Teması: Shet el mámleketleriniń mediasawatlılıq hám informaciya mádeniyatı qıyasıy analizi

Teması: Shet el mámleketleriniń mediasawatlılıq hám
informaciya mádeniyatı qıyasıy analizi



Ázelden adamlardıń dúnyaǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵı olardı hár qıylı nárselerdi oylap tabıwǵa iytermelegen. Usı qábiliyeti arqalı kóplep insanlardıń atı máńgi óshpeytuǵın iz qaldırdı. Tariyxshılar hár bir ásirdiń adamzat ushın bólek ornı barlıǵın aytadı. Shınında da áyyemde qaǵazdı oylap tabıwdan baslanǵan bul ashılıwlar baspa úskenesiniń payda bolıwına alıp keldi. Solay etip, házir biz jasap atırǵan dáwir xabar jámiyetine jetip keldik. Tez pát penen rawajlanıp atırǵan texnika hám texnologiyalar bunıń ayqın dáliyli bola aları sózsiz.
Xabar jámiyeti túsinigi ótken ásirdiń 60-jıllarında tanıqlı sıyasatshı hám ekonomist bilimdanları tárepinen tilge alınǵan postindustrial jámiyet koncepciyasınıń dawamı sıpatında júzege keldi. Postindustrial jámiyet xabar jámiyetin qurıw jolındaǵı ózine tán evolyuciya procesi boldı. Xabar jámiyeti házirshe insaniyat tariyxındaǵı eń sońǵı basqısh bolıp, onıń tiykarǵı ónimi informaciya bolıp esaplanadı. Itibar bergen bolsańız dúnyanıń júda kóp bay adamları tiykarınan intellekti esesine investiciya toplap atır. Informaciyanı toplaw, qayta islew hám tarqatıw arqalı hár kúni milliardlap pul aylanıwın túsiniw qıyın emes. Máselen, internet sistemasındaǵı brauzer (izlew xızmeti) baslıqları saytqa kiriwshilerdi shek-shegsrasız maǵlıwmatlar menen adalardı ózlerine magnitdey tartıp, óz náwbetinde, bul ónimler reklamasın kórsetiw menen de millionerge aylandı.
Amerikalı sıyasatshılar xabar jámiyetiniń bir qatar áhmiyetli kórsetkishlerin sanap ótken. Xabarlar barǵan sayın jalpı ishki ónimler ( islep shıǵarıw sanaatı, agrosanaat, neft qazıp alıw hám metellurgiya ) keltirip atırǵan ulıwma dáramattan artıp ketti.
Birden bir global informaciya mákanın jaratıw ushın, birinshiden, hár bir puqaranıń xabar hám jańalıqlarǵa baylanıslılıq dárejesin arttırıwǵa tuwra keldi. Olar bir saat waqtın da ózine baylanıslı informaciyasız ótkere almaytuǵın bolıp qaldı.
Ekinshiden, siyasıy, ekonomikalıq, mádeniy, mánáwiy waqıya hádiyselerge de tiyisli xabar resursları menen jipsiz baylandı.
Úshinshiden, adamlardıń informaciya hám xabar xızmetlerine bolǵan talabı óz waqtında qanaatlandırılıwı kerek. Ulıwma qılıp aytqanda, bunday jámiyetde informaciya tańsıq bir “taǵam”ǵa aylandı.
XIX ásirde rawajlanıwdı imternetsiz kóz aldımızǵa keltiriw qıyın. Internet-xabar hám hújjetlerdiń óz ara almasıwın támiyinleytuǵın kompyuter tarmaqların birlestirgen xalıqaralıq sistema. Bul orında internettiń keń imkaniyatları hám jaqsı tárepleri, sociallıq tarmaqlar yáki messenjerlardıń qolaylıǵın sanap ótiwge zárúrlik joq.Hár nárseniń jaqsı hám jaman tárepi bolǵanınday sońǵı jıllada internette júz beretuǵın qáwipler de kóbeyip barmaqta. Eń ashınarlısı buzǵınshı, jat aǵımlar sociallıq tarmaqlar arqalı ózleriniń ǵarezli niyetlerin ámelge asırıwǵa urınbaqta. Bul bolsa óz gezeginde jaslardı óz aǵımına tartıp atırǵanı, ayırım saytlarda bolsa uyatsızlıq, ádepsizlik, túrli jınayıy isler, jámiyetke qáwip salatuǵın jalǵan maǵlıwmatlar berilip atırǵanı ashınarlı jaǵday. Álbette globallasıw dáwirinde jaslar ózlerine kerek bolǵan bilimlerdi ańsat hám tez tawıp atır. Biraq internet arqalı keń jayılıp atırǵan qáwiplerde óz zıyanın jetkeriwden toqtap qalǵan joq. Xalqımız bul globallasıw dáwirine endi ǵana qádem qoyıp aırǵanı, iseniwshiligi hám sadalıǵı aqıbetinde sol jalǵan informaciyalar duzaǵına túsip qalıp atırǵanlıǵı da heshkimge sır emes. Plastik kartadaǵı pullardı sheship alıw búgingi kúnniń eń úlken mashqalalarınıń birine aylanıp atır desek heshte qátelespegen bolamız. Bul arqalı kóp ǵana insanlar dáramatlarınan ayrılıp qalıp atır.
