1-tema: Dintanıw pa’nine kirisiw joba

1-tema: Dintanıw pa’nine kirisiw

joba:

1.Dintanıw pa’ninin’ maqset h’a’m wazıypaları.

2.Dintanıwdin’ social-gumanitar pa’nler menen baylanislari.

3.Dintanıwda jusege kelgen mifologiyaliq,tarixiy,sociyologiyaliq,antropologiyaliq ha’m basqa mektepler.
Tayanısh tusinikler: Din, isenim, jol, mazh’ab, relegiya, “religiya transtsendent, immanent, kult, dinshunoslik, «al-Firaq», «ar-Radd», «ad-Diёnot», «al-Milal», din fenomenologiyasi, din sotsiologiyasi, din psixologiyasi h’a’m din filosofiyası.

Tema okıw maqseti: Studentlerde dinnin’ a’h’miyeti,dintanıw pa’ninin’ ju’zege keliw tariyxı, dintanıw pa’ni tarawları, dinnin’ jamiyettegi funktsiyaları, dinlerdin’ taripi h’aqkında tusiniklerdin’ qa’liplesiwleri.

1. Dintanıw pa’ninin’ maqset h’a’m wazıypaları h’am de basqa tarawlar menen baylanıslıg’ı. Du’nya kartasında ma’mleketler, onda jasawshı xalıqlardın’ o’z dini, u’rip-a’detleri h’a’m da’stu’rleri bar. A’ne usı qa’diriyatlar xalıqlardın’ juris-turıs, ku’ndelik iskerligi h’a’m ulıwma turmıs tarizin belgilewde tiykarg’ı faktor bolıp esaplanadı. Dunya xalıqları tariyxın u’yreniwde olardın’ diniy qarasları, isenim h’am diniy a’meliyatların itibardan shette qaldırıw mu’mkin emes «Dintanıw» pa’ni a’ne usı a’xmiyetli faktordı analiz qılıp u’yrenedi.

«Dintanıw» pa’nin oqıtıwdan maqset- studentlerge diniy h’a’m milliy qa’diriyatlardın’ tariyxtan birligi. Onın’ ulıwmainsanıy ka’diriyatlar menen birligin tu’sindiriw, olarda diniy bawrıken’lik ma’deniyatın dinge durıs jandasıwdı qa’liplestiriw h’a’m jamiyet ushın joqarı ma’nawiyatlı kadrlardı tayarlawdan ibarat.

G’a’rezsizlik da’wirinde milliy h’a’m diniy qa’diriyatlardın’ xalıqqa kaytarılıwı menen birge dunyadag’ı xalıqlardın’ dinleri h’aqqında ken’ mag’lıwmat alıw, olardın’ kadiriyatların u’yreniw imkaniyatı ju’zege keledi. Na’tiyjede dintanıw pa’ni izshillikte rawajlana basladı. Bunda a’jdadlarımız kaldırg’an bay ilmiy ma’nawiy miyrastı u’yreniw menen birge usı ku’nge shekemgi shet ellerde a’melge asırılg’an izleniw h’a’m rawajlanıwlardın’ na’tiyjelerinen o’nimli paydalanıw za’ru’rligi payda boldı.

«Dintanıw» pa’ni dindi sıng’a alıw yamasa soqırlarsha maqtaw emes, balki dindi tariyxıylıq, qalıslıq tiykarında tu’rli xalıqlar turmısında tutqan ornın ilmiy tarepten, ma’nawiy turmısının’ bir bo’legi sıpatında jandasıp u’yrenedi.

«Dintanıw» pa’ninin’ wazıypası – studentlerge h’a’zirgi dawirdegi dinlerdin’ ma’lim xalıq turmısında tutqan ornı h’aqqında ulıwma teoriyalıq tu’sinikler beriw, olardın’ ma’mleket h’am dini katnasıqları, dinler ara bawrıken’lik ideyası h’am ma’deniyatı h’aqkındag’ı bilimlerin bayıtıw, sol menen birge:

• 
  Dinnin’ jamiyetgi sotsiallıq, ma’nawiy, ruwxıy tasiri h’aqqında bilimler beriw;
  

