1-amaliy mashg‘ulot mavzusi: O‘zbek tili tarixini davrlashtirish xususida


 yilgi tadqiqotlar doirasida G‘.Abduraxmonov, SH.SHukurov tasnifi


Download 368.61 Kb.
Pdf ko'rish
bet5/5
Sana14.02.2023
Hajmi368.61 Kb.
#1197956
1   2   3   4   5
Bog'liq
1 amal til tarixi (a)

1973 yilgi tadqiqotlar doirasida G‘.Abduraxmonov, SH.SHukurov tasnifi 
bo’yicha davrlashtirishni yozib chiqing: 
 
1. Eng qadimiy turkiy til 
2. Qadimgi turkiy til 
3. Eski turkiy til 
4. Eski o‘zbek adabiy tili 
5. Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tili 
4-topshiriq.
1977-yilgi tadqiqotlar doirasida Ergash Fozilov tasnifiga oid bo’lgan
hukmni tanlang. 
Hukm 
To’g‘ri 
Noto’g‘ri
Turkiy tillar uchun mushtarak bo‘lgan 
obidalar - VI - X asrning birinchi choragi.


Eski turkiy yodnomalar - VI - X asrlar 
(Qutadg‘u bilig», «Devonu lug‘otit turk», 
«Hibat ul- haqoyiq»). 
“Tafsir” asari Sayfi Saroyining qalamiga 
mansub. 
“Muhabbatnoma” XV-XIV asrlarga tegishli 
manbalardan biri.
5-topshiriq. 
 
O‘zbek tilining ilk davri va eski o‘zbek tili davriga tegishli savollarga yozma 
javob bering.
 
1. Qarluq qabilalarining ittifoqi davr?________________________________ 
____________________________________________________________ 
2. Ushbu davrda qaysi davlat yuzaga keldi?___________________________ 
_____________________________________________________________ 
3. Ilk davr o‘zbek adabiy tili qanday xarakterga ega bo‘lgan? _______________ 
_____________________________________________________________ 
4. Diniy-afsonaviy va qisman didaktik asarlarlarning yozilishida qaysi adabiy 
tilning ta’siri ko’proq seziladi?_____________________________________ 
_____________________________________________________________ 
5. «Tafsir», «Qissasul-anbiyo» va «O‘g‘uznoma» asarlari qaysi adabiy til 
doirasida bitilgan?______________________________________________ 
_____________________________________________________________ 
6. Arabcha, fors tili elementlari va qadimgi turkiy til birliklarining ustunligi 
qaysi adabiy til doirasida ko’riladi? _________________________________ 
_____________________________________________________________ 
7. Fonetik jihatdan bu asarlar d-dialekti asosida yaratilgan. Aynan qaysi asar 
haqida gap ketmoqda?___________________________________________ 
_____________________________________________________________ 
8. “d” yoki “y” lashish turkey tillar tarkibida qaysi biri boshlangan? _________ 
_____________________________________________________________ 
9. “Qissas ul-anbiyo” asari kimga tegishli? ________________________ 
_____________________________________________________________ 


10. Eski o‘zbek adabiy tiliga asos solgan, uni shakllantirish va rivojlantirish 
ishiga hammadan ko‘ra ko‘p hissa qo‘shgan bir siymo? ________________ 
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
6-topshiriq. 
Ushbu fikr kimga tegishli.
1. “Haqiqatdan ham Alisher Navoiyning tili butun bir davrning tilidir, butun 
bir xalqning adabiy tilidir” _______________________________ 
2. Navoiyning shevasi Andijon shevasiga mos kelishi haqidagi fikr kimga 
tegishli 
va 
qaysi 
asardan?________________________________________________
3. “Eli turkdur. Shahri va bozorisida turkiy bilmas kishi yo‘qtur. Elining lafzu 
qalam bila rostdur. Ani uchun kim Mir Alisher Navoiyning muzannafoti, 
bovujudkim 
Hirida 
nash’u 
noma 
topibdur”

