1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

Qan plazmasi beloklari

Beloklar qan plazmasiniń tiykarǵi bólimin quraydi. Deni saw haywanlardiń qani quramindaǵi beloklar muǵdari barliq waqtta turaqli boladi. Patologik jaǵdaylarda ǵana ózgeredi. Medisina hám veterenariyada qan plazmasi quraminda belok zatlariniń kóbeyiwi giperproteinemiya, azayiwi bolsa gipoproteinemiya dep ataladi.

Qan plazmasi quramindaǵi beloklardiń tiykarǵi bólimi albuminler hám qalǵani globulin, fibrinogen hám basqalar boladi. 100ml qan quraminda normada 0,2-0,4 g fibrinogen, 4-5 g –albumin hám 2-3 g-globulin beloklari barliǵin koқip, albumin muǵdari kóp degen pikrge keliw mumkin.

Uliwma beloklardiń muǵdari, haywanlardiń jasina, jinsina, organizmniń jaǵdayina hám jildiń máwsimine qarap, belgili dárejede ózgerip turadi. Misali, anasin embegen, endi tuwilǵan qozi qaniniń belogi 3,2-3,6% atrapinda bolip, oniń tiykarǵi bólimi albuminler hám az muǵdarda γ hám β globulinlerden quralǵan boladi. Anasin emgennen keyin qan quramindaǵi albuminler esabina α hám γ globulinlerdiń muǵdari arta baslaydi. Bir aydan keyin qozi hám ana qoy beloklariniń muǵdari bir-birine jaqinlasadi.

Qan plazmasi quramindaǵi beloklardan albumin hám globulinler ásirese diqqatqa ilayiq. Olardiń organizmdegi muǵdari ortaliq, jaǵday hám haywanniń patalogiyaliq jaǵdayina qarap ózgerip turadi. Tekseriw nátiyjesinde olardiń (A/G) ózara muǵdarliq ózgeriwi normada 1,5-2,3 átrapinda boliwi aniqlanǵan.

Kópǵana juqpali keselliklerde qan plazmasi quramindaǵi globulinlerdiń uliwma muǵdari artadi, sebebi olar antitela rolin atqarip, haywandi keselliklerden qorǵaydi. Ayrim (buyrek hám bawir) keselliklerinde bolsa albuminlerdiń muǵdari azayadi. Sebebialbuminlerdiń molekulyar awirliqlari hám bóleksheleri kishi bolǵanliǵi sebepli buyrek arqalisidikke ótip, organizmnen shiǵariladi. Buniń nátiyjesinde qan plazmasi quraminda belok koeffisenti bir qansha ózgeredi. Soni hám itibarǵa aliw kerek, belok koeffisentiniń ózgeriwi, ásirese qanda albuminler muǵdariniń kemeyiwi organ hám toqimalarda suw muǵdariniń artiwina, isik payda boliwina alip keledi, sebebi qannan suw toqimalarina óte baslaydi. Normada bolsa kerisinshe, toqimalardan suw qanǵa ótip, buyrek arqali sidik penen shiǵarip jiberiledi

Soniń ushin hám qan plazmasi beloklarin analiz qiliw ayrim keselliklerdi tuwri aniqlaw hám emlewdi rejelestiriwde jaqsi dálil bola aladi.

Albumin óziniń suwda jaqsi eriwsheńligi hám jabisqaqliq qasiyeti hámde muǵdar jaǵinan kópligi menen basqa beloklardan ózgeshelenedi. Anniń háreketsheńligi hám jurektiń bir normada islewi hámalbuminniń sol qasiyetleri menen baylanisli boladi.

Organizmde albumin- zapas belok sipatinda hám xizmet qiladi, sebebi organizm uzaq waqit ash qalsa, qiynalsa, azip ketse birinshi nawbette albumin sariplanadi. Bulardan tisqari albuminler qanda az eriytuǵin erkin may kislotalarin hámbilirubin siyaqli zatlardi bawirdan periferik toqimalarǵa tasiw rolin hám atqaradi hámde suw almasiwinda qatnasadi.