• 
  Alg’ashqı diniy tusinikleri, milliy h’a’m jah’an dinleri ta’liymatları h’aqqında mag’lıwmat beriw;
  
• 
  Dinnin’ mazmunı h’a’m onın’ insaniyat jamiyeti rawajındag’ı tu’rli tariyxıy basqıshlarda tutqan ornı h’aqqında mag’lıwmat beriw;
  
• 
  Ja’miyetti ma’nawiy tarepten kamal taptırıwda diniy ka’diriyatlardın’ axmiyetin jaratıp beriw;
  
• 
  Du’nyalıq ma’mleket h’am dinnin’ o’z ara qatnasıqların jarıtıp beriw;
  
• 
  Diniy aqidaparastlıq, ekstremizm h’a’m fanatizm sıyaqlı unamsız illetler tusindirip h’am olarg’a karsı ideyalıq immunitetti ka’liplestiriw;
  
• 
  O’zbekistan Respublikasında dinge bolg’an qatnasıqlardın’ tu’pten o’zgergenligi, islam dini qa’diriyatların tiklew jolında islenip atırg’an ilajlar h’aqqında ken’nen tu’sinik beriw.
  

«Dintanıw» pa’ninin’ a’meliy a’h’miyeti sonda ko’rinedi, ol studentlerge barlıq dinler qa’diriyatlarına h’u’rmet penen qaraw, olardı qa’dirlew ma’deniyatın ta’rbiyalaydı.

Dintanıw tariyx, filosofiya, psixologiya, sotsiologiya, arxeologiya h’a’m basqa gumanitar pa’nler menen bekkem baylanıslılıg’ı dintanıw teoriyasının’ bayıwına xızmet qıladı.

Din fenomenologiyasi. Fenomen, sa’wleleniwshi, ko’zge ko’riniwshi na’rsenin’ sistematik turde analiz qılınıwı. Dinnin’ ko’zge koriniwshi, sırtta ko’riniwshi ta’replerin u’yreniwshi ilim tarawı «Din fenomenologiyasi» dep ataladı. Din fenomenologiyasi, tariyxiy qa’liplesiwlerin itibarg’a almag’an h’alda diniy fakt h’a’m wapqıyalıqtın’ bizge ma’lim bolg’an ta’replerin tiykarg’ı orıng’a ko’reredi. Tu’rli dinlerdin’ ibadat h’a’m meresimlerin, muqaddes orınların analiz kılıp birdeylik ta’replerin tabıwg’a h’areket qıladı.

Din fenomenologiyasi diniy tuyg’ı h’a’m bul tuyg’ının’ ko’rinislerin derlik pu’tin du’nyada bir-birine uqsawına bildiredi. Barlıq dinlerdin’ ideyalarının’ bir ekenligin sıpatlawg’a h’a’reket qıladı. Sonın’ menen birge diniy belgilerde jasırıng’an ma’nilerdi ashıw h’a’m ka’ramatlı so’zlerdin’ muqaddes mazmunın jaratıw sıyaqlı isler onın’ wazıypasına kiredi.

Din fenomenologiyasi, materiallardı dinler tariyxınan aladı. Biraq ol bul materiallarg’a tariyxıylıqtan ko’re ko’birek sistematik tarepten jandasadı.

Din sotsiologiyasi. Din – ja’miyet qatnasıqların, bul qatnasıqlar artınan kelip shıg’ıwshı waqıya h’a’diyselerdi u’yrenedi. Sol sebebli bul ilim tarawı gumanitar diniy qatnasıqlardı, dinnin’ ma’mleket, xalıq, shan’araqqa bolg’an qatnasın, din tarawında ju’zege keliwshi sotsial waqıya h’a’diyselerdi, tu’rli din ja’ma’a’tlerinin’ ja’miyet penen bolg’an qatnasıqların tiykarg’ı tema sıpatında analiz qıladı. Demek, din sotsiologiyasının’ teması, ja’miyettin’ tiykarg’ı tu’rleri h’a’m dinnin’ sırtqı ko’rinisleri menen sotsiallıq protsessler, olardın’ du’zilisi h’a’m nızamlıqlarınan ibarat. Basqasha qılıp aytqanda bul ilim tarawı, tariyx boyınsha jeke h’a’m baqslarg’a su’yeniwshi din h’a’m ja’miyet izertlewlerin; dinnin’ sotsiallıq turmıstag’ı ko’rinislerin u’yrenedi. Din sotsiologiyası bir ta’repten ja’miyet, bir ta’repten diniy ilimlerge tayanadı, bul eki tiykar uinde birlikti keltirip shıg’arıwg’a h’a’reket qıladı.

