тушуниш керак. Қуйида тушуниш керак бўлган асосий масалалардан баъзилари келтирилган.
Нима учун ОСС сиёсати ҳуқуқий хавфдан қочиш керак?
Еҳтимол, ОСС дан фойдаланишдаги енг катта хавф шундаки, у хусусий дастурий таъминотга ушбу дастурий таъминотнинг манба кодини бошқаларга ҳам тақдим етиш талаби сабабли таъсир қилиши мумкин. Бу кўпинча хусусий дастурий таъминотнинг ОСС "бузилиши" деб аталади. Баъзи ОСС лицензиялари (масалан, ГПЛ лицензияси) ҳар қандай дастурий таъминот ГПЛ (Генерал Публиc Лиcенсе – Умумий Оммавий Лицензия) лицензияланган кодни ўз ичига олган дастурий таъминот умумий оммавий лицензия шартларига мувофиқ лицензияланган бўлиши кераклигини талаб қилади. Бунинг иккита муҳим натижаси қуйидагилардан иборат:

• 
  ушбу дастурий таъминотнинг манба коди дастурий таъминотни олувчиларга тақдим етилиши керак;
  
• 
  фойдаланувчилар ушбу дастурий таъминотни бепул нусхалаш, ўзгартириш ва қайта тарқатиш ҳуқуқига ега бўлиши керак. Агар ушбу дастурий таъминот хусусий дастурий таъминот бўлиши учун мўлжалланган бўлса, бу ҳалокатли бўлиши мумкин.
  

Юқорида тақдим етилган хавфлар назарий аҳамиятга ега емас балки амалий ёндашувни талаб етади. Ҳозирда бир қатор ОСС мажбуриятлари муваффақиятли амалга оширилган. ОСС лицензиясига риоя қилишнинг кучайиши тенденцияси бугунги кунда жадаллик билан ўсиши кузатилмоқда. Ушбу тенденция ОСС адвокатлик гуруҳлари ( Еркин дастурий таъминот жамғармаси ёки дастурий таъминот еркинлиги қонуни маркази) томонидан бошқа компанияларга нисбатан тижорат тузилмалари томонидан қўлланилишига ўтишдир.