1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

Muǵdar analizi

Muǵdar analiziniń waziypasi tekserilip atirǵan zat yamasa aralaspadaǵi ayrim bólimleriniń muǵdarin aniqlawdan ibarat. Muǵdarliq aniqlaw nátiyjeleri ádette prosentlerde aniqlanadi. Muǵdar analizi biologiya, fiziyalogiya, medisina, bioximiyada, aziq-awqat ónimleri ximiyasinda hám basqalarda qollaniladi.

Muǵdar analiziniń hámme metodlarin ush tiykarǵi gruppaǵa bóliw mumkin.

1. Gravimetrik analiz. Gravimetrik analiz dep komponent muǵdarin analiz etiw nátiyjesinde alinǵan zattiń massasina qarap aniqlawǵa aytiladi. Bul gruppa metodlarinda analiz islenetuǵin zattiń aniqlanǵan bólimi taza halda yamasa belgili birikpe halinda ajratilip, massasi ólshenedi.

Misali, bariydi oniń birikpelerindegi muǵdarin aniqlaw ushin Ba²⁺ ioni suyiltirilgán sulfat kislota járdeminde shóktiriledi:

BaCl₂ + H₂SO₄ = BaSO₄ + 2HCl

BaSO₄ shókpesi filtirlenedi, juwiladi, qizdiriladi hám aniq ólshenedi. BaSO₄ shókpeniń massasi hám oniń formulasin bilgen halda onda qansha bariy barliǵi esaplanadi. Gravimetrik metod joqari aniqliqtaǵi nátiyjeler beredi, lekin ol kóp miynet talap etedi.

2.Titrimetrik analiz. Titrimetrik analiz aniqlanip atirǵan komponent penen reaksiyaǵa sarf bolǵan reaktiv muǵdarin aniq ólshewge tiykarlanǵan. Reaktiv aniq konsentrasiyali eritpe kórinisinde alinadi-titrlengen eritpe. Aniqlanip atirǵan komponent muǵdarina ekvivalent muǵdardaǵi reaktiv qosilǵan waqit, yaǵniy reaksiyaniń tamam boliw waqti turli usillar menen aniqlanadi.

Titrimetrik analiz gravimetrik analizge qaraǵanda azraq aniqliqtaǵi nátiyjelerdi beredi, lekin oniń kerekli jeri sonda, analiz judá tez orinlanadi.Titrlew waqtinda baratuǵin reaksiyalardiń turine qarap titrimetrik analiz ush gruppaǵa bólinedi: titrlewdiń kislota-tiykarli metodlari, redoksimetrik metodlar, shóktiriw hám kompleks payda etiw metodlari.

3. Fometrik metodlar. Bul metodta zattiń muǵdari eritpe reńiniń intensivligine qarap aniqlanadi. Buniń ushin reńli reaksiyalar, yaǵniy eritpeniń reńiniń ózgeriwi menen baratuǵin reaksiyalardan paydalaniladi. Misali, temir muǵdarin aniqlawda qizil reńli eritpe payda boliwina alip keledi:

FeCl₃ + 3KSCN = Fe(SCN)₃ + 3KCl

Reaksiyadan paydalaniladi. Eritpe reńiniń intensivligi kóz benen yamasa tiyisli ásbaplar járdeminde bahalanadi.

Muǵdar analiziniń hámme metodlari ximiyaliq hám fizik-ximiyaliq metodlarǵa bólinedi. Ximiyaliq metodlarǵa gravimetrik, titrimetrik metodlar hám gaz analizi kiredi. Fizik-ximiyaliq metodlarǵa bolsa fotometriya hám nefalometriya, elektroximiyaliq, spektral, xromatografik analiz metodlari kiredi.

Gravimetrik analiz dep analiz nátiyjesinde alinǵan zat massasi boyinsha tekserilip atirǵan obrazestegi elementtiń muǵdari tuwrisinda juwmaq islenetuǵin muǵdarliq ximiyaliq analiz metodina aytiladi.

Kópshilik jaǵdaylarda shóktiriw metodlari qollaniladi. Bul metodlarda aniqlanip atirǵan komponent judá az eriytuǵin birikpe kórinisinde shókpege tusiriledi hám bul birikpe massasi aniqlanadi. Ajratilǵan zat massasin aniqlawdan aldin oni quritamiz yamasa qizdiramiz. Bunda ayrim bir shóktirilgen birikpeler basqa duzilistegi birikpelerge aylanadi. Shóktiriw metodinan tisqari kemrek aydaw metodi qollaniladi. Bul metodlar menen tek ushiwshań yamasa analiz waqtinda ushiwshań birikpelerge aylanatuǵin zatlardi aniqlaw mumkin.