Din psixologiyasi. Bul ilim tarawı, zamanago’y psixologiya menen birgelikte qa’liplesken h’a’m onın’ bir tarmag’ına aylang’an. Din psixologiyasi, da’slep insang’a tiyisli bolg’an diniy turmıstın’ tu’rli ta’replerin psixologiyalıq jaqtan u’yrenedi. Yag’nıy din psixologiyası dinnin’ psixologiyalıq ta’repin, shaxstın’ diniy ta’jiriybesin h’a’m bul ta’jiriybenin’ turli ko’rinislerin bayan etiwge h’a’reket qıladı. Na’tiyjede ol dinnin’ insan ruwxındag’ı tiykarg’ı o’zgeshelikler h’a’m is-h’a’preketlerge bolg’an ta’siri h’aqkında tolıq toqtaladı. Ruh’-dene baylanısı menen a’tirap ma’deniyat ta’sirlerinin’ barlıg’ın ishinde u’yreniwshi diniy isenim, shaxstın’ ishki dunyasındag’ı tu’rli rawajlanıwlardjı ko’rsetip beredi. Sol sebebli Din psixologiyası diniy tajiriybeden baslang’an h’alda insan turlerin u’yrenip, o’zine ta’n tipologiyalarda payda etedi; ullı diniy shaxslardın’ ishki turmısları menen qızıqqan h’alda olardın’ ruwxıy jag’dayları menen shug’ıllanadı. İnsannın’ diniy sezim, tu’sinik h’a’m jasaw ta’rizi din psixologiyasının’ tiykarg’ı teması esaplanadı. Ol insanda din seziminin’i qanday qılıp kelip shıqqanlıg’ı h’a’m qa’liplesiwin, ih’tido (h’idoyat topish) yamasa biykarlaw h’a’diyselerin, dinnen kelip shıqqan ruwxıy keskinlik h’a’m gumanlardı analiz kıladı. Din psixologiyasi ulıwma psixologiyanın’ barlıq metodlarınan paydalang’an h’alda o’zine tiyisli bolg’an temalardı talıqlaydı. Bul ilim tu’ri, dindarlıqtın’ shaxs ruxiyatındag’ı jıljıwı h’a’m ta’sir protsessinin’ en’ jaydırılıwında ulıwmapsixologiyadag’ı, berilgen mag’lıwmatlarg’a (tsifralarg’a) qarap anketalar, testler h’a’m baqlawlardan paydalanadı.

Din filosofiyası. Din sotsiologiyasi, Din psixologiyasi sıyaqlı tiykarg’ı teması “din” bolg’an Din filosofiyası, dindi filosofiyadan kelip shıqqan h’alda analiz kıladıBul izertlew tiykarında aqılıy h’a’m biyta’rep jol tutıladı. Bul ilim tu’ri, qandayda bir jaratıwshı ku’sh isenimge filosofiyalıq bir tiykar tabawg’a h’a’reket qıladı. Sol sebebli de din filosofiyası tarawında is alıp barıwshılardın’ maqseti dinnin’ h’aq yamasa jalg’an emesligi emes, din h’u’kimlerinin’ logik a’h’miyetin ashıp beriw esaplanadı. Bul maqset penen olar, en’ da’slep qudaydın’ barlıg’ı menen baylanıslı da’lillerdi sıng’a yamasa analizin qıladı, bul da’llerdin’ qanshellik tiykarlı h’a’m tiykarsız ekenligi ma’selesin ko’rip shıg’adı.

Din filosofiyasın basqa din ilimlerinen ajıratıp turıwshı ta’repi bul, ondag’ı h’ukim beriw,juwmaq jasaw qa’siyeti esaplanadı. Basqa din ilimleri, bah’a beriw, qatnasıq bildiriw metodına su’yengen h’alda diniy ma’selelerdi h’al kılsa; Din filosofiyası, olar jasag’an juwmaq h’a’m erisken na’tiyjelerden ken’ ko’lemde paydalanadı h’a’m bul na’tiyjeler sebebli bir qansha h’u’kimlerdi shıg’aradı. Ha’tte din filosofiyası, dindi maqset qılıp alg’an ilim tu’rleri kolg’a kirgizgen na’tiyjeler h’a’m bul na’tiyjelerge erisiw ushın olar qollang’an metodlar h’aqqında da h’u’kim shıg’arıwı mu’mkin.

Din filosofiyası, dinnin’ mazmunı, insannın’ diniy h’aqıyqatlar menen bolg’an baylanısın uyrenedi. Bul ilim tu’rinin’ etiborida bolg’an temalardın’ basında qudaydın’ barlıg’ı,sıpatları, jaratıwshılıg’ı, du’nyanın’ jaratılıwındag’ı maqset, qayta tiriliw, payg’ambarlıq h’a’m voh’iy sıyaqlı ken’ ko’lnemdegi metafizik xarakterge iye ma’seleler tiykarg’ı orındı iyeleydi. Bunnan tısqarı ilim-iyman, ilim-din, din-ma’deniyat, diniy ta’jiriybe, diniy sezimler sıyaqlılar da bul ilim tu’rinin’ tiykarlarına kiredi.

Din tariyxının’ joqarıda ma’lim qılg’anlar menen jaqınnan baylanısınan tısqarı, ol su’yenetug’ın bir kansha ilim tu’rleride barOlardın’ ishinde birinshilerden bolıp tariyx orın aladı. Tariyx maqan h’a’m zaman tayın kılg’an h’alda o’tmishtegi waqıya h’a’diyselerdi u’yreniwshi bir ilim tu’ri bolıyaı menen birge bizge o’tken h’a’m h’a’zirdegi dinlerdin’ tariyxıy qa’liplesiwi ta’repinen dinler tariyxına jaqınnan ko’mekshi boladı.

Diniy temalardın’ u’yreniliwi, ta’biy rawishte tilge baylanıslı. Demek, bir ta’repten dinler tariyxı su’yenetug’ın ilim tu’ri bolsa filologiya esaplanadı. Bunnan tısqarı morfologiya(Ra’wiyat h’a’m a’psanalar), Etnologiya, Arxeologiya, Ko’rkem o’ner, Folklor h’a’m sog’an uqsas bir qansha ilim tu’rleri bar, olardan dinler tariyxı izleniwlerde tikkeley paydalanadı.

2. Din h’a’m Dintanıw atamalarının’ ta’rifi. Din arabsha so’z ekenligi h’a’mmege ma’lim. Biraq din tu’sinigin tolıq an’lap alıw ushın, onın’ so’zlik h’a’m istiloh’iy ma’nilerin bo’lek –bo’lek alıp tanısıp, analiz qılıw maqsetke muwapıq esaplanadı. Arab tilindegi dereklerde ko’rsetiliwinshe, din so’zi دان» («dana») feyilinen jasalg’an bolıp, «kimgedur boysınbaq, isenbek, kimgedur qırızdar bolmaq, qılg’an islerine jarasa xoshemetlenbek»; «diynun» so’zi bolsa, «din, iyman, ajr-xoshemet, qılg’an islerine jasasa berilgen xaq» sıyaqlı ma’nilerdi bildiredi.

O’zbek tili so’zlik a’debiyatlarında «din» isenim, isenbek, mu’lk, h’u’kim, esap, jaza, ilaj, boysınıw, sıyınıw, parh’ez, jol tutıw, a’det qılıw ma’nilerin bildiriwi ko’rsetilip o’tilgen.

İslamnan aldın’g’ı turkiy xalıqlardın’ din tu’sinigin sa’wlelendiriw ushın turli dawirlerde «drm», «darm», «nom» h’a’m «den» sıyaqlı so’zlerdi isletkenligi ma’lim. Olardan «drm», «darm» din, aqıyda ma’nisinde sanskritshe (a’yyemgi h’ind tili) «dharma»dan (Pali tilida dhamma); «nom» din isenim, nızam ma’nisinde sug’d tilinen kirip kelgenligi aytıladı.

O’zbek dtilindegi «din» ma’nisin bildiriwshi atamalar barlıq tillerde ushırasadı. Solardan Zardushtiyliktin’ deregi «Avesto»da «din» sıpatında «daena», a’yyemgi pars pah’lavey tilinde «den», «din», «dena», «daena» so’zi isletilip, «jol», «mazh’ab», «meresim», «usıl» sıyaqlı ma’nilerdi bildirgen. İbroniy tilinde qollanılg’an «dath» so’zi «din» tu’sinigin sawlelendiriwshi umılıwmalıq termin bolıp, «hukim», «a’mir» h’a’m «nızam» ma’nilerin an’latqan.

Rus tilinde din ma’nisin an’latatug’ın «religiya» so’zini n’ kelip shıg’ıwı boyınsha so’zliklerde bir qansha jandasıwloar keltirilip o’tilgen. Olardan ayrımlarına ko’re bull atama latınsha «religio» so’zinen kelip shıg’ıp, «dianat, dindarlıq, mo’minlik,mu’qaddes na’rse yamasa orın, qadamjay, ziyaratgoh’, sıyınıw h’a’m ol menen baylanıslı diniy meresimler » degen ma’nilerdi an’latadı.

Ekinshi topar til izertlewshiler «religio» so’zi semantik, ma’ni h’a’m morfologik ta’repten «relegere» so’zi menen baylanıslı bolıp, «jan’adan toplamaq, jan’adan tan’lawg’a kirispek, qayta islep shıg’ıw ushın aldın’g’ı sintezge qaytıw» ma’nilerin an’latadı, dep ko’rsetedi.

Din tu’sinigine alımlar ta’repinen ju’zlep ta’riyipler berilgen. Bunda tu’rli taraw h’a’m du’nya qaras iyeleri, o’z tarawı h’a’m ko’zqarasınan kelip shıg’ıp dinge ta’riyip bergen. Sol sebebli h’a’r qıylı ta’riyipler ju’zege kelgen.

To’mende olardın’ ayrımların keltirip o’temiz:

«Din insannın’ muqaddes dep bilgen na’rselerge bolg’an qatnası».

Rudolf Otto

«Din, ruh’iy borliqlarg’a bolg’an isenimdur».

Edvard Teylor

«Din, insannın’ ma’n’gilikti an’lawın ta’miyinlewshi, aqıl h’a’m logikag’a qaram bolmag’an zeh’niy bilim yamasa iqtidordir»

Maks Myuller

«Din, bilimlerimizdi erkin h’alda qollanıwdı tosıwshı qadag’an etiwshi kompleks esaplanadı»

Salmon Reynax

«Din, isenimler, is-h’a’reketler h’a’m sotsiallıq turmıstın’ ma’lim sha’rtlerine ko’re sho’lkemlestirilgen muassasalar dizimi esaplanadı»

Vitold Taylok

«Din, en’ ullı sotsiallıq qa’diriyatlar dizimi esaplanadı»

Edvard S. Amis

«Din, ma’lim ja’ma’a’ttin’ ju’zege keliwin ta’miyinlewshi meresim h’a’m isenimler kompleksi».

Emil Dyurkgeym

Uluwma alg’anda, alımlar ma’lim isenim din dep atalıwı ushın u’sh tiykarg’ı qa’siyetge iye bolıwı lazımlıg’ın ko’rsetedi. Bulardan birinshisi, g’ayrı ta’biyiy ilah’(yaki qudaylar) h’aqqındag’ı sezimlerdin’ barlıg’ı Ha’r bir dinde topinish obekti – Quday bolıwı sha’rt esaplanadı.

Dinlerdegi quday h’aqkındag’ı isenimlerdi sha’rtli tu’rde ekige - transtsendent h’a’m immanent qudaylarg’a bo’liw mu’mkin. Transtsendent ilah’larg’a insanlar du’nyasınan sırta, insanlarg’a h’esh qanday baylanısı bolmag’an, h’tsh qanday nuqsansız qudaylar kiredi. Bug’an mısal sıpatında islam dinindegi Allah’ h’a’m xristianlıqtag’ı Ata quda, yaxudiyliktegi Yaxveni ko’rsetip o’tiw mu’mkin.

