1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

10-Tema: Uglevodorodler hám olardiń almasiwi.

Jobasi:

1. 
   Uglevodlardiń tábiyatta tarqaliwi hám bioligiyaliq áhmiyeti.
   
2. 
   Uglevodlardiń asqazan-ishek jollarinda monosaxaridlerge tarqaliwi hám sińiriliwi.
   
3. 
   Uglevodlardiń tarqaliwi, ónimlerdiń soriliwi.
   
4. 
   Uglevodlar almasiwinda bawirdiń roli.
   

Uglevodlar tábiyatta juda keń tarqalǵan bolip, olar barliq tiri jánzatlar: ósimlikler adam hám haywan organizimleriniń quraminda ushraydi. Lekin, ósimlik hám haywan organizmleriniń quraminda uglevodlardiń muǵdari birdey emes. Adam hám haywan organiziminde uglevodlardiń muǵdari 2% ten aspaydi. Lekin adam hám haywan aziq-awqatiniń tiykarǵi bólimi (ortasha 50-60%) uglevodlarǵa tuwri keledi. Ósimlik organizimilerinde bolsa olardiń muǵdari 80-85% ga shekem boladi, sebebi jasil ósimlikler xlorofil dánesheleri hám quyash energiyasi qatnasinda karbonat angidiridi menen suwdan paydalanip, uglevodlardi sintez qiliw qábiliyetine iye. Bul sintez ósimliklerde fotosintez prosessi tiykarinda ámelge asiriladi.

Hár turli ósimlik ónimleri hám dánleriniń quraminda uglevodlardiń muǵdari bir dey emes. Dánlerden uglevodlarǵa eń bay bolǵanlari gurish (76%), mákke (68%), biyday (52%) siyaqlilar. Alma, geshir, kapusta, piyaz, siyaqli ónimler quraminda uglevodlar (6-13%) ti quraydi.

Ósimliklerde uglevod tiykarinan aziq-awqat deregi (kraxmal) sipatinda xizmet qiladi hámde tayansh waziypasin orinlawshi birikpeler (kletchatka) sipatinda kletka hám toqimalar quramina kiredi.

Adam hám haywan organiziminde bolsa belok siyaqli uglevodlar hám kletka shireleri quramina kiredi hámde tiri organizm ómirinde áhmiyetli rol oynaydi, ásirese energiya deregi sipatinda xizmet etedi, yaǵniy 1 gr uglevod oksidlengende 4,1 kkal energiya ajraladi. Soniń menen birgelikte uglevodlar haywan organiziminde maylar menen beloklardiń normal jaǵdayda aqirina shekem oksidleniw prosesslerin támiyinleydi. Keri jaǵdayda olardiń oksidleniwi aqirina shekem barip jetpey, araliq ónimler payda boliwi menen tamamlanadi.

Quramali duziliske iye bolǵan uglevodlardan mukopolisaxaridler haywan organizmlerinde birlestiriwshi toqima hám kletkalar araliq zatlar quramina kiredi hámde organizmge záhárli tásir etetuǵin hár turli zatlardiń toqimalar arqali ótiwine qarsiliq etedi.

Uliwma sol klassqa kiriwshi organik birikpeler uglevodlar dep atawdiń tiykarǵi sebebi sonda, olardiń quramindaǵi vodorod hám kislorodtiń ózara bir-birine bolǵan qatnasi sol suwdaǵiday bolǵanliǵi sebepli, uglevod elementiniń suw molekulasi menen birikpesi sipatinda qaraladi.

Monosaxaridler. Bular sap halda ápiwayi bir molekuladan quralǵan, suwda juda jaxsi eriytuǵin, mazali dámli qatti kristall zatlar. Monosaxaridler uliwma formulasin tómendegishe C_пН_2пО_n belgilew mumkin. Olar molekulalarindaǵi uglerod atomlariniń sanina qarap: triozalar, tetrozolar, pentozalar, geksozalar hám geptozalar dep oqiladi.

Bulardiń ishinde haywan organizminde keń tarqalǵanlari hám belgili áhmiyetlileri trioza, pentoza hám geksozalar. Triozalar molekulasinda ush uglerod atomin tutuwshi monosaxarid C₃H₆O₃ bolip, haywan toqimalariniń quramindaǵi uglerodlardiń tarqaliwi hám ush atomli spirt gliserinniń birlemshi yamasa ekilemshi spirt gruppalarin oksidlew yamasa degitrotasiya qiliw ónimi bolip esaplanadi.

Monosaxaridler jaǵdayǵa qarap oksidleniw hám qaytariliw reaksiyalarina kirisiwi mumkin. Kushsiz oksidlewshiler tásirinde monosaxaridlerdiń aldegid funksioanal gruppalari oksidlenip, glyukon kislotasin hám kushli oksidlewshiler tásirinde bolsa birlemshi spirt grupplari hám oksidlenip, sheker kislotasin payda etedi.