Bizlerde rawajlanıw endi baslanıp atırǵanlıǵı ushın bul mashqalanı sheshiwde de biraz qıyınshılıqlarǵa dus kelmektemiz. Sebebi, bizlerde ol adamlardı tabıw ushın kerekli texnikalarda jeterli emes. Demek, sonda biz bul qáwiplerden qalay saqqlanamız degen sorawdıń hámmemizde tuwılıwı tábiyiy jaǵday.
Birinshiden, bunday texnikalardıń elimizde joq yáki bar bolsa da olardan ele paydalanıwdı bilmegenimiz ushın keń túrde xalıqqa túsinik jumısları alıp barılmaqta. Bul eń ápiwayı jol bolıp esaplanadı. Televizor, sociallıq tarmaqlar, radio hám televedenie esittiriwleri arqalı xalıqqa túsindiriw jumısları alıp barılmaqta.
Ekinshiden, birqansha qánigeler bul mashqalalardıń aldın alıw ushın shet ellerge oqıwǵa jiberilgen, yaǵnıy, olar shet ellerde kompyuter bunday jınayatshılardı virtual álemnen qalay tawıw múmkinligin úyreniw ushın oqıtılmaqta. Demek, bul mashqalalar tez arada saplastırıladı.
Kópshilik mámleketler óz rawajlanıwında bul basqıshtı bastan ótkergen bolıwı múmkin. Sonlıqtan bizler olardıń bul barısta qanday joldan paydalanǵanlıǵın kórip shıqsaq paydalı boladı.
Shet ellerde bilimlendiriw tarawı jaqsı jolǵa qoyılǵan. Ásirese Evropa mámleketleri bilimlendiriwde bizge qaraǵanda júz jıl ilgeride. Olarda mektepler, tálim orayları eń aldaǵı úskeneler menen támiyinlengen. Olar jaslayınan-aq bul texnikalar menen tanıs bolǵanlıqtan,olardan paydalanıw, kimdur virtual álemde olardı shalǵıtpaqshı ekenligin tez sezedi. Soǵan salıstırıp aytatuǵın bolsaq bizde kompyuterden paydalanıw ǵalabalasıp atırǵan bolsa da kópshiligimiz elege shekem hátteki olardan tek ǵana jazıw jazıw yamasa videorolikler kóriwde kóbirek paydalanamız. Yaǵnıy biz kompyuter aldında onıń funkciyaların úyreniw ushın emes, bálkim, kino kóriw ushın kóbirek otıramız. Ásirese, úlken jastaǵılardıń bul tarawǵa onsha qızıqpawı aqıbetinde olar jaslarǵa qaraǵanda kóbirek virtual álemdegi hár qıylı ótirikshilerdiń duzaǵına iliniwi múmkin. Demek, biz birinshi gezekte mediasawatqanlıǵımızdı asırıwımız kerek eken.
Mediasawatımız bolmas eken biz heshqashan virtual álem hiylesinen qutıla almaymız.
Evropa mámleketlerinde bul óz aldına taraw sıpatında rawajlanǵan. Olarda virtual álemdegi jınayatlardı anıqlaw boyınsha úlken tájiriybeler bar. Sonlıqtan bul mashqala olarda óz sheshimin tawıp úlgergen. Biraq olar bunıń menen toqtap qalmaǵan. Elede izleniwdi, bilim alıwdı, virtual álemdegi hár qanday nızamsızlıqtı saplastırıw ushın tınbay háreket etedi.
Biz endi Internet qáwipsizligi ushın qollanılıp atırǵan shet el tájitiybelerin kórip shıǵayıq.
