1-амалий иш. Киберхавфсизлик тушунчаси, унинг ташкил етувчиларининг характеристикалари. Ахборотли жамиятда хавфсизлик. Хавфсизлик тушунчаси

7-АМАЛИЙ ИШ.
Операцион тизим платформа ва дастурлаш тилини танлаш услублари таҳлили
Ишдан мақсад: Интернет етикаси тушунчаси бўйича амалий билим ва кўникмаларни шакллантириш.
Ишни бажариш тартиби:

1. 
   Компютерт етикаси тушунчаси билан танишиш.
   
2. 
   Интернет етикаси тушунчаси билан танишиш.
   
3. 
   Очиқ кодли дастурий таъминот ва ёпиқ кодли ёки хусусий дастурий таъминот авзаллик ва камчиликлари.
   

Компютер етикаси - бу шахс ёки гуруҳнинг компютердан фойдаланиш пайтида қандай хатти-ҳаракатларни амалга оширишини бошқарадиган ахлоқий тамойиллар тўпламидир. Компютер етикаси - бу компютерлардан фойдаланишни тартибга солувчи ахлоқий тамойиллар тўплами бўлиб, компютер етикасининг кенг тарқалган муаммоларидан бири муаллифлик ҳуқуқи билан боғлиқ ҳолатлардир.

Муаллифнинг рухсатисиз муаллифлик ҳуқуқи билан ҳимояланган контентни кўчириш, бошқаларнинг шахсий маълумотларига кириш ахлоқий меъёрларни бузадиган ҳолатга мисоллардир.

Интернет етикаси Интернетдан фойдаланиш учун мақбул хатти-ҳаракатни англатади. Интернетдан фойдаланишда биз ҳалол бўлишимиз, Интернетда бошқаларнинг ҳуқуқлари ва мулкини ҳурмат қилишимиз керак. Интернет тармоғидан оила ва дўстлар билан мулоқот қилиш учун фойдаланиш керак. Нотаниш одамлар билан суҳбатлашишдан ва номаълум шахсларга електрон почта хабарларини юборишдан сақланиш зарур. Биз нотаниш одамлар билан суҳбатлашиш ва електрон хатларни юбориш билан боғлиқ хавфлардан хабардор бўлишимиз керак. Ўзини бошқа бировдек кўрсатиш ҳам интернет етикасининг бузилиши сифатида баҳоланади. Биз интернетдан ўзимизни бировга ўхшатиб, алдаш учун фойдаланмаслигимиз керак. Интернет оламида бошқаларни алдаш учун ўз шахсимизни яшириш жиноят ҳисобланиб бошқалар учун ҳам хавф туғдириши мумкин.

Норматив бўлмаган лексикадан сақланиш. Биз интернетдан ўзимизни бировга ўхшатиб, алдаш учун фойдаланмаслигимиз керак. Интернет оламида бошқаларни ҳақоратлаш, ахлоқсиз лексика ва ҳаракатлар, ўз шахсимизни яшириш жиноий жавобгарликка олиб келиши мумкин.
Шахсий маълумотларни яшириш. Уй манзили, телефон рақамлари, қизиқишлар, пароллар каби шахсий маълумотларни бегоналарга бермаслигимиз керак. Фотосуратлар нотанишларга юборилмаслиги керак, чунки улар билмаган ҳолда нотўғри ишлатилиши ва бошқалар билан бўлишиши мумкин.
Юклаб олиш пайтида. Интернет мусиқа тинглаш ва билим олиш,шунингдек, видеоларни томоша қилиш ва виртуал ўйинларни ўйнаш учун ишлатилади. Уларни ноқонуний равишда юклаб олиш ёки муаллифлик ҳуқуқи билан ҳимояланган материалларни алмашиш учун фойдаланмаслигимиз керак. Барча муаллифлик ҳуқуқлари ва муаллифлик ҳуқуқи масалалари муҳимлигини билиши керак.
Интернетга кириш. Интернет ҳар бир киши учун вақтни тежайдиган восита бўлиб, ўқув дастурларини амалга ошириш имкониятларини кенгайтиради. Таълим жараёни тегишли ва ишончли маълумотни тез ва осон топиш, бу маълумотларни танлаш, тушуниш ва баҳолаш каби хусусиятларга боғлиқ. Интернетда маълумот қидириш бу кўникмаларни ривожлантиришга ёрдам беради. Талабалар синфдаги машғулотларлар ва уйга олиб бориладиган вазифаларни бажаришда веб-сайт таркибини солиштиришлари, муайян контентнинг мақсади, аниқлик ва ишончлиликни аниқлаш ва баҳолаш мезонларини мустақил амалга оширишлари талаб етилади. Кўпгина сайтлар муаммолар бўйича алоҳида қарашларни қабул қилганлиги сабабли, Интернет фактларни шахсий фикрдан ажратиш ва субъективлик ва объективликни ўрганиш кўникмаларини ривожлантириш учун фойдали воситадир.
Компютер фойдаланувчилари учун ахлоқий қоидалар.