İmmanent qudaylar degende bolsa ta’biyattın’ bir bo’legi sıpatında ko’z aldımızg’a keltirilgen, insanlarg’a uqsap ketetug’ın, biraq ta’biyattan tıs jaratıwshan’lıq, buzg’ınshılıq sıyaqlı ku’shlerge iye bolg’an Qudaylar kiredi. Bunday tu’rdegi qudaylar ko’binshe antropomorf (inson ko’rinisinde) yamasa zooantropomorf (yarım adam yarım h’aywan) yaki zoomorf (h’aywan) tu’rinde sa’wlelenedi. Bug’an mısal sıpatında A’yyemgi Mısr, Grek, Rim tsivilizatsiyaları, zamanago’y h’indstan, Qıtay,Yaponiya dinlerin kirigiziw mu’mkin.

Ekinshisi, Quday menen insanlardı baylanıstırıp turıwshı kult yamasa kultlar jıyındısı. Joqarıda aytıp o’tkenimizdey h’a’r bir dinde sıyınıw obekti- Quday bolıyaı lazım. Jaratıwshı menen insandı baylanıstırıp turatug’ın sıyınıw h’a’m meresimler kompleksi (qurbanlıq, oraza bayramlar) kult dep ataladı. Kultlar ku’ndelik yamasa ma’wsimlik, jeke yamasa ja’ma’a’tlik ta’rtipte ko’riniwi mu’mkin. Sonnan İslam dininde «Namoz mo’minnin’ meroji» (yamasa Allah’ taolanın’ janına ko’teriliwdi) esaplansa, xristianlıqtag’ı «sırlı meresimler» de muqaddes ruxtın’ o’zi qatnasadı dep esaplanadı.

U’shinshisi bolsa iseniwshilerdi o’zine birlestiretug’ın diniy sho’lkemlerdin’ bar ekenligi. Diniy sho’lkem, bull bir din saplaslarının’ kollektivlik turde o’z diniy u’rip-a’det, sıyınıw meresimlerin o’tkizetug’ın, diniy talim alatug’ın orınlar esaplanadı. Bul islamda meshit, medrese, xristianlıqta shirkew, seminariya, yaxudiylikte –sinagoga h’a’m t.b.

Dinler tariyxı, olar menen baylanıslı protsessler, dinnin’ insan turmısının’ turli tarawları menen o’z ara ta’sirlesiwin u’yreniwshi pa’n «Dintanıw» dep ataladı.

Dintanıw barlıq gumanitar pa’nler qatarı o’zinin’ u’yreniw obektine iye Ol dinnin’ payda bolıwı sotsiallıq a’h’miyeti h’a’m ja’miyettegi rolin analiz kılıw menen birge diniy isenimlerdin’ payda bolıwı h’a’m rawajlanıwı, olardın’ ja’miyet rawajındag’ı evolyutsiyasın ilmiy ta’repten u’yrenedi.

3. Dintanıw pa’ninin’ ju’zege keliwi h’a’m tariyxıy rawajlanıwı. Dinlerdi uyreniw uzaq tariyxg’a iye. Ha’r bir insan jan a’tirapındag’ılardın’ isenimi, qaysı dinge tiyisliligine qızıg’adı, olar h’aqqında biliwdi ka’leydi. Bul h’aqkındag’ı da’slepki mag’lıwmatlardı A’yyemgi Gretsiya h’a’m Rim jazıwshıları miynetlerinde ko’riwimiz mu’mkin. Olardan en’ ataqlı «Tariyx atası» atag’ını alg’an Gerodot (mil. avv. V asr) o’zi analiz kılg’an xalıqlardın’ dinleri h’aqqında mag’lıwmatlar keltirgen. Bunday qızıg’ıw orta a’sirp Evropasında da bolg’an . Biraq basqa dinler h’aqkında pikir bildiriwshiler, xristianlardın’ itibarın tartpaslıq, olardın’ basqa dinlerge kirip ketpesligin ta’miyinlew maqsetinde, basqa dinlerge unamsız pikirler bildirgen. İslam dunyasında da dinler tariyxın u’yreniw boyınsha izertlewler uzaq tariyxqa barıp taqaladı. Eramızdın’ VII-VIII a’sirlerinde aq tartısıwlardı o’z ishine alg’an «maqala»lar (keyinshelik «maqolot»), VIII -IX a’sirlerden bolsa basqa dinlerge «raddiya»lar jazıla baslang’an. KUeyingi a’sirlerden bolsa «al-Firaq» (Firqalar), «ar-Radd» (Raddiya), «ad-Diёnot» (Dinlar) va «al-Milal» (Xalqlar) ybag’darındag’ı a’debiyatlar ju’zege kelgen.

