1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

Buyrek usti bezleri gormonlari

Bul bez buyrektiń ustki bóliminde jaylasqan qos organ bolip, hár biri eki bólimnen ibarat. Adam hám hár turli haywanlar buyrek usti bezleri awirliqlari hám kólemi jaǵinan ózgeshelenedi. Olar ekewiniń ortasha awirliǵi adamlarda 10-12 gr ǵa shekem, qaramallarda 10-27 gr, qoylarda 2,5-3,7 gr, shoshqalarda 4,5 gr boladi. Be poslaq (sirtqi) hámde ishki qabatinan ibarat. Bezdiń hár qabatinda ximiyaliq tabiyati hár turli hám hár turli fiziyalogiyaliq tásirge iye bolǵan gormonlar islep shiǵariladi. Buyrek usti bezi orayliq qabatiniń gormoni bolip tabiladi. Bezdiń orayliq qabatinan tiykarinan eki turli: adrenalin hám noadrenalin gormonlari islep shiǵariladi. Bul gormonlar organizmde fenilalanin hám tirozil aminokislotalarinan sintezlenedi. Olardiń duzilisi tómendegishe.

Adrenalin – bul gormondi birinshi márte 1901 jilda Tokamine degen ilimpaz buyrek usti bezin jilli kislotali suw menen eksraksiya etip ajratip alip, ximiyaliq quramin úyrengen.

Adrenalin kristall halinda ajratip alinǵan eń birinshi gormonlardan biri bolip, ximiyaliq duzilisi hám basqa gormonlarǵa qaraǵanda aldinraq aniqlanǵan.

Ol haӯirgi waqitta sintetik usillar menen alinbaqta.

Adrenalin gormoni buyrek usti beziniń ishki bóliminde tiykarinan fenil alanin yamasa tirozin aminokislotalarinan sintezlenedi. Bul aminokislotalar adrenalin gormonina aylanǵanǵa shekem bir qansha reaksiyalarǵa joliǵip bir neshe araliq ó’nimler payda etedi. Organizmde fenilalanin aminokislotasin araliq ónimler payda etip adrenalin gormonina aylaniw reaksiyasin sxematik jaǵdayda tómendegishe belgilew mumkin.

Adrenalin qan hám organizmniń basqa toqimalariniń quraminda taza halda hámde kompleks birikpeler halinda ushraydi. Qanda oniń muǵdari judá az, lekin organizmde birar bir tásir boǵanda oniń muǵdari tez kóbeyip ketip, qan tamirlarin qisqartiradi, jurektiń jumisin kusheytiredi. Oniń bul fiziyalogiyaliq tásiri simpatik nerv tásirine uxsap ketedi.

Adrenalinniń tásiri qisqa gormon bólib, ol qan quramindaǵi aminoksidaza fermentiniń tásirinde tez páseyip normal jaǵdayǵa ótedi.

Adrenalin uglevodlar almasiwina tásir etedi, yaǵniy bawir glikogenniń tarqaliwin kucheytirip, qanda glyukoza muǵdari bir turista turiwin támiyinleydi, orayliq nerv sistemasiniń qózǵaliwshańliǵin kusheytiredi.

Haywan organizminde tásiri adrenalin tásirine uxsas zatlar hám belgili. Bularǵa benzol, monooksi benzol hám dioksibenzoldiń tuwindilarin yaǵniy efidrin, tiramin siyaqlilardi kórsetiw mumkin.

Noadrenalin-bul gormonniń hám fiziyalogiyaliq tásiri adrenalin gormonina úqsas, lekin oǵan qaraǵanda qan basimin tez kóteredi. Demek qan tamirlari diywaliniń bulshiq etlerine kushli tásir etip, olardiń qisqariwin hám tamirlardiń tarayiwin kusheytiredi. Lekin oniń organizmdegi zat almasiw prosessine tásiri adrenalinge qaraǵanda 5-6 márte az boladi. Noadrenalin organizmde adrenalinniń sintezleniwinde qatnasatuǵin araliq ónin. Bul gormon strukturasina kóre adrenalinnen tek metill gruppasi joqliǵi menen ózgeshelenedi.