1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

11-Tema: Lipidler hám olardiń almasiwi.

Jobasi:

1. 
   Lipidlerdiń uliwma qásiyetleri hám biologiyaliq áhmiyeti.
   
2. 
   Haywanlardiń awqat sińiriw organlarinda maylardiń tarqaliwi.
   
3. 
   Neytral maylardiń permentativ tarqaliw ónimleriniń ishekte soriliwi hám maylardiń qayta sintezleniwi.
   
4. 
   Toqimalarda maylardiń tarqaliwi hám gliserin hámde may kislotalariniń oksidleniwi.
   

Barliq tiri organizmlerdiń jasawi ushin kerekli biologiyaliq hám fiziologiyaliq áhmiyetke iye bolǵan maylar ózleriniń kópǵana fizikaliq hám ximiyaliq qásiyetleri jaǵinan maylarǵa jaqin bolǵan zatlar yaǵniy may tárizli zatlar uliwma at penen lipidler dep ataladi.

Lipid hám lipoidlar tábiyatta tiri organizmler quraminda uglevod hám beloklar menen birgelikte judá keń tarqalǵan organik birikpeler qatarina kiredi. Lipidler awil xójaliq haywanlari uliwma awirliǵiniń 15-20% tin quraydi. Jaqsi baǵilǵan shoshqalarda bolsa 30% ke shekem boliwi belgili.

Rezerv yamasa zapas maylar bolsa teri astinda, may depolarinda (quyriqlarda) hám ishek organlari átrapinda jaylasqan bolip, olardiń muǵdari turaqli emes. Organizm ash qalgánda yamasa ayrim bir kesellikke joliqqanda bul maylardiń muǵdari ózgerip turadi.

Protoplazma quramindaǵi maylar kóbinese taza jaǵdayda emes, bálki belok zatlar menen birikken quramali birikpeler jaǵdayinda boladi. Bularǵa lipoproteidlardi kórsetiw mumkin.

Uliwma lipidler tómendegi eki gruppaǵa bólip qaraladi: neytral maylar hám lipoid (may tátizli) birikpeler. Óz náwbetinde lipoid birikpeler: fosfatidler, sterin hám steridler, serobrazidler, ganglozidler hám mumlar siyaqli kenje gruppalarǵa bólip úyreniledi. Bul birikpelerdiń hámmesi hám haywan organizminde ótetuǵin bioximiyaliq prosesslerde hár turli rol oynaydi.

Misali: neytral maylar haywan organizminde qurilis materiali sipatinda xizmet qilip, organizmniń jasawi ushin sarp etiletuǵin energiyaniń 25-30% i sol maylardiń oksidleniwi nátiyjesinde payda boladi, yaǵniy bir gramm may oksidlengende 9,3 kkal energiya payda boladi.

Maylardiń organizmde oksidleniwi nátiyjesinde payda bolatuǵin suwdiń, asirese, shólde jasawshi haywanlardiń suwǵa bolǵan talabin qandiriwda áhmiyeti úlken.

Teri asti maylari bolsa haywan organizmin issi saqlawda termoizolyatorliq rol oynaydi. Ishki organlar átrapin orap alǵan maylar bolsa, organizmdi hár turli tásirlerden, uriliwlardan saqlaydi. Aziq-awqat quramindaǵi mayda eriwshi vitaminlerdi (A, D, E, K) mayda erip, qanǵa sińiriletuǵin jaǵdayǵa keliwinde hám maylardiń roli úlken.

Haywan organizminiń jasawi ushin lipoidlar óz aldina áhmiyetke iye. Misali, fosfotidler maylardiń oksidleniwin aktivlestiredi, kóbeyiw organlari hámde miy, bawir, bulshiq etler quramina kirip, olardiń jumisina jaqsi tásir kórsetedi.