_____________________________________________ 
4. Eski o’zbek adabiy tili davriga oid fikr “Andijonda to‘g‘ri til, ya’ni adabiy 
tilga yaqin til bilan gapirishgan deb tushunmoq kerak, chunki Mir Alisher 
Andijonda bormagan va Alisher Navoiy hech qachon Andijonda 
bo‘lmagan”. __________________________ 
5. Uning asarlarida hozirgi O‘zbekiston territoriyasiga hamda qo‘shni 
respublikalarga tarqalgan jonli o‘zbek shevalarining deyarli hammasining 
еlementlari 
mavjud.Qaysi 
asr 
haqida 
gap 
ketmoqda? 
_____________________________________________ 
6. XV asr o‘zbek adabiy tilida va Andijon shevasining farqlilik jihati nimada? 
_________ 
___________________________________________________________
__________________________ anchagina miqdorda uchraydi, lekin 
bunday xususiyatlarning ko‘pchiligi Andijon shevasida yo‘q 
7-topshiriq.
7-topshiriq.
Nuqtalar o’rnini to’ldiring.
1. Hozirgi 
_________, 
_______, 
______, 
_______, 
________, 
_____________kabi tillarga xos bo‘lgan leksik qatlam va grafik formalar XV 
asr o‘zbek adabiy tilida anchagina miqdorda uchraydi, lekin bunday 
xususiyatlarning ko‘pchiligi Andijon shevasida yo‘q.
2. Navoiy 
asarlari 
tilida 
qadimgi 
_______ 
va 
____________________________________ga xos bo‘lgan еlementlar ham 


mavjudki, uning tarixiy ildizini faqat bir yoki bir gruppa shevalardan axtarish 
kutilgan natijani bermaydi. 
3. Alisher Navoiyning tilini hech bo‘lmasa so‘nggi davrdagi Andijon shevasi 
bilan chog‘ishtirib o‘rganish imkoniyati yo‘q еdi, Buning sababi _________ 
_______________________________________________ olmaydi.
4. Faqat __________________________ asarida Navoiyning o‘zbekcha 
unlilarning fors-tojikcha unlilar bilan chog‘ishtirib, fors tilidagi bitta va ikkita 
«vov» (ﻮ ), »yoy» (ﻯ ) ga nisbatan o‘zbek tilida 4 tadan tovush mos kelishi 
haqidagi fikri orqaligina yuqoridagi unlilarning til oldi va til orqa 
xususiyatlariga qarab farqlanganligini bilamiz. 
5. Alisher Navoiy Samarqandda ikki yil еmas, balki 4-5 yil bo‘lgan. 
Samarqandning janub tomonlaridagina еmas, balki uning sharq tomonlarida, 
ya’ni Andijon tomonlarida ham bo‘lganligi еhtimol. O‘sha davrdagi shahar 
shevalari ichida Andijon shevasi adabiy tilga yaqin (qalam bila rost) 
shevalardan biri bo‘lgan va Samarkand shevasi еsa, o‘sha paytda temuriylar 
davlatining poytaxtlaridan birining shevasi va sharqiy shevalardan biri 
sifatida Hirot shevasiga nisbatan Andijon shevasiga ancha yaqin bo‘lgan 
bo‘lishi mumkin. Shuningdek, o‘sha davrda Andijon va Samarqandning 
aloqalari ham ancha kuchli bo‘lgan. Alisher Navoiy Andijon shevasi bilan 
ham bolalik vaqtlaridanoq, o‘sha Hirotdayoq tanisha boshlagan bo‘lishi 
mumkin. Chunki Hirotga Avdijon tomondan juda ko‘p ustalar, navkarlar, 
kosiblar va boshqa toifalarning borganligi, 
ular ichida ayniqsa
, andijonlik 
shoirlar va mashshoqlar yaxshi obro‘ga еga bo‘lgan. Demak, «qalam bila 
rost» sheva sifatida Andijon shevasi hali Alisher maktabga qatnab yurgan 
vaqtlaridayoq uning е’tiborini tortgan bo‘lishi mumkin. Ushbu fikr kimga 
tegishli_______________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________ 
6. Lekin keyinchalik mamlakatda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy еtnik o‘zgarishlar 
tufayli xususan, Alisher Navoiy vafotidan keyin tez vaqt ichida mamlakatning 
Dashti qipchoqdan kelgan o‘zbeklar qo‘liga o‘tish va 
ularning butun 
mamlakat bo‘ylab
, boshqa o‘zbeklar bilan aralashib ketishlari natijasida), 
o‘sha vaqtda bir-biri bilan yaqin bo‘lgan shevalar asta-sekin boshqa shevalar 
bilan qo‘yilishi, murakkab interatsiya va differentsiatsiya holatlarini boshdan 
kechirishlari natijasida ularning har qaysisi har xil yangi xususiyatlar kasb 
еtgan. Ushbu fikrdagi differensiatsiya va integratsiya haqida ma’lumot bering. 
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________


_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________ 
 
Adabiyotlar 
1. Abdurahmonov G‘., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. - T.: O‘qituvchi,
1982. 
2. Rahmonov N., Sodiqov Q. O`zbek tili tarixi. - T.: O`zbekiston faylasuflari 
milliy jamiyati , 2009. 
3. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письенности 
VIII века. Aлма-Ata, 1971. 
4. U. Sanaqulov. O‘zbek adabiy tili tarixining ilk davrlari. Toshkent—2004 
 

Download 368.61 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling