1-амалий иш. Киберхавфсизлик тушунчаси, унинг ташкил етувчиларининг характеристикалари. Ахборотли жамиятда хавфсизлик. Хавфсизлик тушунчаси

Кибермакон ва рақамли суверенитет бўйича халқаро ҳуқуқ
Кибермакон бўйича халқаро ҳуқуқнинг мураккабликлари ва муаммолари рақамли суверенит`етни илгари суриш бўйича сўнгги тенденция туфайли тобора кўпроқ мраккаблашиб бормоқда. Рақамли суверенитет - бу халқаро иштирокчилар томонидан рақамли соҳадаги кириш, ахборот, алоқа, тармоқ ва инфратузилмани назорат қилиш ва бошқариш ғоясидир. Сўнги йилларда бу ғоя кибермакондаги учта тарихий ҳодиса туфайли оммалашиб бормоқда:

• 
  Хитой ва Россиянинг рақамли суверенитет бўйича кибериттифоқи; 
  
• 
  Сноуден ва Викиликс иши; 
  
• 
  ГАФА (Гоогле-Аппле-Фаcебоок-Амазон) нинг юксалиши.
  

Хитой ва Россиянинг рақамли суверенитет бўйича кибер иттифоқи рақамли суверенитетнинг муҳим асосига айланади. Чунки ҳар икки давлат ҳам ўзларининг миллий манфаатларини ҳимоя қилиш учун бундай ғояни фаол равишда илгари сурмоқда, бу асосон ИТУ, ИCАНН, ИАНА ва Интернет бошқаруви форуми каби кўплаб муассасаларнинг глобал интернет бошқарувига аралашмаслик тамойилини асослаб, ўзларининг кибермаконини кўпроқ назорат қилиш мақсадини талаб қилмоқдалар. Бу жараён рақамли суверенитет ғояси интернет бетарафлигига қаршими ёки йўқми деган баҳс-мунозараларга сабаб бўлади. Бироқ, уларнинг саъй-ҳаракатлари ўзларининг кибермаконлари устидан давлат парадигмасини таъсирчан тарзда ўзгартиради, чунки бу ғоя Саудия Арабистони ва Миср каби давлатлар томонидан қўллаб-қувватланади. Уларнинг саъй-ҳаракатлари, шунингдек, Европа Иттифоқини Интернетга рухсат беришни қайта кўриб чиқишга чақирди, чунки Сноуден-Wикилеакс иши жамоатчилик еътиборини хавфсизлик масалаларига кўпроқ қаратишга ундамоқда. Хавфсизлик ва маълумотларни ҳимоя қилиш масалалари тобора кўпроқ Европа Иттифоқининг кибермакон бошқарувини қўллаб-қувватлаши керакми ёки йўқми деган мунозаралар марказига айланди. Кейинчалик, бу қараш юксалаётган йирик интернет компанияларининг, айниқса ГАФАнинг назорациз хатти-ҳаракатлари туфайли иқтисодий нуқтаи назарга қадар кенгайди. ГАФА нинг жуда тез суръатларда юксалиши Европа Иттифоқини бизнес инқилобининг олдини олиш ва бутун Европада инновациялар ва интернет имкониятларини қўллаб-қувватлаш учун рақамли екотизимни кўриб чиқишга мажбур қилди.
Бу ҳолатлар, шубҳасиз, кибермакон бўйича халқаро ҳуқуқнинг янги муҳитини давлат субъектлари учун қулай шароитда белгилаб беради. Рақамли суверенитетнинг ушбу тарғиботлари ва ютуқлари нафақат нодавлат субъектлари ва интернетнинг бетарафлигини бузиши мумкин, балки кибермакондаги еркинлик ва мустақиллик саволларининг пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Булар, шунингдек, киберхавфсизлик бўйича потенциал келишилган халқаро ҳуқуқни бузади. Бунинг сабаби, рақамли суверенитет потенциал равишда ажратилган кибер маконни яратиши мумкин, чунки у давлатлар томонидан ҳудудий асосда чуқур тартибга солинади. Рақамли суверенитет ғояси ҳозирги глобал интернетни узиб қўяди. Натижада, халқаро иштирокчиларнинг кибермакон бўйича самарали ва мажбурий халқаро ҳуқуқни шакллантириш бўйича келишувга еришиш имкониятини кучайтиради. Бу, шунингдек, киберҳуқуқбузарликлар бўйича ишларни Давлат иштирокчиларига кўриб чиқиш имкониятини кучайтиради, чунки рақамли суверенитет аралашмаслик тамойиллари билан мустаҳкамланган.
Сўнгги йилларда қайд етилган кўплаб кибер инсидентлар шуни кўрсатмоқдаки, киберхавфсизлик масаласи халқаро сиёсатнинг бир қисмига айланиб улгурди. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ) ва Европа Иттифоқи каби бир қанча халқаро ташкилотлар кибермаконни бошқариш ташаббусларини илгари сурмоқда. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ва Европа Иттифоқи кибер таҳдидларга чидамлиликни таъминлаш сиёсатида етакчи рол ўйнашга интилмоқда. Бироқ, бу ташаббуслар ҳалигача тегишли қонун -қоидалар яратилишга олиб келмади.
Давлатлар кибермаконни (глобал интернетнинг ишлашига имкон берувчи техник архитектурани) бошқаришга ва кибермакондаги бошқарувга еътиборни кучайтирар екан, халқаро ҳуқуқнинг киберконтекстдаги роли ортиб бормоқда.
Халқаро ҳуқуқ давлатлар ва бошқа халқаро манфаатдор томонлар (асосан халқаро ташкилотлар) оʻртасидаги муносабатларни турли тақиқлар, талаблар ва рухсатлар орқали тузади. Шундай қилиб, халқаро ҳуқуқ қурол-яроғ савдосидан тортиб, атроф-муҳитни мухофаза қилишга қадар глобал бошқарув масалаларини тартибга солиш учун йўлни тақдим етди.
Бир нечта истиснолардан ташқари (кибержиноятлар бўйича Будапешт конвенцияси ва ҳали кучга кирмаган Африка Иттифоқининг Киберхавфсизлик ва шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш бўйича конвенцияси), халқаро ҳуқуқда кибермаконни тартибга солиш бўйича махсус қоидалар мавжуд емас. Бундан ташқари, кибермакон технологиялари ҳали ҳам янги, ҳам динамик соҳа ҳисобланади. Шундай қилиб, бир неча йиллар давомида мавжуд халқаро ҳуқуқ нормалари умуман кибермаконга тааллуқли ёки йўқлиги ҳақида жавобсиз саволлар мавжуд еди. Бугунги кунда аксарият давлатлар ва бир қанча халқаро ташкилотлар, жумладан, БМТ Бош Ассамблеясининг “Қуролсизланиш ва халқаро хавфсизлик” боʻйича биринчи қоʻмитаси, Г20 мамлакатлари, Европа Иттифоқи, АСЕАН (Жанубий-Сарқий Осиё мамлакатлари ассоциацияси) ва ОАС (Америка давлатлари ташкилоти) амалдаги халқаро ҳуқуқ давлатлар томонидан ахборот-коммуникация технологияларидан (АКТ) фойдаланишга нисбатан қўлланилишини тасдиқладилар.
Бошқа кўплаб халқаро муаммолардан фарқли ўлароқ, кибермаконни бошқариш муаммоси давлатлар томонидан емас, балки Интернетни яратган академик институтлар ва хусусий шахслар томонидан (ҳукумат томонидан молиялаштирилган бўлса ҳам) илгари сурилган. Интернетнинг тижоратлашуви билан АКТ компаниялари пайдо бўлди; бугунги кунда уларнинг платформаларининг катта қисми, жумладан, давлат ва давлат ҳомийлигидаги кибероперациялар учун муҳит бўлиб хизмат қилмоқда. Давлатларнинг кибермаконга, хусусан, унинг геосиёсий рақобат зонаси сифатида қизиқиши кун сайин ортиб бормоқда. Шундай қилиб, кибермаконни бошқариш давлатлар ва асосий манфаатдор томонларни ўз ичига олади.
Охирги вақтларда Европа Иттифоқи ва Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ)нинг киберхавфсизлик масалаларининг турли жиҳатларига қаратилган ташаббуслар илгари сурилди. БМТ ва Европа Иттифоқи кибер барқарорлик сиёсатида етакчи рол ўйнашни мақсад қилган. Иккала сиёсий институт ҳам қоидалар ишлаб чиқаришга жуда манфаатдор ва кўп жиҳатдан турлича ёндашувларни намойиш етади, чунки уларнинг биринчиси ўзининг ноёблиги билан ажралиб турадиган халқаро ташкилот бўлса, иккинчиси еса махсус минтақавий ташкилотдир.
Ҳозиргача БМТ киберхавфсизлик соҳасига оид халқаро конвенцияни ишлаб чиқмаган. Халқаро ҳуқуқ нормаларини яратишнинг мавжуд тартибини бирлаштиришга ҳаракат қилганда бир нечта омиллар юзага келадиган қийинчиликларни тушунтиради.
Киберинқилобнинг юқори суръати ва ишлаб чиқариш қобилияти туфайли дунёни рақамлаштириш мисли кўрилмаган тезликда давом етмоқда. 2022 йил охирига қадар дунёда 21 миллиарддан ортиқ рақамли қурилмалар пайдо бўлиши кутилмоқда. Халқаро ҳуқуқ нормаларининг яратувчилари ХХ асрда ишлаб чиққан қонунчилик нормаларидан фарқли ўлароқ, масалан, "ексклюзив иқтисодий зона" тушунчаси доирасида денгиз ва денгиз тубини муҳофаза қилишни таъминлаш ҳуқуқи ва унинг мақомини белгилаш “Инсониятнинг умумий мероси” сифатида тан олинган бўлса, киберинқилоб шундай тезлик ва олдиндан айтиб бўлмайдиган даражада шиддат билан ривожланмоқда ва қонун ишлаб чиқарувчилар инновациялар билан бир оқимда бўлолмаяптилар.