Tábiyat hám jámiyet turmisinda topiraqtiń Áhmiyeti jobası: Kirisiw I. Tiykarǵı bólim

Topıraqtıń gidrosferaǵa tásiri.
Topıraq gewekligi sebepli atmosfera jawın suwin ózine shimib, artıqshasın tómengi qatlamlarǵa ótkeredi hám sizot suwin payda etedi. Óz jolında ayrım mineral hám duzlardı eritib sizot suwı quramına da tásir etedi.
Topıraqtıń dárya suwı rejimine de tásiri úlken. Topıraqtaǵı suw hár jılı jańalanıwı áqibetinde Jer sharında suw teń salmaqlılıǵında zárúrli ról oynaydı (Dúnya okeanı suwınıń tolıq jańalanıwı ushın 3000, jer astı suwınıń tolıq jańalanıwı ushın 5000 jıl kerek boladı ). Suw háwizleri bioónimdarlıǵınıń artıwında da topıraqtıń róli úlken. Hár jılı túrli sebeplerge kóre 10 milliard t ga jaqın topıraq juwılıp, teńiz hám okeanlarǵa shıǵıp ketedi. Bul teńiz haywanları hám de ósimliklerin azıqlanıwında zárúrli ról oynaydı. Topıraq suw aǵıslarınan túrli sanaat hám xojalıq shıǵındılar (záhárli zatlı elementlar ) di ózine sińirip, suw saqlaǵıshların pataslanishdan saqlaydı hám t.b.
Dúnyanıń jer resursları
Jer resurslarına tábiyiy - tariyxıy belgileri menen parıqlanıwshı hám xojalıq maqsetlerinde paydalanıp atırǵan hám de paydalanıwǵa jaramlı barlıq taypadaǵı jerler kiredi. Jer resursları túpkilikli mánisi tárepinen aymaqlıq bolıp, Antarktida mızlıqların esaplamaǵanda qurǵaqlıq maydanınıń 26 % in yamasa 133, 9 mln km2 ni quraydı.
Jer fondınıń úlkenligi tárepinen Afrika materigi (30 mln km2) hám Shet el Aziya (27, 7 mln km2) aldınǵı orında turadı, eń kishileri bolsa - Evropa (5, 1 mln km2) hám Avstraliya hám Okeanıya (8, 5 mln km2) bolıp tabıladı. Eger regionlarınılń jer resurslarin xalıq jan bası boyınsha bólistiriliwine itibar bersek, bunı kóriw múmkin: xalıq sanına salıstırǵanda kem bolǵan Avstraliyada hár bir xalıq jan basına 37 ga jer tuwrı kelse, Aziyada tek 1, 1 ga, shet el Evropada da derlik usıǵan jaqın jer maydanları tuwrı keliwin baqlaw múmkin.
Biraq, dúnya Jer fondı strukturasın júdá qolay dep bolmaydı (v. I. lJ. l-keste). Kórinip turǵanınday, olda, jer fondınıń 33 % in kem ónimli jerler - shól, batpaqlıqlar, mızlıqlar hám basqalar ; 3 % in antropogen landshaftlar (xalıq jasaw orınları, sanaat orayları, transport jolları hám t.b. ), 30 % in orman hám putalıqlar iyeleydi.
Qalǵan 34 % jer resursları (11 % aydalatılatuǵın jerler, baǵlar, júzim baǵılar hám 23 % otlaq hám jaylawlar ) insaniyattı azıq-awqat ónimlerine bolǵan zárúriyatınıń 98 % in támiyinlemekte. Bunday jerler tiykarınan planetamizdıń orman, orman - dala, dala zonalarında sáwlelengen.
Házirde awıl xojalıq jerleriniń ulıwma maydanı 48, 1 mln km2 ni quraydı, sonnan 13, 4 mln km2 aydalatuǵın (ishlew beriletuǵın ) jerler hám 33, 65 km2 jaylawlarǵa tuwrı keledi.
lshlew beriletuǵın jerlerdiń eń úlken bólimleri AQSH, Hindistan, Rossiya, Qıtay, Kanada da jaylasqan. Xalıq jan basına esaplaǵanda ortasha dúnya kórsetkishi - 0, 4 ga/kishi. Bul kórsetkish boyınsha Qazaqstan Respublikası aldınǵı orında turadı - jan basına 2,0 ge, Kanada - 1, 6, Argentinada - 0, 9, Rossiya hám AQSHda - 0, 8 ge. Eń tómen kórsetkish Qıtayda - jan basına - 0, 09 ǵa, Egipette - 0, 05 ke, Yaponiyada -0, 04 ge ekenligi
xarakterli (dúnya boyınsha bul kórsetkish ortasha - 0, 4 ni, Ózbekstanda bolsa 0, 14 ke ti quraydı ).