Demek, birinshisi -Qıtay. Qıtay internet kontentti sheklew ushın eń aldınǵı sistemalardı qollaydı. 1998-jılda iske túsirilgen “Altın qalqan”, shet elde Qıtaydaǵı ullı fayrvol” (Great Firewall of china) atı menen tanılǵan, bul mámleketke 800 million dollarǵa túsken. 2003-jılda tolıq quwat penen iske túsirilgen sistema úsh baqlaw xalıqara shlyuzları_Pekin,Shanxay hám GUanshjou arqalı ótiwshi trafikke tiykarlanǵan. Sistema tek ǵana qara dizimge túsken saytlardıń IP yáki URL mánzilleri arqalı blokirovka qılıp qoymastan, bálkim, maǵlıwmatlar paketin filtrlew járdeminde “Tyananmen”, "Dalay Lama” yáki “Insan huquqları” sıyaqlı gilt sózlerden paydalanǵan halda saytlaradı bloklaydı. Eń iri izlew sistemaları, sol esaptan, shet el GOOGLE, YAHOO, BING, arqalı mas keletuǵın sorawlar da kerekli nátiyjeni bermeydi. Gilt sózlerdi(domen atları bolıwı múmkin) óz ishine alǵan URL sorawlarında DNS buzılıwı sebepli saytlardı tawıp bolmaydı. Fayrvol xalıqqa Twitter, Wikipedia, YouTube hám Facebook sıyaqlı dereklerge normal kiriwdi bloklaydı. Qıdırıw sorawları da filtrlenedi. Qıtay jámiyet qáwipsizligi ministrligine jaqın bolǵan CHina News Service baspası esap-kitaplarına qaraǵanda “Qıtaydaǵı ullı fayrvol” 640 mıń serverdi óz ishine aladı. Bazı maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Qıtay húkimeti buyrıǵı menen onı jaratıwda IBM, Cisco hám Yahoo qatnasqan. “Altın qalqan” nan shıqpaqshı bolǵan qıtaylılar URL mánzilleri ornına tuwrıdan-tuwrı IP mánzillerin kiritiwi múmkin. Virtual tarmaqlardan(VPN), proksiserverlerden yáki TOR- The Onion Routerdan paydalanıwı múmkin. Biraq Qıtay húkimet turaqlı ráwishte bunday resurslarǵa kiriwdi sheklew sharaların kóredi.
Máselen, 2009-jılda TOR tarmaǵınıń ulıwma animatorları mánzilleriniń 80 procentine deyin bolkirovka qılınǵan. Qıtay tarmaqtıń milliy segmentin baqlap barıwdıń dúnyadaǵı eń aldınǵı sistemasın jaratqan. Qıtayda internet dáslep húkimet baqlawı astınada jaratılǵan hám hárdayım yarım germetik dúziliske iye bolǵan. Altın qalqan birqansha basqarıw hám baqlap barıw sistemaların óz ishine aladı: nızam buzıwshılıqlar haqqında esabat beriw, paydalanıwshı identifikaciyası, kontentti basqarıw, informaciya monitoringi hám trafikti basqarıw.
Bunnan tısqarı, tek ǵana internet resursları emes, hátteki, internet xızmetleri hám izlew sorawları da bloklanadı. Sonday-aq Qıtayda qadaǵan etilgen shólkemlerge tiyisli derekler, Qıtay húkimetin sınǵa alıwshı resurslar, Qıtay baqlawshıları ádepsiz yáki pornografik dep esaplaǵan web-saytlar , Dalay Lama yáki xalıqaralıq háreketke tiyisli web-saytalar turaqlı túrde baqlawǵa alınǵan. Jámi 1,3 millionǵa jaqın sayt bloklanǵan. Qıtayda arnawlı maǵlıwmatqa iye bolmaǵan blogerlerge medicina hám finans tarawların dodalaw qadaǵalanadı. 2022-jıl 23-iyun kúninde Qıtay tuwrıdan-tuwrı efir sanaatı menen baylanıslı nızam shıǵardı. Bul nızam boyınsha blogerler dodalawı múmkin emes bolǵan yáki óz pikirlerin bildiriw qadaǵan etilgen 31 tema dizimi keltirilgen.
Internet álbette bizge kóp tarawlarda jaqın járdemshimizge aylanıp boldı. Bıraq onda bizge zıyan beretuǵın hakerelik hújimleride az emes. Jer júzinde hár kúni 247 milliardan artıq elektron xatlar jiberiledi. Olardıń 90 procentin bolsa spam hám viruslı xatlar quraydı.
Internetten paydalanıwshı mámleketler arasında Islandiya eń joqarı kórsetkishke iye. Eń pás kórsetkish Arqa Koreyada belgilengen. Arqa Koreyada ishki internet bar. Ol jerde global internetten paydalanıw qadaǵan etilgen.
Hakerler tárepinen hár kúni 85 000 saytqa hújim qılınadı. Eń qızıqlı maǵlıwmat: Jer júzindegi insanlar arasınan “Internet gilti”n saqlaw ushın 7 adam saylap alınǵan. “Internet gilti” - bul internetti qayta iske túsiriw ushın arnalǵan, arnawlı shifr kiritilgen elektron kartalar. Eger de internet tarmaǵına hújim jasalsa yáki basqa bir kútilmegen kewilsizlik júz berse, Internet qorıqshıları” tezlik penen AQSH áskeriy bazasına alıp kelinedi hám qorıqshılar óz giltlerin aktivlestiredi eken. Bunıń nátiyjesinde internet óshirip qoyıladı.