Polisaxaridler bularǵa tiykarǵi wakiller etip: kraxmal, glikogen (haywan kraxmali), inulin, kletshatka-sellyuloza (sellyuloza, lotinsha sellyula-kletka sózinen alinǵan) uglevodlardi kórsetiw mumkin. Bulardiń molekulalari juz hám mińlap monosaxaridler geksozallardiń qaldiqlariniń ózara birigiwinen payda bolǵan. Soniń ushin hám bular joqari molekulali birikpeler bolip, olardiń uliwma qurami (C₆H₁₀O₅)_п formula menen belgilenedi. Bul formulada п-ximiyaliq birikpeniń juda ulken, joqari molekulali ekenliginen derek beredi.

Bular molekulasina birikken monosaxaridler geksozalariniń turine qarap eki gruppaǵa bólip, yaǵniy birdey geksozalardan quralǵanlarin gomopolisaxaridler, hár turli geksoza qaldiqlarinan quralǵanlari bolsa geteropolisaxaridler dep úyreniledi.

Haywan organizmi tárepinen qabil etilgen ósimlik aziq-awqat ónimleriniń tiykarǵi bólimi uglevodlardan quralǵan. Bulardiń kóp bólimi polisaxaridler (kletshatka, kraxmal, glukogen), disaxaridler (saxaroza, laktoza) hám az muǵdarda monosaxaridlerden ibarat.

Lekin, soǵan qaramastan haywan organizminde uglevodlardiń prosent muǵdari juda az, yaǵniy 1,5-2% ti quraydi.

Organizmde uglevodlardiń muǵdari az boliwina qaramastan, organizm ushin kerek bolǵan energiyaniń tiykarǵi bólimi, yaǵniy 50-60% solardiń oksidleniwleri hátiyjesinde payda boladi.

Aziq-awqat quramindaǵi di hám polisaxaridler as sińiriw organlarinda fermentler tásirinde monosaxaridlerge shekem gidrolizlenedi hám qanǵa tek glyukoza kórinisinde soriladi.

Glyukoza-qanniń quramliq bólimi esaplanadi. Qan quraminda glyukoza muǵdariniń barliq waqitta bir normada saqlaniwi haywan organizmi normal jaǵdayda boliwin hám onda hár turli fiziologiyaliq prosesslerdiń tuwri jóneliste ótiwin táminleydi.

Asqazan-ishek yollarinda uglevodlardiń tarqaliwi nátiyjesinde payda bolǵan monosaxaridlerdiń (glyukoza) ishek vorsinkalari kapilyar darwaza venasindaǵi muǵdari ózgerip turadi. Awqat jep atirǵanda hám awqat jep bolinǵannan keyin darwaza venasindaǵi qan quraminda glyukoza muǵdari aldinǵiǵa qaraǵanda juda joqari boladi. Buyrek venasi qan quraminda bolsa juda az boladi. Buyrek diywallari arqali sorilǵan glyukoza birinshi náwbette dárwaza venasina ótkenliginen derek beredi. Uliwma darwaza venasi qanindaǵi qant muǵdari awqattaǵi uglevodlar muǵdarina qarap ózgerip turadi.

Asqazan-ishek jollarinda ishek vorsinkalariniń kapilyarlari arqali qanǵa sorilǵan monosaxaridler (glyukoza) qanniń jónelisi menen aldin bawirǵa baradi hám onda tiyisli ózgerislerge ushraydi. Bawir uglevodlardiń zat almasiw prosessinde xizmet qilatuǵin eń kerekli organlardan biri. Ol hár turli uglevod bolmaǵan zatlar hám glyukozadan glikogenniń sintezleniw prosessin támiyinleydi.

Bawir quramindaǵi glikogenniń muǵdari aziq-awqattiń qurami hám awqatlaniw rejimine baylanisli boladi. Bawirda sut kislotasi, gliserin, hár turli aminokislotalar (alanin, tirozin, fenilalanin, serin, sistein, valin, izoleysin, arginin, asporagin hám glyutamin kislotalari siyaqlilar) glukogen sintezleniwinde qatnasadi. Demek aziq-awqat quraminda belokli zatlardiń jeterli boliwi hám olardiń tarqaliw ónimleri bawirda glikogen sintezleniwiniń tiykarǵi faktori boladi. Lekin soǵan qaramastan bawirdaǵi glyukogenniń tiykarǵi bólimi qan quramindaǵi glyukozadan sintezlenedi. Bawirda ózgeriske ushramaǵan glyukozaniń bir bólimi hár dayim ulken qan aylaniw orayina tusip, barliq kletkalarǵa tarqaladi hám oksidleniw prosessine joliǵip, organizm keregi ushin sarplanatuǵin energiyaǵa aylanadi.