Gravimetrik analiz sanitariya-gigenik tekseriwlerde keń qollaniladi. Misali, kolbasadaǵi iǵalliqti aniqlawda aldin ólshep alinǵan gósh belgili temperaturada quritiladi hám iǵalliq prosenti quritiwdan aldińǵi hám keyingi gósh massasi ayirmasina qarap aniqlanadi. Usi usil menen suzbe, jarma hám nanniń iǵalliǵi aniqlanadi.

Gravimetrik analiz farmasevtik preparatlardiń analizinde qollaniladi.

Shóktiriw metodi ushin turli reaksiyalardan paydalaniladi: almasiw, kompleks payda etiw, tarqaliw reaksiyalari. Eritpege reaktiv qosilǵanda reaksiya nátiyjesinde aniqlanip atirǵan komponent shókpege tusedi, misali:

FeCl₃ + 3NH₄OH = Fe(OH)₃ + 3NH₄Cl

Shókpe kórinisinde ajratilǵan zat aniqlanip atirǵan zattiń shóktiriletuǵin formasi dep ataladi. Shóktiriletuǵin formaǵa qatar talaplar qoyiladi.

1.Shóktiriletuǵin zat judá az ushiwshań boliwi kerek, bolmasa aniqlanip atirǵan zatti praktikaliq jaqtan toliq shókpege tusiriw mumkin emes. Shóktirilip atirǵan zattiń eriwsheńlik kóbeytpesi 1·10^-8 dan kóp bolmasliǵi kerek.

2.Shókpeni ańsat filtrlew hám juwiw imkanin beretuǵin strukturaǵa iye boliwi kerek. Bunnan tisqari, shókpe eritpedegi basqa zatlar menen ańsat pataslanbawi kerek. Eń qolayi iri kristall shókpeler esaplanadi, sebebi olar tez filtrlenedi hám ańsat juwiladi. Judá mayda kristall shókpeler qolaysiz bolip, olar filtrden eger olar jeterli dárejede tiǵiz bolmasa yamasa shóktiriw natuwri islengen bolsa ótip ketiwi mumkin. Alyuminiy gidroksid tipindegi amorf ásirese, suzbe tárizli shókpeler asten filtrlenedi, sonin menen birge olar eritpedegi basqa aralaspalardi ańsat adsorbsiyalaydi hám olardan qiyin tazalanadi.

Filtrlengen hám juwilǵan shókpe issiliq tásirine ushiraydi: quritiladi yamasa qatti qizdiriladi. Bunda shókpeden suw, juwilmaǵan ushiwshań aralaspalar joq etiledi hám kóbinese shókpe qurami ózgeredi. Misali, Fe(OH)₃ shókpesi qizdirilǵanda ol Fe₂O₃ ke aylanadi:

2Fe(OH)₃ = Fe₂O₃ + 3H₂O

Analiz sońinda Fe₂O₃ massasi aniqlanadi.

Massasi boyinsha aniqlanip atirǵan komponent muǵdari tuwrisinda juwmaq etiletuǵin birikpe tartilatuǵin forma dep ataladi. Eger tartilatuǵin hám shóktiriletuǵin formalar birdey bolmasa, shóktiretuǵin forma jeterli dárejede ańsat hám toliq tartilatuǵin formaǵa ótetuǵin boliwi kerek.

Tartilatuǵin formaǵa hám bir qatar talaplar qoyiladi.

1.Tartilatuǵin forma ximiyaliq formulaǵa aniq tuwri keliwi belgili tártipke iye boliwi kerek. Shóktiretuǵin forma kóbinese judá hám aniq bolmaǵan tártipke iye boladi, buniń nátiyjesinde oni qizdiriwǵa tuwri keledi.

2.Alinǵan tartilatuǵin forma ximiyaliq jaǵinan turaqli boliwi, joqari temperaturada tarqalmasliǵi hám ushpasliǵi kerek. Qizdirilǵan shókpe sezilerli dárejede gigroskopik bolmawi kerek.

3. Bul talaplardiń hámmesine juwap bergende tartiw formasi massasiniń aniqlanip atirǵan komponent massasina qatnasi eń úlken bolǵandaǵi formasi kerek boladi. Bul jaǵdaydi aniqlaw qateligi analiz nátiyjesinde kemirek tásir etedi.

