1-amaliy mashg’ulot. Olmosh so’z turkumi

1-amaliy mashg’ulot. Olmosh so’z turkumi.
Reja:

1.Olmosh so’z turkumining morfologik belgilari.

2.Olmoshning so’z turkumlari o’rnida qo’llanish tahlili.

3.Olmosh so’z turkumi bo’yicha tahlil tartibi.

1-mashq. Berilgan topshiriqlar asosida olmosh turkumining UGMsini oching.
1. Har bahorda shu bo‘lar takror, Har bahor ham shunday o‘tadi. Qancha tirishsam ham u beor Yellar meni aldab ketadi. (H.O.) 2. Insonda hamma narsa: yuz ham, kiyim ham, qalb ham, fikr ham go‘zal bo‘lishi lozim. (A.CH.) 3. Xulq har kim o‘z qiyofasini ko‘rsatadigan ko‘zgudir. (I.Gyote) 4. Oyisining chehrasida faqat tashvish emas, allaqanday qo‘rquv ham bor edi. (O.Yo.) 5. Nimani gapirish har doim muhim bo‘lavermaydi, qanday gapirish esa har doim muhim. (G.) 6. Men sening ko‘changdan o‘tmasman zinhor. (A.O.)

1-topshiriq. Gaplar tarkibida ko‘llangan mustaqil so‘zlar o‘rnida almashinib ishlatiladigan so‘zlarni kuzating.

2-topshiriq. So‘z zahirangizdan va lug‘atlardan foydalangan holda qayd qilingan so‘zlar sirasini boyiting.

3-topshiriq. Qaysi so‘z turkumi o‘rnida qo‘llanishi va ishoraviy ma‘nosiga ko‘ra guruhlab, alohida-alohida sharhlang.

4-topshiriq. Matnda qo‘llangan olmoshlarni o‘zaro qiyoslab, bir-biridan farqli tomonlarini aniqlang.

5-topshiriq. Matndagi olmoshlarga xos umumiy tomonlarni aniqlang.

6-topshiriq. Berilgan olmoshlarning ma‘nodoshlari, vazifadoshlari, qiymatdoshlari va zidlari bilan munosabatlari (yaqinlik, o‘xshashlik va farqlarni)ni aniqlang.

7-topshiriq. Berilgan olmoshlarni mustaqil qo‘llab ijodiy matn tuzing.
2-mashq. Gaplar tarkibidagi olmoshlarning mazmuniy guruhi, qaysi turkumga ishora qilayotgani va sintaktik vazifasini aniqlang. Olmoshlarning nutqimizni o‘rinsiz takrorlardan tozalashning, fikrni ixcham bayon qilishning muhim vositasi ekanligini tushuntiring. O‘zi bog‘lanayotgan so‘z bilan birga ko‘chiring.
1. Siz, o‘shami? (A.Qod.) 2. Men senga shunchalar ixlos qo‘yganman. 3. Buyuklar buyuk ishlarga uning qanday ulug‘ligini his etgani uchun, axmoqlar esa uning qanday qiyinligini anglay olmagani uchun qo‘l uradi. (L.K.Vovenarg) 4. Meni nazariga ilmaydi birov, Sizga shu gaplarni aytayin tikka. (A.O.) 5. Hamma har narsaga ishqiboz, Kimdir marka yig‘ar, kimdir it boqar. (A.O.) 6. Dunyoni qizg‘anma mendan, azizim, Men sening ko‘changdan o‘tmasman zinhor. Bu yorug‘ olamda o‘z aytar so‘zim, Va o‘zim sig‘inar mozorlarim bor. (A.O.) 7. Bu nima ko‘rgulik. 8. Unda nima ishing bor. 9. Bu gapni unga qanday aytaman?
3-mashq. Berilgan gaplardagi kishilik olmoshlarining nutqiy qurshov ta‘sirida yuzaga chiqayotgan oraliq va xususiy grammatik ma‘nolarini aniqlang.

1. Biz bu masalani boshqacha usul bilan hal qildik. 2. Sizga javobni biz beramiz-da! 3. Opa, bu kitob siznikimi? 4. Oyimlarga mehrimiz ulug‘. Ular bizning olqishimizga loyiqlar. 5. Unisi 15 yoshga kirdi. 6. Uning avval o‘zini bilsin. 7. Uning so‘zlarini hech kim eshitmasdi. 8. Xo‘sh, biz endi bu yog‘iga nima deymiz? 9. Seni maftun bo‘lib sevib qolganim, Ishqing olovida o‘rtanganim rost. Seni ruhing bilan nafas olganim, isming takrorlashga o‘rganganim rost. (H.O.) Mening bir jaydari falsafamdir shu: Hargiz iltimosga kuning qolmasin.

