1 амалий машғулот. (2-соат)

1 - амалий машғулот. (2-соат)

Электр энергетикаси тизимининг асосий элементлари

Режа:

1. Электр энергетикаси тизимининг асосий элементлари

2. Кучланиш хақидаги асосий тушунчалар

3. Электр токи. Ток кучи. Частата
Машғулотнинг мақсади: Электр энергетикаси тизимига тегишли асосий элементлар билан танишиш ва бошланғич маълумотларга эга бўлиш.
1. Электр энергетикаси тизимининг асосий элементлари
Энергия – табиат ҳодисаларининг инсоният маданияти ва турмуши–нинг асоси. Ўз навбатида энергия материя ҳаракат турларининг, бир хилдан иккинчи хилга айланишнинг миқдорий баҳоси. Энергия тури бўйича механик, кимёвий, электр, ядровий ва ҳакозоларга бўлинади.

Муҳандис-энергетик ҳеч бўлмаганда дунё ёқилғи заҳиралари тўғрисида умумий тушунчаларга эга бўлиши керак

Кучланиш. Биринчи вазифаси ёки кучланишни тушиниш. Кучланиш - электр схемада электр энергия ҳосил қилувчи манба потенциали. Бу кўпинча электр юритувчи куч ЭЮК деб айтилади. ЭЮК асосий ўлчов бирлиги (1745-1827) Италиялик физик батареяни кашф этган, Александ Джузеппе Антонио Анастасио Вольт номи билан, Вольтда ўлчанади. Электр кучланиши “u” ёки “U” да белгиланади. Кўпинча “v” ёки “V” белгиси ишлатилади.

Кучланиш - электр энергия тизимида потенциал энергия манбаи. Кучланиш айрим ҳеч нарса қилмайди, аммо иш бажариш учун потенциалга эга. Кучланиш - туртки ёки. Кучланиш ҳар доим икки потенциал орасида юзага келади. Кўпинча кучланиш ўзгармас ва ўзгарувчан. Электр энергетика тизими ўзгарувчан кучланишни 127 В дан аҳоли яшайдиган уйлардан катта кучланишли 500 кВ узатишга мўлжалланган. Бундан ташқари ундан ҳам паст ва юқори кучланишлар бор. Сув тизимларида кучланиш туруба орқали оқаётган сувнинг босимига тўғри келади.

Ток. Ток – электронларни ўтказгичдаги оқими. Электр схема орқали кучланиш остидаги электронларни ҳаракати ёки тескари алоқада ўтказгичлардан оқадиган электронлар кучланиш манбаига доим қайтади. Ток кучи амперда ўлчанади (бир ток кучи ўтказгичда бир секундда оқадиган 628х1016 электронга тенг). Берк занжирдаги ёки схемадаги электронлар сони ўзгармайди. Ўтказгичнинг қаршилиги сабали электронлар оқими ўтказгичини қиздиради.

Кучланиш ток ҳаракатни юзага келиради. Шунинг учун тўлиқ схемада кучланиш берилганда токни қаршилик орқали ўтишига мажбур қилинганда, ток қиймати оширилганда юқори ҳароратни юзага келтиради. Кучланиш манбаининг потенциал энергияси кинетик энергияга ўзгартирилади, чунки электронлар ҳаракати юзага келади. Кинетик энергия юкламада (истеъмолчи кўчирма) ишлатиб фойдали ишга ўзгартирилади.

Электр токи. Ўтказгичдаги электр токи турубадаги бир линияга терилган пинг-понг шарига ўхшайди, 2-расмга келсак, трубани бир учидан босим (яъни кучланиш) шарларни труба орқали ҳаракатлантиради. Босим

манбаи (яъни батарея)трубадан чиқаётган шарларни йиғиб трубага қайтаради (тескари алоқа йўли). Труба орқали ўтаётган шарлар сони иккинчидан ток кўринади. Электронларни кўрсатилган йўналишда ҳаракати жуда муҳим ҳисобланади. Электр токи “i” ёки “I” белгисида кўрсатилади.

1.1-расм. Электр токи
Электронлар оқимига тескари оқим туйниги. Электрон оқим қачонки электрон атомдан ажралиб туйникни ташлаб кучланиши манбаининг мусбат томонга ҳаракатидан юзага келади. Қолдирилган туйник (нисбат зарядлар) кучланиш манбаининг манфий томонига ҳаракат қилади. Шунинг учун схемада электронларбир йўналишда ҳаракат қилса, ушбу схемадаги туйниклар (мусбат зарядлар) тескари томонга ҳаракат қилади. Электр зарядлардаги ишлатиладиган стандарт келишувлик туйник оқими (мусбат заряд). Бунинг сабаби батареядаги (+) мусбат ва (-) манфий полюс кучланиш манбаида электронларни иҳтиро қилмасдан олдин ўрнатилган.

Дастлабки тажрибалар электр токини аралашганлигини билмасдан, мусбатдан манфийга бўллишни аниқлади.

Кейинчалик кенг муҳокама қилинадиган ўтказгичдан оқадиган токнинг асосий ҳусусияти, ўтказгичда магнит майдонини юзага келтиришдир. 3-расмга қаранг.

Бу оғирлик кучига ўҳшаш физик қонун ҳисобланади. Ушбу моментда қачон электронлар кучланиш сабабли ҳаракат қилганида, ўтказгич атрофида магнит майдони автоматик юзага келади, 4- расмдаги диограммада ток йўналишга қараб магнит оқими ўнг қоидасига асосан ҳаракатланади.