«Ad-Diёnot» (Dinler) bag’darında jazılg’an daslepki miynet Hasan ibn Muso an-Navbaxtiyning (vaf. 910) «al-Aro vad-diёnot» (İsenimler h’a’m dinler) kitabı esaplanadı. Keyinshelik Masudiy (957) o’zinin’ «ad-Diёnot» (Dinler), Masbih’iy (1029) «Darkul bug’yati fiy vasfid diёnoti val ibodoti» (Dinlar va etiqodlar vasfida maqsad meёri) kitapların jazg’an. Sonday-aq Beruniydin’ (973-1048) «Tah’qiqun ma lilh’ind min maqulatin, maqbulatin fil-aqli av marzulatin» (Aqılg’a maqul yamasa nomaqul bolg’an Hindstang’a tiyisli izleniwlerden) atlı kitabıda solar qatarına kiredi.

«Al-Firaq» (Firqalar) bag’darında jazılg’an kitaplarg’a Abu Mansur Abdulqodir al-Bag’dodiyning (vaf. 1038) «al-Farq baynal-firaq» (Partiyalar arasındag’ı parıq) miyneti h’a’mde Abul-Maoliy Muh’ammad ibn Ubaydulloh’ning (vaf. 1092) «Baynal-adёn» (Dinler arasında) miynetlerin keltiriw mu’mkin.

«Al-Milal» bag’darında Qozi Abu Bakr Baqilloniyning (vaf. 1012) «al-Milal van-nih’al» (Dinler h’a’m xalıqlar), Abu Muh’ammad Ali İbn Hazmnın’ (vaf. 1064) «Kitobul-fasl fil-milal val-ah’voi van-nih’al» (Dinler, h’awa h’a’m xalıqlar h’aqqında ajralıwshı kitap), Abul-Fath’ Muh’ammad ibn Abdulkarim ash-Shah’ristoniydın’ (vaf. 1183) «al-Milal van-nih’al» miynetlerin sanıw mu’mkin.

«Ar-Radd» (Raddiya) bag’darında da ko’plep miynetler du’nya ju’zini ko’rgen. Olarg’a İmom G’azzoliydin’ (vaf. 1111) «ar-Raddul jamil» (Go’zzal raddiya), İbn Kalbiydin’ (vaf. 819-821) «Kitobul-asnam» (Butlar kitabı) atlı kitabları ayrıqsha ko’rsetiliwi lazım.

Haqıyqattanda musılman shıg’ısı u’lkelerinde bul tarawda ko’plepmiynetler jaratılg’an bolıp, keyinshelik olar «dintanıw» pa’ninin’ rawajı ushın fundamental derek bolıp xızmet qılg’an. Solardan, Abu Rayh’on Beruniydin’ «al-Osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya» («O’tmish a’wladlardan kalg’an estalikler»), «Hindistan», Muh’ammad ibn Abdulkarim Shah’ristoniydin’ «al-Milal van-nih’al» («Dinler h’a’m ag’ımlar»), İbn Hazm Andalusiydin’ «al-Fasl fil-milal val-ah’vo van-nih’al» («Dinler, adasqan toparlar h’a’m mazh’ablardı ajıratıw») sıyaqlı miynetler, sonday-aq, İbn Nadim (987-988) h’a’m Abul Hasan Omiriy sıyaqlılardın’ analiz islerin ko’plep Evropa tillerine awdarma qılıg’an Bul bolsa, islamıy h’a’m arab ilimlerin u’yreniwshi batıs qa’niygelerinin’ dinler tariyxına tiyisli ilamıy izertlew islerinde tiykarg’ı derek sıpatında paydalanıwları ushın qolay imkaniyat jarattı. Dinler, ag’ım h’a’m mazh’ablar h’aqqındag’ı pa’n tarawının’ ju’zege keliwinde olarg’a ko’p ma’rte mu’rajat qılıng’an. Ataqlı tariyxshı, dinshunos Shah’ristoniy to’mendegilerdi jazadı:

«Bilginki, joh’iliya(sadalıq, jawızlıq, qudaydı tanımaslıq) da’wirinde arablarda u’sh tu’rdegi ilim tarawı bar edi:

1. Nasablar, tariyxlar h’]a’m dinler ilimi;

2. Tus tabirlari ilimi;

3. U’lketanıw ilimi».

Sonday-aq, «İxvon as-Safo» miynetlerinde ko’rsetiliwinshe, ilimler eki toparg’a bo’linedi. 1. İnsan ag’zaları h’aqqındag’ı ilim (Anatomiya); 2. Dintanıw ilimi.

İbn Nadim bolsa: «Dintanıw pa’ni IV-V a’sirlerge kelip ga’rezsiz pa’n sıpatında qa’liplesti», dep jazadı. Bul eramızdın’ X-XI a’sirlerine tuwra kelip, usı dawirde Beruniy o’zinin’ Hindstan miynetin jazg’an.

Batıs ma’mleketlerinde Dintanıw pa’ni ko’binshe nemis tilindegi «RELIGIONS WISSENSCHAFT» yamasa ingliz tilindegi «HISTORY OF RELIGIONS» atamalar menen ju’rgiziledi. Bul bolsa «İxvon as-safo» miynetleri, Beruniy h’a’m Shah’ristoniy miynetlerinde qollanılg’an «علم الاديان» (Dinler ilim) yamasa «تاريخ الاديان» (Dinler tariyxi) atamalarının’ awdarması.

Zamanago’y dintanıw bolsa bir yarım a’sirge jaqın dawirge barıp taqaladı. Batısta,zamanago’y ma’nidegi dinler izertlewleri Maks Myuller (1823-1900) ta’repinen baslap berilgen. Alım 1856 jılda «Qıyasıy mifologiya» h’a’m 1870 jılda baspadan shıqqan «Dinlerdin’ tiykarı h’a’m qa’liplesiwine tiyisli sabaq bah’aları» miynetleri menen basqa dinlerdi analiz kılıwg’a jol ashqan. Ol Angliyadag’ı ataqlı Oksford universitetinde dinler tariyxınan lektsiyalar oqıg’an. O’zinin’ «Shıg’ıstın’ muqaddes kitapları awdarma silsilasi» miynetinde ol birinshi ma’rte «religious studies» (dintanıw) so’zin qollang’an. Myuller h’a’m onın’ zamanlasları dinlerdi ilmiy analiz kılıwda filologiyanı a’h’miyetli dep bilgen h’a’m dinnin’ h’asıl mazmunına tek g’ana til arqalı kılıng’an izleniwler arqalı jetisiw mu’mkin, degen pikirdi alg’a su’rgen.

Biraz keyingi da’wirlerde Gollandiyada S.R.Tile h’a’m Shantepi de la Sosse bull boyınsha izshil iskerlik alıp barg’an. Sonday qılıp dawirler o’tiwi menen Parij, Bryussel h’a’m Rim sıyaqlı oraylarda dintanıw universitetler ta’lim dastu’rlerinen orın alg’an.

XIX a’sirdin’ ekinshi yarımınan baslap dintanıw tarawında alıp barılg’an izleniwler qa’liplesken. Bul dawirde tu’rli ma’mleketlerde qayt qılıng’an tarawda bir qansha qa’niygeler jetisip shıqqan. Olardan R.Pettazoni, M.Eliade, Van der Lyu, R.Otto, G.Menshing, J.Vax, F.Xeiler, G.Dumezil, E.G.Parrinder, S.G.F.Brandon, Erik F.Sharp, Ninian Smart, M.Kitagava, R.S.Zeyxner, Ugo Bienchi, V.Kantvell Smit, Ake V.Strom, Xans J.Shoyps h’a’m Mixael Paylar atların aytıwmız mu’mkin.