4-mashq. Ixtisoslashish natijasida boshqa turkum so‘zlariga aylangan olmoshlarning ma‘nosini tushuntiring. Tarkibi va imlosini izohlang.
1. Shu-shu bo‘ldi-yu, Siddiqjon Yana o‘z to‘piga qo‘shilish taraddudiga tushdi. (A.Qax.) 2. Shu-shu boshqa arz qilganini bilmayman. (A.Qah.) 3. O‘sha-o‘sha uni ko‘rmadim. 4. Ahvol haliyam o‘sha-o‘sha. 5. Unda-bunda bulbulning ovozi eshitiladi, unda-bunda katta osma chiroqlar charaqlaydi. (O.) 6. Nima, hammasiga men aybdormanmi? 7. Qani, uyga kiring. 8. Qalay, fikrimiz sizga ma‘qulmi? 9. O‘z-o‘zidan arazlab ketib qoldi. 10. Yuzta sizu bizdan bita jizu biz yaxshi. 11. U bilan san-manga borib qolganmiz. 12. Negadir manman bo‘lib qolibsizmi?!
5-mashq. Olmosh lug‘aviy mazmun guruhlarining sintaktik shakllarga munosabatini bayon qiling. Kelishiklarda belgili yoki belgisiz qo‘llanayotganligiga diqqat qiling. Qanday holda tobelanuvchi, qanday holatda tobelantiruvchi bo‘lib kelishini aniqlang.
1. Do‘kondan nima olmoqchisiz? 2. O‘z uyim, o‘lan to‘shagim. 3. Bir nima dedimmi? 4. Balki senga ayon, balki noayon.(A.O.) 5. Sizga gullarning qandayi yoqadi? 6. Shundayini yoqtiraman. 7. Sendan boshqa kimim bor? 8. Na bo‘lg‘ay bir nafas men ham yanog‘ing uzra xol bo‘lsam. (H.O.) 9. Uning menga yoqmay turibdi. 10 Uning senga nimasi yoqmadi? 11. Qaysingiz men bilan ketasiz?. 12. Talabalarning qanchasi paxtaga bormadi?

6-mashq. Olmoshga xos morfologik va sintaktik belgilarni aniqlab, so‘z turkumining UGMsini tiklang.
Taqlid so‘z turkumi bo‘yicha tahlil tartibi va namunasi

1. 
   Lug‘aviy mazmuniy guruhini aniqlash.
   
2. 
   Morfologik tarkibi.
   
3. 
   Sintaktik shakllarga munosabati.
   
4. 
   Tuzilishiga ko‘ra turi.
   
5. 
   Gapdagi vazifasi.
   

Zerikkanimdan partadosh qizlarning shivir-shiviriga quloq tutdim.

Ovozga taqlidni bildiradi; shivir-shivir-i-ga; -i I shaxs birlik, -ga jo‘nalish kelishigi; takroriy so‘z, to‘ldiruvchi.

Mustahkamlash uchun savollar:

1. 
   Olmoshlarning mustaqil so‘zlar tizimidagi o‘ziga xos ishoraviy o‘rnini yoriting.
   
2. 
   Olmosh bildiruvchi ma‘noning nutqiy reallashuvda yuzaga chiqishini misollar bilan tushuntiring.
   
3. 
   Olmoshlarning mazmuniy guruhlari va ularning boshqa mustaqil so‘zlarga munosabatini yoriting.
   
4. 
   Olmoshlarning tuzilishiga ko‘ra turlari xususida ma‘lumot bering.
   
5. 
   Olmoshlarda mujassamlangan shaxs, hurmat, miqdor, munosabat ma‘nolarini sharhlang.
   
6. 
   Olmoshlarning nutqimizni o‘rinsiz takrorlardan tozalashning, fikrni ixcham bayon qilishning muhim vositasi ekanligini tushuntiring.
   
7. 
   Olmoshlarning lug‘aviy va sintaktik shakllarga munosabatini yoriting.
   
8. 
   Olmosh haqidagi tushunchalaringizni umumlashtiring.
   

Asosiy adabiyotlar

1.M.Hamroyev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G‘ulomova, Sh. Yo‘ldosheva. Ona tili. (darslik) Moliya- iqtisod, Toshkent, 2007-yil.

2.R.Ikromova, D.Muhamedova, M.Hamrayev. Ona tilidan mashqlar to‘plami. (o`quv qo`llanma) TDPU, Toshkent, 2009-yil.

3.Жумабоев M. Ўзбек болалар адабиёти (дарслик). –Т.: Ўқитувчи, 2002.

4.Жумабоев М. Болалар адабиёти (дарслик). –Т.: Ўқитувчи, 2011.
Qo’shimcha adabiyotlar

1.George Yule. The Study of Language. Cambridje University Press. 2010.

2.Jamolxonov H. Hozirgi o’zbek adabiy tili. 2005, “Talqin” nashriyoti.

3.Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili. 2006,“Universitet” nashriyoti.

4.Hamrayev M. Ona tili fanidan lisoniy tahlil qoliplari. “Sharq” NMAK, 2015.