1-амалий иш. Киберхавфсизлик тушунчаси, унинг ташкил етувчиларининг характеристикалари. Ахборотли жамиятда хавфсизлик. Хавфсизлик тушунчаси

Рақамли суверенитет даврида киберхавфсизлик бўйича халқаро ҳуқуқ.
Фома Аквинский ўзининг " Сумма Тҳеологиcа " асарида шундай деб таъкидлаган еди: "Ҳуқуқ - бу жамият ҳақида қайғурадиган инсонлар томонидан яратилган умумий фаровонлик учун қоидалар институтидир". Афсуски, бу таъриф кибермакондаги халқаро ҳуқуққа мутлақо мос келмайди. Кибермаконда самарали халқаро ҳуқуқий ҳужжатларнинг йўқлиги назарий ва сиёсий мунозараларда кўп муҳокама қилинмоқда, чунки кибермакондаги мураккабликлар иштирокчиларнинг келишувларга еришишини қийинлаштирмоқда. Баҳсли мунозаралар, асосан, давлатлар кибермаконга оид халқаро ҳуқуқни шакллантиришда кўпроқ рол ўйнаши керак деб ҳисоблайдиганлар ва кибермакон еркин ва мустақил ҳудуд бўлиб қолиши кераклигини таъкидлайдиганлар ўртасида боради. Кибермаконга оид халқаро ҳуқуқнинг манфаатдор томонлари ва халқаро ташкилотлар оʻртасида мунозаралар динамик характерга ега. Аммо, бу мунозараларнинг барчаси бир нуқтада кесишади: кибермаконда халқаро ҳуқуқий режимнинг йўқлиги кибермакондаги иштирокчиларнинг ва юрисдикциясининг мураккаблиги натижасидир. Буни сўнгги бир неча йил ичида бир қанча халқаро субектлар, асосан гегемон давлатлар Интернет билан боғлиқ маълумотлар, алоқалар, маълумотлар ва инфратузилма устидан назоратни амалга ошириш манфаатдорлигини ошириш мақсадида рақамли суверенитет ғоясини илгари сураётгани билан янада мураккаблашди. Бинобарин, бу халқаро киберхавфсизлик ҳуқуқининг келажаги учун каттароқ муаммоларни келтириб чиқаради. Шунинг учун, рақамли суверенитет даврида кибермакондаги давлатларнинг хатти-ҳаракатларига халқаро ҳуқуқ нормаларини қўллаш мумкинлиги бахсли масала бўлиб қолмоқда. Ушбу мавзу иккита асосий муҳокамага бўлинган:

1. 
   халқаро ҳуқуқ ва кибермаконда бошқарувнинг долзарб муаммолари;
   
2. 
   кибермакон ва рақамли суверенитетга оид халқаро ҳуқуқ. 
   

Кибермаконга оид пухта ишлаб чиқилган халқаро ҳуқуқ халқаро оммавий ҳуқуқда юрисдиксия, арбитраж, ҳуқуқий ҳужжатлар ва юриспруденсия билан боғлиқ муаммоларни ҳисобга олган ҳолда давлатларга самарали татбиқ етилиши жуда мураккаб вазифалардан бири бўлиб келмоқда. Кибермаконда халқаро ҳуқуқ нормаларининг қўлланилиши рақамли суверенитет меъёрларини илгари суриш тенденсияси кучайганлиги сабабли тобора қийинлашмоқда.
Халқаро ҳуқуқ ва кибермакон бошқарувидаги мавжуд муаммолар.
Кибермаконнинг халқаро ҳуқуқ билан тартибга солиниши ғояси жаҳон ҳамжамиятида янгилик емас. 1996-йилдан бери кибермаконда халқаро ҳуқуқни шакллантиришга қаратилган саъй-ҳаракатлар юридик експертлар, бизнес субъектлари ва ҳукуматлар томонидан доимий равишда таклиф қилинган ва рад етилган. Халқаро ҳуқуқнинг кибермаконни қандай бошқариши ҳақида учта асосий ғоя мавжуд:

• 
  Либерал институционалистлар;
  
• 
  Киберлибертаристлар;
  
• 
  Ҳукуматчилар. 
  

Бу (1997) каби либерал институционалистлар кибермаконни бошқаришда халқаро институтлар ва қоидаларга асосланган кўп томонлама муносабатларнинг муҳимлигини таъкидлайдилар. Жон Барлоу (1996) каби киберлибертаристлар кибермакон ташқи босим ва Интернет еркинлигига халақит берадиган ҳар қандай репрессив қоидалардан озод бўлиши керак деган ғоя тарафдорлари бўлса, Жеймс Люис (2010) каби ҳукумат тарафдор олимлар давлатларда кибермаконни бошқариш учун миллий ва халқаро ҳуқуқни шакллантириш мажбурияти бор, деб ҳисоблайдилар. Бу учта асосий ғоя халқаро ҳуқуқнинг кибермаконда ривожланишида ўз ифодасини топди. Ушбу давом етаётган баҳсли мунозаралар туфайли кибермакон бўйича мажбурий ва яхши ишлайдиган халқаро қонун ҳали ҳам яратилган емас. Ушбу баҳс халқаро оммавий ҳуқуқнинг асосий тамойиллари ва хусусиятлари билан боғлиқ бўлган кибермаконда халқаро ҳуқуқни шакллантиришнинг учта асосий масаласига асосланади:

• 
  Юрисдикция;
  
• 
  Арбитраж;
  
• 
  Ҳуқуқий ҳужжатлар ва юриспруденсия.
  

Басак Кали фикрига кўра Халқаро ҳуқуқдаги юрисдикциялар асосан халқаро ҳуқуқнинг предмети ёки халқаро муносабатлар субъектлари ва қонун расмий равишда қўлланилиши мумкин бўлган ҳудудийликни англатади. Ҳуқуқ субъектлари ёки кибермакондаги иштирокчилар жуда хилма-хилдирлар. Давлат органлари, йирик интернет компаниялари, кичик ва ўрта корхоналар, хакерлардан тортиб то жисмоний шахсларгача кибер оламнинг ажралмас қисмларидир. Интернет ўз табиатига кўра ҳам барча иштирокчиларга турли хил хизматларни анонимликни сақлаган ҳолда тақдим етади. Бу турли иштирокчиларнинг ҳам кибермаконни қандай тартибга солиш кераклиги ҳақида ўз манфаатлари ва хавотирлари борлигидан далолатдир. Қайси субъектлар кибермаконда халқаро ҳуқуқни яратиш ва уларга бўйсуниш ҳуқуқига ега еканлигини ва қайси масалаларни тартибга солиш кераклигини ҳал қилиш жуда қийин. Шунингдек, иштирокчиларнинг қандай ҳаракатларни амалга ошираётгани ва улар қаерда қилинаётганини аниқлаш тобора қийинлашиб бормоқда. Академик матнларда ёки сиёсатни ишлаб чиқишда кўплаб мунозаралар, айниқса, киберетика атрибутини муҳокама қилишга қаратилган. Бироқ, бу мунозараларда ягона доминант ва устун овознинг ўзи йўқ. Чунки, бу нисбатан келишилган ва халқаро режимларда амал қилувчи, масалан, ИНТЕРПОЛ, Еуропол, АСЕАНАПОЛ ва БМТ нинг жиноятлар ва наркотикларга қарши курашиш бошқармаларида ишлайди. Кибермакондаги доменга келсак, халқаро иштирокчилар кибермаконнинг мақоми бўйича келишувга ериша олишмаяпти. Чунки глобал интернет давлатларнинг умумий мулки сифатида жисмоний ҳудудига тегишли ёки уларнинг миллий келиб чиқишига асосланиши билан баҳоланади. Натижада бугунги кунгача халқаро киберҳуқуқнинг юрисдикциясини белгилаш жиддий муаммоларни келтириб чиқармоқда.
Иштирокчиларнинг мураккаблиги ва юқорида муҳокама қилинган масалалар арбитражда қўшимча мураккабликларни келтириб чиқаради. Халқаро оммавий ҳуқуқ низоларни ҳал етиш ва арбитражнинг аниқ механизмларини талаб қилади. Бу қонун фойдаланувчилар ва юридик шахслар учун кибермаконни назоратлашда ҳамма учун мажбурий бўлишини таъминлайди. Кибермакон ҳуқуқида унинг субъектлари хилма-хиллиги туфайли низоларни ҳал қилиш ва арбитраж механизмлари мандатини ким олиши кераклиги ҳақида умумий қабул қилинган ҳуқуқий норма ҳали мавжуд емас. Арбитраж кибермакондаги хатти-ҳаракатларга нисбатан аллақачон мавжуд, лекин у асосан халқаро судда емас, балки миллий ҳуқуқ тизимида содир бўладиган савдо ва жиноятчилик билан боғлиқ. Шундай қилиб, бу ҳолат қонуннинг холислигига путур етказиши мумкин, чунки давлатлар гўёки бундай ҳуқуқий тизимда кўпроқ баҳслашиш ҳуқуқига ега. Нидерландиянинг Гаага шаҳридаги Доимий арбитраж суди кибермаконда судя сифатида қаралиши мумкин, чунки у аллақачон коинот, енергетика ва атроф-муҳит билан боғлиқ ишларда юрисдикция кучига ега. Бироқ, кибермакон билан боғлиқ саволларга жавоб беришда бундай мандат ва ваколатларни илгари суриш учун ҳукумат вакилларидан қатъий розилик талаб қилинади.
Арбитраж билан боғлик масалаларда юридик воситалар ва ҳуқуқшуносликнинг кибермакондаги қийинчиликларини ҳисобга олиш керак. Ҳар иккиси ҳам икки даражада ўтказилади:

• 
  Миллий;
  
• 
  Халқаро;
  

Ривожланган мамлакатларда кибермаконга оид ҳуқуқийқарашлар нисбатан етарлича ривожланган. Федерал даражада қабул қилинган учта асосий қоидалар АҚШда тўла-тўкис ишламоқда. Булар:

• 
  ҲИПАА ёки Ҳеалтҳ Инсуранcе Портабилитй анд Аccоунтабилитй Аcт (1996);
  
• 
  Грамм-Леач-Биллей - Молиявий хизматларни модернизация қилиш қонуни (1999);
  
• 
  Миллий хавфсизлик қонунида (2002). 
  

Франсияда қонун чиқарувчи миллий орган 1988 йилдан бери кибермакон бўйича ҳуқуқий асосларни ишлаб чиқаяпти. Россия федерал органлари ҳам "Шахсий маълумотлар тўғрисида"ги Россия федерал қонунини 2006-йилда қабул қилди. Бироқ, бу мамлакатлар кибермаконга турли хил нуқтаи назар билан қарашади, чунки Россия зиддиятли тарзда шахсий дахлсизлик ҳуқуқларида хавфсизлик муаммосини АҚШдан устун деб белгилайди. Сноуден масаласи жамоатчилик еътиборига тушганидан бери худди шундай муаммо муҳокамаларга сабаб бўлмоқда. Малайзия ва Индонезия каби ривожланаётган мамлакатларда киберҳуқуқий базани ўргансак, бу номутаносиблик янада кенгаяди. Малайзияда фуқаролар маълумотларига чуқур давлат аралашуви учун имкон яратадиган мустақил кибер акт ёки қонун лойихаси мавжуд емас. Индонезиянинг аҳволи бундан ҳам ёмонроқ - унинг таклиф қилинган киберхавфсизлик тўғрисидаги қонуни 2019-йилнинг сўнгги бир неча ойи ичида инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ муаммолар сабабли талабаларнинг оммавий намойишлари туфайли қабул қилиниши қолдирилди. Ушбу миллий ҳуқуқий базанинг номутаносиблиги кибермакон бўйича самарали халқаро ҳуқуқнинг йўқлиги миллий ҳуқуқий ҳужжатларга қандай таъсир ўтказишини кўрсатади. Халқаро миқёсда киберхавфсизлик тўғрисидаги қонун жуда кам ўрганилган. Дарҳақиқат, Будапешт конвенсияси кибермакон бўйича ягона халқаро шартнома ҳисобланади. Аммо бу низоларни ҳал қилишнинг мажбурий механизмининг йўқлигини, давлатлар ва халқаро ташкилотларнинг ушбу йўналишда иш олиб борамаётганини англатмайди. Шунга қарамай, халқаро ҳуқуқ миллий миқёсда амалга ошириладиган аниқ ҳуқуқий амалиёт ва қонун билан мустаҳкамланган ҳуқуқий ҳужжатларни талаб қилади. Юқорида айтиб ўтилганидек, турли мамлакатларда кибермакон бўйича миллий қонунчилик тизимининг номутаносиблиги туфайли бу ҳали ҳам мумкин емас. Белгиланган доменлар ва рақамлар учун Интернет корпорацияси (ИCААН), Халқаро електралоқа иттифоқи (ИТУ) ва Интернетни бошқариш форумлари каби ташкилотлар кибермаконни назорат қилиш ва уни бошқаришга кўмаклашувчи ҳуқуқий нормаларни ишлаб чиқишда ўз фаолиятини олиб бормоқда. Афсуски, уларнинг ҳеч бири халқаро ҳуқуқнинг алоҳида давлатларга қандай самарали татбиқ етилишини ҳал қилолмаяпти. Уларнинг ҳеч бири тегишли ва мажбурий халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар ва суд амалиётини муваффақиятли татбиқ етолмайди. Шунга кўра, кибермакон бўйича халқаро ҳуқуқ ҳозирда самарали емас ва уни давлат субъектларига юклаш қийинроқ кечмоқда.