• 
  Бошқа фойдаланувчиларга зарар етказиш учун компютерлардан фойдаланманг.
  
• 
  Бошқа шахсларнинг маълумотларини ўғирлаш учун компютердан фойдаланманг.
  
• 
  Егасининг рухсатисиз файлларга кирманг.
  
• 
  Муаллифнинг рухсатисиз муаллифлик ҳуқуқи билан ҳимояланган дастурий таъминотни ноқонуний кўчирманг.
  
• 
  Ҳар доим муаллифлик ҳуқуқи қонунлари ва сиёсатларини ҳурмат қилинг.
  
• 
  Бошқалардан ҳам худди шундай нарсани кутганингиздек, бошқаларнинг шахсий ҳаётини ҳурмат қилинг.
  
• 
  Бошқа фойдаланувчининг компютер ресурсларидан уларнинг рухсатисиз фойдаланманг.
  
• 
  Интернетдан ахлоқий фойдаланинг.
  
• 
  Ноқонуний интернет алоқаси ва фаолияти ҳақида маълумотга ега бўлсангиз Интернет провайдерлари ва маҳаллий ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига мурожаат қилинг.
  
• 
  Фойдаланувчилар ўзларининг идентификатори ва паролларини ҳимоя қилиш учун жавобгардирлар. Ёдга олиш учун уларни қоғозга ёки бошқа жойга ёзмасликлари керак.
  
• 
  Фойдаланувчилар парол маълумотлари, файллар ва бошқаларни ўз ичига олиши мумкин бўлган бошқаларнинг маълумотларини олиш ёки ўзгартириш учун компютерлардан атайлаб фойдаланмасликлари керак.
  

Интернет етикаси ҳақиқатан ҳам кенг атама бўлиб, у асосан жамиятимиз ҳаётининг ривожланиши интернетнинг ролини таҳлил қилишни назарда тутади. Интернет бундай ҳаётнинг ривожланишида ижобий рол ўйнаяптими ёки бизга қандайдир тарзда халақит бермоқдами?
Бу тушунча остида кўплаб муаммолар мавжуд. Ижтимоий тармоқларнинг инсоний муносабатларни яратишдаги ролидан тортиб, шахсий дахлсизлик, тармоқ бетарафлиги, интернетга кимлар кириши ва кирмаслиги, катта маълумотлар екотизимини ривожлантириш, тўпланган маълумотлар ким томонидан ва ким ҳақида ва қандай мақсадларда фойдаланилиши. Буларнинг барчаси интернет етикаси тушунчасининг ташкил етувчилари сифатида еътироф етилади.  Ушбу атама билан боғлиқ турли хил мунозаралар ва янги саволлар тобора кўпайиб бормоқда, чунки интернет ҳаётимизнинг ҳар бир жабҳаси билан боғлиқ.
Конфиденсиаллик. Интернет етикасига оид енг қизиқарли ахлоқий саволлардан бири интернетда конфиденсиаллик тушунчаси атрофида айланади. Интернет юридик ташкилотлар, ҳукумат ёки уларнинг ҳар иккаласи томонидан оммавий кузатув воситасига айланаётган бўлса ҳам ижодкорлик, сўз еркинлигини, интернет олами бўйлаб чегарасиз маълумот алмашиш еркинлигини таклиф қилувчи восита бўлиб қолиши мумкинми?
Бугунги кунда тобора кўпроқ одамларнинг шахсий маълумотларининг тўпланиши ва сақланиши ҳамда улар ўзлари билмаган турли хил йўллар билан ўзларига ёки ўзгаларга қарши фойдаланилишини истамасликлари ҳақида ташвишланаётганини кузатилмоқда. Бу одамларга мулоқот қилиш имконини беришнинг ажойиб усули бўлган интернет учун ҳақиқатан ҳам муаммога айланиб бормоқда.
Маълумотлар ҳажмининг ортиши. Интернетнинг юксалиши олиб келган ҳодисалардан бири бу  маълумотларнинг катта ҳажмларини тўплаш ва таҳлил қилиш бўлиб, бу маълумотлар ким ёки нима ҳақида тўплангани, ким бундай маълумотларни йиғишдан манфаатдор еканлиги ҳар доим ҳам назоратга олинган бўлиши керак.
Етик нейтраллилик. Интернет ривожланишининг ахлоқий тамойилларидан бири бу тармоқ нейтраллиги бўлиб, Интернет тармоқлари контроллерлари (бошқарувчи) мавжуд бўлган контент турларини саралай олмайди ва барча турдаги информация оқими тармоқда ҳаракатланиши мумкин бўлади. Ҳақиқатан ҳам ушбу тармоқларни бошқарадиган компаниялар фойда олиш йўлларини топишга ёки баъзи контентни бошқалардан кўра кўпроқ истеъмол қилишни рағбатлантиришга ҳаракат қилаётгани сабабли, бу тобора қийинлашмоқда. Ва тартибга солувчилар компаниялар фуқаролик еркинликларига аралашмоқда ва оддий интернет фойдаланувчилари холис, нейтрал интернет каналига ега бўлиш учун ҳаракат қилмоқдалар. Интернет алоқа ва маълумот узатиш учун нейтрал майдони бўлиб қоладими ёки қайсидир маънода контентга аралашув маъқул жараёнми? Бу еркинлик ва умуман ахборот олиш учун муҳим йўналишлардан ҳисобланади.
Интернетга кириш. Ҳозирда ҳаттоки Силикон водийсида ҳам интернетга кириш имконига ега бўлмаган ёки фақат телефонлари орқали ва кенг полосали интернет тармоғига уланиш имкониятига ега бўлмаган жуда кўп одамлар бор. Кўпчилик талабалар метро яқинида ёки бепул Wи-Фи мавжуд бошқа жойда интернетга тармоғига уланиш учун ўтиришга мажбур еканлиги ҳам айни ҳақиқатдир.
“Интернетга кириш жамиятимизда инсон ҳуқуқи сифатида кўриб чиқилиши керакми?” - деган саволнинг пайдо бўлиши табиий ҳол. Чунки ҳаттоки АҚШда ҳали ҳам жуда кўп одамлар ушбу муаммо билан курашаётгани АҚШ ҳукумати учун алоҳида мавзу бўлиши аниқ.
Интернециз постиндустриал жамият мавжудлигини тасаввур қилиш қийин. У замонавий дунёнинг ажралмас қисмига айланди. Дунёқарашимизни ўзгартириб, янги имкониятлар очди. Глобал тармоқ узоқ вақтдан бери ҳаётнинг барча жабҳаларига: ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маънавий соҳаларга кириб келган. У бутун дунё бўйлаб миллиардлаб одамлар томонидан қўлланилади. Унинг ёрдамида одамлар ишлашлари, ўқишлари, мулоқот қилишлари, дам олишлари, керакли маълумотларни излашлари, харид қилишлари мумкин. Бироқ, бутун дунё бўйлаб тармоқ келтирадиган ва инкор етиб бўлмайдиган афзалликлар билан бир қаторда, унда сезиларли камчиликлар ҳам мавжуд. Шу сабабли нафақат ҳар бир шахс, балки бутун жамият зарарлардан ҳимояланган емас. Интернетнинг асосий камчиликларидан бири бу интернет оламида ахлоқнинг деярли йўқлиги. Албатта, у жуда оз миқдорда мавжуд. Wеб-сайтлар, блоглар, жамоалар, ижтимоий тармоқлар, ўзларининг профессионал обрўсини қадрлайдиган ташкилотлар ва шахслар учун интернет етикаси муҳим ташкил етувчи сифатида қаралади. Афсуски, шуни тан олиш керакки, Интернет маконида ахлоқ ҳали жуда кам. Бу еса, ўз навбатида, маълум таҳдидларни келтириб чиқаради. Масалан: шахсий маълумотларни ўғирлаш, интеллектуал мулк, Интернетдаги фирибгарликнинг барча турлари, вируслар ёки хавфли маълумотларни ўз ичига олган веб-сайтлар ва жамоалар (ёлғон, зўравонлик тарғиботи, порнография ва бошқалар), безорилик ва нафрат, ўз хизматларини сотадиган кўплаб сохта "профессионаллар".