1-amaliy mashg‘ulot Mavzu: Avtomobil yo‘llarining elementlari

1-amaliy mashg‘ulot
Mavzu: Avtomobil yo‘llarining elementlari.

Amaliy mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarda avtomobil yo‘llarining elementlari bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarni hosil qilish. Avtomobil yo‘llarining turli harakteristikalari bo’yicha turlarini aniqlash.

Ishni bajarish tartibi: Avtomobil yoʻli – avtomobil transporti qatnoviga moʻljallangan muhandislik inshooti. Avtomobil yoʻli ahamiyatiga qarab xalqaro, davlat (respublika) va mahalliy ahamiyatga ega boʻlgan yoʻllarga boʻlinadi. Xalqaro Avtomobil yoʻliga mamlakatlarni, yirik sanoat markazlarini bogʻlovchi va katta iqtisodiy ahamiyatga ega boʻlgan yoʻllar kiradi. Davlat ahamiyatidagi yoʻllarga yirik sanoat markazlari, muhim temir yoʻl stansiyalari, pristanlar va boshqalar bilan bogʻlovchi yoʻllar, mahalliy yoʻllarga esa viloyat, qishloq, jamoa xoʻjaliklari yoʻllari kiradi. Avtomobil yoʻli muhandislik inshooti sifatida quyidagi elementlardan tashkil topadi: yo'l poyi koʻtarmasi; yoʻl toʻshamasi; qatnov qismi; yoʻl cheti; sun’iy va chiziqli inshootlar va boshqa jihozlar. Avtomobil yoʻli tabiiy yoki tuproq koʻtarmasi, asos va qoplamalardan iborat. Asos (oʻrta qatlam) qum, shagʻal, tosh, shlak materiallardan qilinadi.
Avtomobil yoʻlining ahamiyatiga qarab, quyidagi qoplama xillari ishlatiladi:
a) grunt sirtiga qumoq tuproq, shagʻal sochilgan past navli qoplamalar;
b) bitum shimdirilgan shagʻal yoki may-dalangan tosh yotqizilgan qoplamalar;
v) maydalangan tosh va shagʻalga bitum aralashtirilgan yengil qoplamalar;
g) asfalt-beton, sement-beton singari kapital qoplamalar.
Yoʻllarning kengligi avtomobillarning ikki va undan ortiq qator boʻlib yurishiga imkon beradi. Bir qatorning kengligi 3 m gacha olinadi. Chekka yoʻllarning eni 2 – 2,5 m boʻladi. Harakat qulayligini ta’minlash maqsadida ba’zan yoʻlning oʻrtasi ma’lum kenglikda koʻkalamzorlashtiriladi. Avtomobil yoʻli qurilishida sun’iy inshootlar (tonnellar, koʻpriklar, tayanch devorlar, himoya yoʻlaklari) barpo etiladi. Avtomobil yoʻlida suv oʻtkazuvchi va drenaj qurilmalari boʻladi. Harakat xavfsizligini ta’minlash uchun yoʻl belgilari, koʻrsatkichlar, himoya vositalari va transport oqimini boshqarish qurilmalari oʻrnatiladi. Shuningdek, Avtomobil yoʻlida texnika xizmati koʻrsatuvchi stansiyalar, yonilgʻi stansiyalari va boshqa joylashadi. Jahon standartlari boʻyicha Avtomobil yoʻlilari mamlakat umumiy transport tarmogʻidagi ahamiyati va hisobiy harakat jadalligiga koʻra besh toifaga boʻlinadi.
Eng yuqori (I) toifadagi avtomobil yoʻlida har ikkala yoʻnalishda oʻrtacha sutkalik harakat jadalligi 7000 dan koʻproq avtomobilga, hisobiy tezlik 150 km/soatga, eng past toifadagi yoʻlda harakat jadalligi sutkasiga 100 ga yaqin avtomobilga va hisobiy tezlik 60 km/soatga moʻljallanadi. Xalq xoʻjaligida avtomagistrallarning ahamiyati katta. Jahondagi Avtomobil yoʻllarining umumiy uz. 20,8 mln. km (qattiq qoplamalilari 14 mln. km dan ortiq, 1990). Qattiq qoplamali Avtomobil yoʻli uzunligi (ming km) AQShda 6243 (1986), Buyuk Britaniyada 356, Fransiyada 741, Germaniyada 496, Yaponiyada 782, Hindistonda 759 (1990). 20-asr boshida Oʻzbekistonda 27 ming km yoʻl boʻlib, asosan ot-arava, karvon va yoʻlovchilarga moʻljallangan, shundan faqat 2 ming km ga shagʻal yotqizilgan edi. 1920-yilga qadar yoʻl ishlari bilan muntazam shugʻullanadigan davlat tashkiloti boʻlmagan. 1922-yil noyabrda Turkiston mahalliy transport boshqarmasi, 1925-yil iyunda viloyat yoʻl boshqarmalari tashkil etildi. Boshqarmalar viloyat yoʻl qurilishi va ulardan foydalanishga oid masalalar bilan shugʻullangan.
Magistral yo'ldan tashkil topgan pastki qavat yo'l qoplamalari ko'p qatlamli strukturani ifodalaydi va qoplama va taglik qatlamlarini o'z ichiga oladi.
Qoplama – avtomobil g'ildiraklaridan tushadigan bosimga yuqori bardoshli qatlam. U eskirish qatlami va asosiy (rulman) qatlamdan iborat.
Asos - tosh materialdan yoki bog'lovchi bilan ishlangan tuproqdan tuzilgan, bir necha qatlamlardan iborat bo'lgan qoplamaning mustahkam qismi.
Odatda yo'lning umumiy qiymatining 40-60% ni tashkil etadigan qoplama turini tanlash muhim va mas'uliyatli hisoblanadi. Yo'lning texnik toifasi qanchalik baland bo'lsa, qoplamaning mustahkamligi va mustahkamligiga qo'yiladigan talablar shunchalik yuqori bo'ladi.
Avtomobil yo'llari umumiy transport tarmog'idagi ahamiyatiga ko'ra va avtomobillarning o'rtacha kunlik harakat intensivligiga qarab, ular beshta texnik toifaga bo'linadi:
Ia - kuniga 14000 dan ortiq transport vositalarining harakat intensivligi.
Ib - harakat intensivligi 14000 - 7000 avtomobil / kun.
II - harakat intensivligi 7000 - 3000 avtomobil / kun.
III - harakat intensivligi 3000 - 1000 avtomobil / kun.
IV - harakat intensivligi 1000 - 100 avtomobil / kun.
V - kuniga 100 ta mashinadan kam harakatlanish intensivligi.



Mustaqillikning dastlabki kunlaridan O‘zbekiston xalqining boyligi va mamlakatimizning “qon tomirlari” bo‘lgan va hozirgi kunda 42654 kilometr uzunlikdagi umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘llari, jumladan, 3979 km xalqaro, 14069 km davlat, 24606 km mahalliy ahamiyat dagi avtomobil yo‘llari texnik soz holatda saqdandi, rivojlantirildi, takomillashtirildi. Har qanday ob-havo sharoitida transport vositalarining uzluksiz va xavf-xatarsiz qatnovi ta’minlanib kelinmoqda.