Albuminler taza halinda 580 aminokislota qaldiqlarin óz ishine aliwshi hámde 17-disulfid baylanislarin tutiwshi bir polipeptid shinjirinan quralǵan, glikoproteidlar qatarina kirmeytuǵin beloklar.

Kópǵana dárilik zatlar (sulfanilamid, penisillin, dikumarin, aspirin siyaqlilar) albuminler menen bekkem kompleks birikpeler payda etiw qasiyetine iye boladi.

Globulinler – suwda erimeytuǵin, lekin duzli eritpelerde jaqsi eriytuǵin beloklar. Molekulyar awirliqlari albuminlerge qaraǵanda ulken. Globulin beloklari bir-birinen fizikaliq hám ximiyaliq qasiyetleri jaǵinan ózgeshelenetuǵin bir neshe belok fraksiyalarinan, yaǵniy α-β hám γ fraksiyalarinan ibarat ekenligi elektroforez usili menen aniqlanǵan. Keyin bul belok fraksiyalari óz nawbetinde bir qansha kishi fraksiyalarǵa ajratiladi. Misali, qarakól qoylari qan plazmasiniń quraminda α^-, β_1,β_2,γ₁-γ₂ – globulin belok fraksiyalari bar ekenligi elektroforez hámde DEAE – sefadeks A-50 járdeminde kolonkalarda xromatografiya islew joli menen ajratip aniqlap berilgen.

Biologiyaliq kóz qarastan globulin beloklari ásirese diqqatqa alinǵan, sebebi qan plazmasi quramindaǵi antitelalar tiykarinan globulinler fraksiyasinda boliwi aniqlanǵan, γ-globulinler qanǵa tusip qalǵan may beloklar hámde bakteriya hámmikroblar tárepinen islep shiǵilǵan toksinlerdi ziyansizlantiriwda qatnasip, antitela hám antioksinlerge aylanadi. Haywan qani plazmasinan ajratip alinǵan gammaglobulinlerdi jańa tuwilǵan organizmge jiberiw joli menen hám olarda antitelalar payda etiwi mumkin. Bul usildan jas mallar hár turli keselliklerge joliǵiwiniń aldin aliw hám olardi emlew maqsetlerinde hám paydalaniladi.

Globulinlerdiń hár turli fraksiyalari bir-birlerinen ózleriniń kóp qásiyetleri menen ózgeshelenedi.

Alfa –globulinler elektroforegrammalarindaǵi háreketsheńligine qarap alfa – alfa₂ globulinlerge ajratiladi. Bulardiń ayrimlariniń organizmde orinlaytuǵin waziypalari belgisiz. Alfa – fetoglobulinler, alfa₂ – globulinler qatarina kiredi. Olardiń haywan qani quramindaǵi muǵdari hámledarliq dawirinde judá joqari boliwi aniqlanǵan. Qaramal ambrionlari qan plazmasi beloklariniń 50% ke jaqini glikoproteid fetuindan ibarat, sonnan, ol jetilgen ulken mallar qaninda bolmaydi.

Alfa₂ – globulinniń ashiq hawa reń bolǵanliǵi itibarǵa alinip, seruloplazmin hám dep aytiladi. Oniń quraminda 0,33-0,34 % ke shekem mis bolip, ol toqimalardi hám ásirese bawirdi mis penen táminlewde qatnasadi. Qan quramindaǵi alfa₂ – globulin uliwma muǵdariniń tórten bir bólimin gaptoglobinler quraydi. Olar gemoglabin menen ózine tán kompleks payda etedi. Bular óz nawbetinde retikuloendotelial kletkalarda tarqalip, ót pigmentlerin payda etedi, temir bolsa qaytadan gemniń sintezleniwinde qatnasadi.