Topıraqtı qorǵaw
Topıraq erroziyası hám oǵan qarsı gúres. Suw hám samal tásirinde topıraqtıń jemiriliw procesine erroziya dep ataladı (lat. erosion - oyilıw, jemiriliw). Suw hám samal erroziyaları ajratıladı.
Suw erroziyası : júzelep juwılıw (júze ) hám uzınına júz beretuǵın (jarlıq ) erroziyalarǵa bólinedi. Júze erroziya - topıraqtıń joqarı bóleginde janbawırlar boylap aǵatuǵın suw tásirinde juwılıwınan júzege keledi, bul túr tábiyatda kóp tarqalǵan.
Jarlıq erroziyası — janbawırlardan kiyatırǵan kúshli suw aǵısları tásirinde topıraqtıń tereńlatib, oyılıp juwılıwı esabına júz beredi.
Erroziyanıń rawajlanıw tezligine qaray geologik (normativ) hám tezlesken túrlerge ajratıladı.
Geologik erroziya - o'simlikler menen oralǵan topıraq júzesinen bóleksheleriniń az-azdan juwılıwı bolıp, bunda topıraq payda bolıwı dawamında juwılǵan topıraq qatlamı qayta tiklenedi.
Tezleskenn erroziya - topıraq maydanında ósimlikler joǵatılıp jiberilgende hám Jerden nadurıs paydalanıw áqibetinde júz beredi (antropogen erroziya ). Bunda erroziya jedelligi keskin kúsheyip, joǵatılǵan topıraq qatlamı qayta tiklenbeydi.
Suwǵarıw erroziyası - suw erroziyasınıń bir túri bolıp, tiykarınan qıya jerlerde kóp suw aǵızıp suwǵarıw nátiyjesinde júz beredi. Qıyalıq 2-3° bolǵanda suwǵarıw erroziyası háwij ala baslaydı. Qıya maydanlarda bir ret qarıq aralab suwǵarılganda gektarına 22-50 t topıraq aǵızıp ketiliwi, oǵada qıyalarda 6901 ge jetiwi múmkin.
Samal erroziyası (deflyatsiya) shań dawıllı hám jergilikli (kúndelik) túrlerge bólinedi. Shań dawıllı erroziya kúshli samallar tásirinde júz beredi. Ekinshisi ástelik penen júz berse-de, sol tárzde topıraqtı jemiredi. 1982-jıldıń aprel ayında Rossiyanıń qublası hám Ukrainada júz bergen kúshli shań dúbeley aqibetinde 15 mln t dan artıq topıraq ushırılıp, Polsha hám Ruminiya aymaqlarına barıp túsken. 1960 jılda Ukraina hám Arqa Kavkazda kóterilgen shań dúbeley 7-10 sm qalıńlıqtaǵı topıraq qatlamın kóshirip, terekzarlar hám basqa tosıqlar janında biyikligi 2 m hám de eni 50 m keletuǵın úyinler- tosıqlar payda etgen. Samal erroziyasına qarsı topıraqtı qorǵaytuǵın almaslap egiw, qar saqlanıwın támiyinlew, qumlardı bekkemlew hám ormanlastırıw, bógetzarlar qurıw, jaylawlardan tuwrı paydalanıw, atız-otlaq -orman sisteması kórinisindegi maydanladı qurıw maqsetke muwapıq. Suw erroziyasına qarsı janbawırlarda jerlerdi gorizontallar boylap aydaw, suwdan normasına muwapıq paydalanıw, jerlerdi tereń aydaw, almaslap egiwdi tuwrı shólkemlestiriw, bógetzorlami qurıw, jarlıqlami ormanlashtirsh, suw saqlaǵıshlar átirapında terekzarlar qurıw, sharwa mallarını bagıwdı tártipke salıw, taw ormanların saqlaw menen erisiw múmkin.
Topıraq ónimdarlıǵın asırıw maqsetinde topıraqqa salınǵan mineral tóginlerdiń málim bólimlerin ósimlikler ózlestiriwge ılayıq (azot hám kaliy tóginleriniń ósimlikler tárepinen ózlestiriw koefficiyenti 30 %, fosforli tóginlerdikii 12-15 %). Qalǵan bólegi topıraqta, grunt suwı hám awıl xojalıq eginleri denesinde tpplanadı. Pestitsidlar (DDT - dixlordifeniltrixlor eten) topıraqta 15-50 jıl saqlanıwı múmkin.
