Tábiyat hám jámiyet turmisinda topiraqtiń Áhmiyeti jobası: Kirisiw I. Tiykarǵı bólim

Topıraqtıń jámiyet turmısındaǵı áhmiyeti
Insaniyat ushın zárúr azıq-awqat ónimleriniń 88 % i jerge qayta islew beriw-dıyqanshılıqtan alınadı. Otlaq hám jaylawlarda jetistiriletuǵın sharwashılıq ónimleri úlesine jáne 10 % i tuwrı keledi.
Belgili ekolog alım J. Dorst (1968) aytıp ótkeni sıyaqlı : „Topıraq - biziń eń qımbatlı kapitalımız (baylıǵımız ). Turmıstaǵı tirishilik hám Jer betindegiı barlıq tábiyiy hám jasalma biogeotsenoz kompleksleriniń qáwipsizligi aqır aqıbette Jerdiń eń júze bólegin quraytuǵın, júdá juqa qatlamı - topıraqqa baylanıslı”.
Awıl xojalıǵında topıraq tiykarǵı islep shıǵarıw quralı esaplanıp, basqa slep shıǵarıw qurallarınan parqı : onı basqa qurallar menen almastırıp bolmaydı, shegaralanǵanlıǵı, orından - orınǵa kóshirip bolmawi, ónimlilik ózgesheligi, tawsılatuǵın hám tiklenetuǵın (ámelde tikleniwi qıyın ) tábiyiy resurs ekenligi olıp tabıladı (0, 5-2 sm topıraq payda bolıwına 100 jıl, 18 sm topıraq payda bolıw ushın 1400-7000 jıl kerek boladı ). Insan salamatlıǵında topraqlardıń tásiri júdá sezilerli bolıp tabıladı. Gistoplazmoz (infeksiyalı qan kesellikleri) keselligin keltirip shıǵarıwshı zamarıqlar qızıl -sarı podzollasǵan topıraqlı, ıssı klimatlı, jawın muǵdarı jılına 1000 -2000 mm aymaqlarda jaqsı rawajlanadı.
Batıs Bengaliyanıń ayırım awıllıq aymaqlarında xalıqtıń kesellikten óliwi de topıraq xarakteri menen baylanıslı eken. Eń joqarı o'lim dárejesi gidromorf topraqlar (aliyuvial, delta, batpaqlasǵan) regioninde júz bergenliginde anıqlanǵan. Sebebi bunday Sftaroit kesellik infekciyasınıń rawajlanıwı ushın qolay bolıwı múmkin.
Topıraqta tuberkulyoz, tırıspa, oba keselligi, ishterleme, brusellioz hám basqa keselliklerdi qozǵatıwshıları bolıwı múmkin. Topıraqta túrli ximiyalıq elementlerdiń jetispewshiligi yamasa kópligi insanlarda túrli keselliklerge sebep boladı (yod-buqaq ).
Topıraqtıń insandı emleytuǵın qásiyetleri (topıraqta jalań ayaq júriw, ılaylı suwda shómiliw, balshıq penen emlew hám t.b.) da júdá kóp.
Topraqlardıń túrli paydalı qazilma baylıqlardı izlewdegi áhmiyeti de zárúrli esaplanadı. Topıraq hawası quramı arqalı neft, tábiyiy gaz, radioaktiv elementlerdi anıqlaw múmkin (basqa ruda kánlerin de topıraq analizi arqalı anıqlanadı - metallometriya usılı ).
Sanitar — gigiyenik áhmiyeti tárepinen topıraq biologiyalıq filtrlewshi wazıypasın da oteydi. Odan zárúr qurılıs buyımları retinde, ayırım úy-ruwzıger ónimleri islewde paydalanıw áwelden málim. Hár túrlı túrdegi topraqlarǵa qaraw insanǵa zawıq beredi, 'ruhiyatin jeńillestiredi, sharshaqtı qashiradı.
Topıraq bir sóz benen aytqanda watan tımsalı, sol sebepli onı „Ana jer” dep ataymız. Sonday eken, onıń tárbiyalıq - ruwxıy, ásirese watansúyiwshilik tárbiyasındaǵı áhmiyeti de sheksiz bolıp tabıladı. „Sen jerdı baqsan, jer seni baǵadı”, „Jedi tewme, gúná boladı” degen hikmetlerde qanshalar shuqır mánis sáwlelengen. Topıraqta gáp kóp. Ol da diniy, hám de dúnyalıq mazmunga iye. Ókiniw menen aytamız, házirshe pán onıń sir - páziyletlerin, hosiyatlarini jaqsı bilmeydi (A. Soliyev, 2013, 175-b.).
Topraqlardıń litosferadaǵı áhmiyeti.
Litosferada hártúrli shógindi hám jatqiziqlarnıń payda bolıwı, energiyanıń qayta bólistiriliwi de topıraq penen baylanıslı. Topıraq gewek bolǵanlıǵı ushın jawın suwıń tómengi qatlamlarǵa ótkeredi, topıraq bomaganda jawın suwınıń hámmesi aǵıp ketib, basqa tábiyiy processlerdiń baslanıwına sharayat ashılar edi. Usınıń menen litosferanıń erroziya nátiyjesinde juwılıp ketiwinen asıraydı. Sonday eken, kóbinese relyef jaǵdayınıń, yaǵnıy relyef formalarınıń ózgeriwi de topıraq oramı menen baylanıslı. Litosferada azottıń uslanıp qalıwı hám toplanıwı topıraq hám topıraq mikroorganizmlarına baylanıslı bolmaǵanda hámme azot atmosferaǵa shıǵıp ketken bolar edi.
Topıraqtıń atmosferaǵa tásiri.
Samal tásirinde topıraqtan kóterilgen shań - shańlar atmosferanıń tınıqlıǵına ziyan jetkeredi, Jer betine kiyatırǵan jaqtılıq energiyası tásirin susaytiradi, jawınlardi payda bolıwına da sebep boladı. Topıraq oramınıń pataslanıwı atmosfera suw saqlaǵıshları, ósimlik hám haywanat ónimlerin pataslantıradı. Topıraq atmosfera hawası quramına kúshli tásir kórsetedi. Bul topıraqta jasawshı mikroorganizmler iskerligi menen tıǵız baylanıslı. Hár gektar jer maydanı saatına 1000 -4000 ga shekem hawa alıp, sonsha muǵdarda hawanı shıǵaradı. Topıraq hawası quramında O2 atmosfera hawası quramındaǵı 10 -100 ret az bolıp, SO2 muǵdarı kóp bolıp tabıladı.