Beta-globulin beloginiń tiykarǵi komponenti transferinler boladi. Olar qan plazmasindaǵi uliwma beloktiń derlik 3% in quraydi. Olardiń organizmdegi tiykarǵi waziypasi temirdi tiyisli kletka hám toqimalarǵa tasiw hám baylanistiriw hámde qan plazmasi quramindaǵi erkin temir konsentrasiyasin basqariw hám oniń toqimalarda artiqsha toplanip qaliwina jol qoymasliq hám oniń sidik penen shiǵip ketiwin basqariwdan ibarat.

Beta – globulinniń basqa bir turi gemopeptid boladi. Olgemdi baylanistiriw hám oni bawirda tasiw waziypasin óteydi. Bawirda temir erkin halda ajralip shiǵip, qaytadan gemniń biosintezinde qatnasadi.

Gamma globulin joqarida aytip ótilgendey, qan plazmasindaǵi immunoglobulinlerdiń tiykarǵi massasin quraydi. Barliq immunoglobulinler bir-birleri menen disulfid baylanislari járdeminde birigip turǵan polipeptid shijirinan quralǵan.

Haywan organizmi immunizasiya qilinǵanda yamasa kesellengende olardiń qan plazmasi quraminda immunitet payda boliwi esabina gamma-globulinler muǵdari artadi.

Fibrinogen – globulyar beloklar qatarina kirip, tiykarinan bawirda sintezlenedi. Oniń qurami bir-biri menen disulfid baylanislari járdeminde birikken, molekulyar baylanislari jaǵinan ózgeshelengen ush α – 63500,β – 56000 hám γ-47000 polipeptid shinjirlarinan quralǵan.

Fibrinogen qanniń qoyiwlaniw prosessinde judá ulken rol oynaydi. Bul waqitta fibrinogen erimeytuǵin belok fibringe aylanadi. Qan tamirlari jaraqatlanǵanda qan tamirdan aǵip shiǵatuǵin fibrinogen fibrin torlarin payda etedi. Sol torlar arasinda qanniń formali elementleri oralip, quyqa payda etip qatadi hám qan ketiwin toqtatadi. Bul prosess trombin qatnasiwinda ótedi. Qan plazmasinan fibrinogeni ajratip alinǵan suyiqliqti qan plazmasi dep ataladi. Ol ash sari reńli belokli suyiqliq.

Qan plazmasi quramindaǵi 9-10% qurǵaq zattiń 6,5-8,5% in beloklar quraydi. Neytral duzlar usili járdeminde qan plazmasindaǵi beloklardi ush gruppaǵa bóliw mumkin: albuminler, globulinler, fibrinogen. Qan plazmasinda albuminniń normal muǵdari 40-50g/l, globulinler 20-30g/l, fibrininogen 2-4g/l. Plazma beloklari tiykarinan bawir hám retikuloendotolial sistemasi kletkalarinda sintezlenedi.

Qan plazmasi beloklari hár-turli ózine tán biologiyaliq waziypalardi orinlaydi:

1. 
   Beloklar qanda kolloid-osmotik basimdi hám soniń menen qan kóleminiń turaqliǵin támiyinleydi.
   
2. 
   Plazma beloklari qanniń qoyiwlaniwinda aktiv qanasadi.
   
3. 
   Plazma beloklari qanniń jabisqaqliǵin támiyinleydi, bul bolsa gemodinamik ahmiyetke iye boladi.
   
4. 
   Plazma beloklari basqa bufer sistemalari qanda pH turaqliǵin saqlawda qatnasadi.
   
5. 
   Qanda xolestirin, bilirubin, may kislotalarin tasiwda hámde organizge tusken zatlardi tasiwda ulken rol oynaydi.
   
6. 
   Plazma beloklari immunitet prosesslerinde kerekli rol oynaydi, turli kationlar plazma beloklari menen dializlenbeytuǵin kompleksler payda etiwi sebepli qanda turli kationlar konsentrasiyasi támiyinlenedi.
   
7. 
   Plazma beloklari aminokislotalar rezervi waziypasin hám óteydi.