Sol sebepli mineral tóginlerden paydalanıw normalarına qatań ámel qılıw kerek. Átirap ortalıq ushın sınap, qorǵasın, kadmiy, selen, ftor elementleri qáwipli esaplansa, oǵada qáwiplileri: sınap, qorǵasın, kadmiy bolıp tabıladı. Ulaming tiykarǵı dárekleri: sanaat, tiykarınan metallurgiya karxanalari, túrli janar maylardi janıw ónimleri, avtomobil shıǵındıları hám awıl xojalıǵında isletiletuǵın ximiyalıq qurallar bolıp tabıladı. Topıraqtıń awır metallar menen pataslanıwı átirap ortalıq ushın júdá qáwipli bolıp tabıladı.
Jerlerdi úzliksiz normadan artıqsha suw menen suwǵarılıwı, biyik orınlardı suwǵarıw nátiyjesinde onıń eteklerinde suw saqlaǵıshları hám basqa suw imaratları jaǵasında jerlerdiń batpaqlasıwı baqlanadı. Jawın puwlanıwǵa salıstırǵanda kóp, jer beti tegis aymaqlarda jerler batpaqlasıwı baqlanadı. Bunday aymaqlarda keptiriw melioratsiyası ilajalari ótkeriliwi kerek (dárya oypatlıqları hám delta bólimlerinde de).
Jerlerden tártipsiz tárzde paydalanıw aqır áqibetinde topıraq degradatsiyasi (aynıwı ) ga alıp keledi hám nátiyjede shorlanıw procesi payda boladı. Jerler ónimdarlıǵınıń joǵalıp ketiwi hám shólge aylanıwı shóllesiw bolıp esaplanadı, bul házirde global mashqala bolıp, onıń sheshimi dúńya júzilik áhmiyetke iye, hár minutda 50 ga jer shólge aylanıpatrǵanlıǵı málim. Sol sebepli qatar qánigeler topıraqlardı asıraw boyınsha ayriqsha „Qızıl kitap” jaratılıwın usınıs etip atr.
Topıraqlami qorǵawda buzılǵan jerlerdi jaqsılaw - rekultivatsiya jumısları zárúrli esaplanadı. Ol eki basqıshda ámelge asıriladı :
1) texnikalıq rekultivatsiya,
2) biologiyalıq rekultivatsiyaga.
Dúnya mámleketleriniń kóbisinde jerden paydalanıwdı tártipke salıw, aqılǵa say paydalanıw hám topıraq qáwipsizliginiń huqıqıy tiykarları islep shıǵılǵan. Ózbekistan Respublikasında „Jer kodeksi”, „Mámleket jer kadastrı haqqında”gi nızamlar hám basqa nızamn astı hújjetleri jaratılǵan hám ámeliyatqa nátiyjeni ámelde qollanılıp atır. O'zbekstAn Respublikası Konstitusiyasıń 55-statyasında :
„Jer, jer astı baylıqları, suw, ósimlik hám haywanot dúnyası hám de basqa tábiyiy rezervlar ulıwma milliy baylıq bolıp tabıladı, olardan aqılǵa say paydalanıw zárúr hám olar qáwipsizliginendur” dep qatań aytıp ótken.
Topıraq, Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyaev baslshıǵında 2017-jıl 13-dekabr kúni Jer resursları, geodeziya hám kadastr salasında ámelge asırılıp atırǵan reformalar natiyjeliligin asırıw máselelerine arnalǵan jıynalısta : „...jerlerden aqılana hám nátiyjeli paydalanıwdı shólkemlestiriw, tásirli qadaǵalawdı támiyinlewde ǵayrat jetispeyatrǵanlıǵı qattı sın pikir astına alındı”.
Ózbekiston Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoevtıń Oliy Majlis ge bildiriw xatında : „Bizdegi ónimli topıraq, tórt mawsimde de quyash shıǵıp turatuǵın qolay ıqlım hám ayrıqsha tábiyaattı, ózińiz aytıń, taǵı qay jerde tabıw múmkin? Hámme gáp áne sol bahasız baylıqtı xalqımız mápi jolında aqılǵa say hám nátiyjeli isleta alıwda. Lekin ashıq tán alıw kerek, bul máselede biz arqada qalıp atırmız