Titrimetrik analizde zat muǵdari aniqlanip atirǵan zat penen reaksiyaǵa sarp bolǵan belgili konsentrasiyali eritpeniń kólemi boyinsha aniqlanadi.

Zat muǵdarin yamasa eritpeniń aniq konsentrasiyasin kólem-analitik jol menen aniqlaw prosessine tirtlew dep ataladi. Titrimetrik analizdiń bul áhmiyetli operasiyasi sonnan ibarat, aniqlanip atirǵan eritpege reaksiya tamam bolǵansha aniq belgili konsentrasiyali basqa eritpe quyiladi. Titrlewde reaktiv artiqsha muǵdarda emes, balki reaksiya teńlemesine aniq tuwri keliwshi muǵdarda qosiladi. Solay etip, bunday aniqlaw qosilǵan reaktiv muǵdari aniqlanip atirǵan birikpe muǵdarina ekvivalent bolǵanda ǵana boladi.

Titrimetrik aniqlawdiń kerekli momentleri tómendegilerden ibarat:1) reaksiyaǵa kirisiwshi eritpelerdiń kólemin aniq ólshew; 2) ishshi eritpeler dep ataliwshi hám olar járdeminde titrlew orinlanǵan aniq belgili konsentrasiyali eritpeler tayyarlaw; 3) reaksiyaniń aqirin aniqlaw.

Titrimetrik aniqlaw gravimetrik aniqlawǵa qaraǵanda az waqit talap etiledi. Titrimetrik anaizdiń aniqliǵi gravimetrik analizge qaraǵanda biraz kemrek, lekin ayirmashiliq úlken emes.

Titrimetriyada hár-turli reaksiyalar qollaniladi. Titrlew tiykarinda qanday reaksiya boliwina qarap titrimetrik analizdiń metodlari ózgeshelenedi.

1.Neytralizasiya metodlari tiykarinda neytralizasiya reaksiyasi ámelge asadi.

H⁺ + OH^- = H₂O

Neytralizasiya metodi menen kislotalar, siltiler hám soniń menen birge duzlardiń muǵdari aniqlanadi.

2.Oksidleniw-qaytariliw metodlari. Bul metodlar oksidleniw-qaytariliw reaksiyalarina tiykarlanǵan. Oksidlewshi eritpeleri járdeminde qaytariwshi zatlardiń muǵdari aniqlanadi.

3.Ionlardi qiyin eriwsheń birikpeler kórinisinde shóktiriwge hám kem dissosiyalanǵan kompleksge baylanistiriwǵa tiykarlanǵan shóktiriw hám kompleks payda etiw metodlari.

Titrlewdiń tómendegi usillari belgili:

1) tuwri titrlew, reaksiya titrlenip atirǵan zat penen ishshi eritpe ortasinda ketken waqitta;

2) teskeri titrlew, aniqlanip atirǵan eritpege artiqsha muǵdardaǵi belgili konsentrasiyali eritpe qosilǵan hám bul reaktivtiń artiqshasi ishshi eritpe menen titrlengen waqitta;

3)orinbasarli titrlew, ishshi eritpe menen aniqlanip atirǵan zattiń reaktiv ortasindaǵi reaksiya ónimi titrlengen waqit.

Ishshi eritpe dep ádette titrimetrik aniqlaw ótkeziletuǵin eritpege aytiladi, yaǵniy oniń menen titrlenedi. Ishshi eritpe járdeminde aniqlaw ótkeziw ushin oniń aniq konsentrasiyasin biliw kerek. Titrlengen eritpeler tayyarlawdiń eki metodi bar:

1.Analitik tárezide alinǵan aniq naveska ólshew kolbasinda eritiledi, yaǵniy erigen zattiń muǵdari hám eritpeniń kólemi aniq belgili bolǵan eritpe tayyarlanadi. Bul jaǵdayda eritpeler tayyarlanǵan titrli eritpeler dep ataladi.

2.Kerekli konsentrasiyali eritpe tayyarlanadi, aniq konsentrasiyasin bolsa tayyarlanǵan titrli basqa eritpe menen titrlep aniqlanadi. Titrlew nátiyjesinde aniq konsentrasiyasi aniqlanatuǵin titrlengen eritpeler titri aniqlanǵan eritpeler dep ataladi.