Internette de adamlar ómirdegi sıyaqlı ádeplilik qaǵıydalarına ámel etiwi kerek boladı. Bul biziń media maydandaǵı sawatlılıǵımızdıń jáne bir kórinisi bolıp esaplanadı. Bular:
- Internet virtual ekenligine qaramay siz haqıyqıy insan menen sáwbetlesip atırǵanlıǵıńızdı umıtpań
- Haqıyqıy turmısta bolǵanı sıyaqlı minez-qulıq qaǵıydalarına ámel etiń
- Biytanıs insanlar menen sırlı bolıwdıń abzallıqlarınan paydalanıń
- Xbardı jibermesten aldın jazǵan sózlerińizdi qaytadan tekserip kóriń.
- Jazǵanlarıńız biymáni sózlerden awlaq bolıwına itibar beriń
- Sálemlesiw, múrájáát qılıw, minnetdarshılıq, xoshlasıw sıyaqlı múnásibetlerdi umıtpań
- Kereksiz nárselerdi hámmege tarqata bermeń. Ózińiz hám basqalardıń waqtın oylań
- Jánjellesiwge berilmeń. Hátteki sizdi birew soǵan úndep turǵan bolsa da
- Smaylikler, animaciya hám grafiklerden zárúr bolǵanda paydalanıń
- Heshkimniń ústinen kúlmeń
- Basqalardı masqaralawshı video, súwret, audiolardı tarqatpań
- Jınayatshılardıń duzǵına ilinip qalıwdan awlaq bolıń
Mine biz internetten paydalaǵanımızda kerek bolatuǵın normalardı aytıp óttik. Virtual álemdegi hár bir isimiz bizlerdiń mediasawatlılıǵımızdan derek beredi. Demek, solay eken bul tarawdı úyreniwden hasla sharshamań. Bilimlerdińizdi qansha tereńlestirseńiz virtual álemde qıyınshılqqa ushırawıńız hám hakerler duzǵına iliniwińiz sonsha az boladı.
AQSH ha'm Ullı Britaniyadag'ı o'mir ha'm olardın' turmıs ta'rizinin' tezligi fakt ha'm da'lillerdi qanday bolmasın tezlik penen qolg'a kiritiwdi en' za'ru'rli sha'rt da'rejesine shekem ko'terdi. Bul bolsa xabar materialların jazıwdın' o'zine ta'n usılın ju'zege keltirdi ha'm bul a'det bazı gazetalarda reportyorlar atın anonim saqlaw a'detin qa'liplestirmekte.
XX a'sirde xalıqaralıq jurnalistika, tiykarınan, "eki kontinent" ortasında o'zine ta'n qural wazıypasın o'tedi. Jurnalistikanın' ideyalıq, qızg'ın siyasıy xarakteri jigirmanshı ju'z jıllıqtın' 90-jıllarına deyin saqlanıp turdı. SSSR dın' bo'linip ketiwi ha'mde "salqın urıs" qatnasıqlarının' tamamlanıwı xalıqaralıq jurnalistikanın' mazmunın pu'tkilley basqa jaqqa burıp jiberdi.
1978-jılda da'slepki ma'rtebe " Jan'a ja'han xabar ta'rtibi" tu'sinigi huquqıy ta'repten xalıqaralıq maydanda tilge alınǵan.
Hu'jjet BMSH Bas assambleyası ha'm YUNESKO bas konferenciyası ta'repinen ra'smiy qabıl etilgen. Bunday xalıqaralıq sho'lkemler ta'repinen alıp barılıp atırǵan jan'alıqlar bir qatar rawajlang'an ma'mleketlerge jaqpadı. Bul ma'mleketler wa'killerinin' pikirine ko're, YUNESKO qollap-quwatlap atırǵan bul qarar batıs ma'mleketlerinin' demokratiyalıq ko'z qaraslarına sa'ykes kelmeydi eken, yag'nıy du'nyaqarastın' erkin tarqalıwında tosıq boladı eken.
AQSH hu'kimeti 2012-jılda birinshi bolıp kiberma'kan ushın xalıqaralıq strategiyanı qabıl qıldı. Bul hu'jjet tiykarında kiber texnologiyalardan na'tiyjeli paydalanıw arqalı ma'mleket ishinde ta'repkesh media maydandı jaratıw ko'zde tutılmaqta. Al basqa ma'mleketler bolsa bunı adam sanasına tuwrıdan-tuwrı ta'sir jasaw dep bahalamaqta. "Rossiyskaya gazeta" da AQSH ma'mleketlik departmenti Rossiya menen jan'a urıs baslaw jumısların juwmaqlamaqta, degen sensation xabar basıldı. Bul urısta tiykarg'ı qural sıpatında kompyuter, urıs maydanı ushın internet tan'landı degen xabatlar shıqqan.