Tábiyat hám jámiyet turmisinda topiraqtiń Áhmiyeti jobası: Kirisiw I. Tiykarǵı bólim

TÁBIYAT HÁM JÁMIYET TURMISINDA TOPIRAQTIŃ ÁHMIYETI
Jobası:
Kirisiw
I.Tiykarǵı bólim
1. Topıraqtıń jámiyet turmısındaǵı áhmiyeti
2. Dúnyanıń jer resursları
3. Topıraqtı qorǵaw
II.Juwmaqlaw
III.Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi

Kirisiw
Topıraq geografiyasi páni, pán sıpatında mámleketimizde XIX ásirdiń aqırında V.V.Dokuchaev, N.M.Sibirtsev hám S.S. Neustruevlardıń ideyalari hám ilimiy shıǵarmaları tiykarında qaliplese baslandı. Ásirese S.S.Neustruevtı 1910-1921-jılları Turkistan úlkesin Namangan, Ándijan, Ústúrt boyı, Sherabod hám Qaraqalpaqstan respublikası aymaǵınıń` topıraq hám botanikalıq diyxanshılıq izertlewlerin úyreniwdegi jumisları úlken áhmiyetge iye.
Keyin ala uyreniledi, sonin` ishinde O`zbekistannin` topiraqlarin I.P.Gerasimov V.A. Kovda, N.A.Rozanov, E.V.Loboha`m, M.A.Orlov, S.N. Rwjov, M.A. Pankov, M.U. Umarov, M.B. Baxodirov, A.M.Rasulov ha`m basqalardin` topiraqlar georafiyasi, fizikasi ha`m melioratsiyasi barisinda»i jumislari menen bir qatarda, a`sirese paxtashiliq rayonlarinin` topiraqlarinin` o`zgesheliklerin u`yreniwdegi xizmatleri o»ada u`lken boldi.
Topıraq - tábiyaattıń zárúrli komponenti sıpatında biosferada úlken wazıypalardı atqaradı. Onıń barlıq ekologiyalıq wazıypaları onıń bir ǵana ónimdarlıǵında yamasa kóplegen tiri organizmler ushın jasaw deregi ekenliginde de kórinetuǵın boladı. Biykarǵa akademik B. B. Polinov topıraq qaplamın : „tirishilik eń tıǵız qabıq”, akademik M. S. Gilyarov bolsa : „tuproq sayyoramizdagi hayot genetik xilma-xilligining asosiy omborxonasi”, dep atap ótpegen.
Topıraqta Jer sharındaǵı málim ósimlik hám haywanat túrleriniń 92-93 % tirishilik etedi. Qurǵaqlıqtaǵı organizmlerdiń biologiyalıq massası Jer biomassasınıń 99, 8 % ini quraydı. Topıraq tábiyiy - antropogen landshaftlardıń tiykarı bolıp tabıladı. Topıraq tábiyatda zatlardıń aylanba háreketinde qatnasıp, biologiyalıq aylanba háreketde tiykarǵı róldi oynaydı. Barlıq organizmlerdiń qaldıqları topıraqta bóleklenedi hám jańa mineral -organikalıq birikpelerge aylanadı.