1. Analitik ximiya páni hám oniń metodlari. Analitik ximiya pániniń awil xojaliq pánleri menen baylanisliǵi

Sidik qurami hám fizik-ximiyaliq elementleri.

Sidik haywan organiniziminde biologiyaliq suyiqliqlar ishinde ximiyaliq qurami jaǵinan eń quramalilardan biri dep qaraw múmkin. Oniń kerekli quramliq bólimleri birme-bir sanap shiǵilǵanda, sidik penen birge 150 den artiq hár túrli elementler ajiralip shiǵiwi aniqlanǵan. Haywan sidiginiń 95-96% suw bolip, 4-5 % qurǵaq elementlerden ibarat. Qurǵaq elementlerdiń tiykarǵi bólegi organik hám anorganik elementlerden payda boladi.

Sidiktiń ximiyaliq qurami kóp jaǵdayda qanniń ximiyaliq qurami menen baylanisli, sebebi sidik quramindaǵi tiykarǵi elementler qannan ótedi. Soniń ushin patalogiyaliq jaǵdayda, haywan organizmi bir kesellikke joliqqanda, ásirese bawir, júrek, ishki sekretsiya bezleri, as sińiriw organlariniń funktsiyasi buzilǵanda, qanniń qurami tezde ózgerip qaladi. Bul óz náwbetinde sidiktiń ximiyaliq quramina hám tásir etedi. Zat almasiwiniń buziliwinda sidiktiń ximiyaliq quraminiń ózgeriwine ayrim elemenler konsentratsiyasi artip keliwi múmkin. Salamat organizm sidigi quraminda muǵdari nátiyjede az yamasa ushrawi múmkin bolmaǵan elementler payda boladi. Soniń ushinda nawqaslardiń birinshi márte sidigi hám qaniniń quramliq bólimleri tekserilip kórilip, olardiń normal yamasa patalogiyaliq jaǵdaylardaǵi parqi nede ekenligi aniqlanip keyin emlew ushin pikir júritiledi.
Sidiktegi organikaliq birikpeler

Sidiktiń quramindaǵi azotli organik birikpelerdiń tiykarǵi bólimin belokli elementler almasiwiniń organizimdegi qaldiq zati bolǵan moshevina payda boladi. Sidik quramindaǵi tiykarǵi uliwma azot muǵdariniń 80-85% moshevina azotina tuwri keledi. Sidiktegi moshevinaniń muǵdari haywan jemisi quramindaǵi belokli zarlar yaǵniy proteyin muǵdarina baylanisli boladi. Uglevodlar menen kóbirek aziqlanatuǵin haywanlardiń sidiginde oniń muǵdari kemeyedi. Góshqor haywanlarda bolsa oniń muǵdari kerisinshe artadi. Sidik quraminda az muǵdarda bolsada erkin yamasa birikken jaǵdaydaǵi hár túrli aminokislotalarda ushiraydi. Muǵdar jaǵinan kóp ushraytuǵin erkin aminokislatalarǵa setin, glutamin kislota, gistedin, lezindi kórsetiw múmkin. Bir keshe kúndizde patalogiyaliq jaǵdayda, ásirese bawir hám búyrek keselliginde, haywan sidiginen ajralip shiǵatuǵin aminokislatalar muǵdari salamat haywandikine qaraǵanda júda joqari boliwi aniqlanǵan. TSISTENERURIYA- bul kukirt tutiwshi aminokislatalar nátiyjesinde boladi. Bunda bir keshe kúndizde (80-85 mg % normada islep shiǵariladi) júda kóp kukirtli aminokislatalar (400-1000 mg) islep shiǵariladi. Nátiyjede setin jaman eriytuǵin bolǵani ushin shókpeler jaǵdayinda shógip, búyrek joli hám sidik jollarinda taslardi (30-40 gr) payda qiladi. Bunday jaǵdayda sidikte lezin, tritopan, terozin, letsin, gestedin uqsaǵan aminokislatalardiń muǵdari artadi. Sidik quraminda bunnan tisqari sidik kislota, purin tiykarlari (adein, guain) gipoksantin, ksantin, keratin uqsaǵanlar ushraydi.

Isheklerde belokli birikpeler muǵdarlariniń shiriwi nátiyjesinde payda bolatuǵin indol, skatol, penol, krezolǵa uqsaǵan zatlar qanǵa sorilip, bawirda sulfat hám sirke kislotalari menen birigip ziyansizlantiriladi, yaǵniy indoksil-sulfat, skatoksil-sulfat, oksipenol-atsetat birikpelerge aylanadi. Sol birikpeler sidik quraminda da ushraydi.

Kratenin sidiktiń uliwmaliq kompenenti esaplanadi. Ayrim jaǵdaylarda kreatende payda boladi. Olardiń sidiktegi muǵdari haywan bulshiq et toqimalariniń kreatin fosfat dep ataliwshi birikpelerde payda boladi. Bulshiq et toqimalari kesellengende, bulshiq etler destropiyasi jaǵdaylarinda olardiń muǵdari keskin artadi. Kreatinniń organizimnen tiykarinan sidik penen birge shiǵariladi. Sidiktegi uliwma azottiń 5-6% kreatin azoti úlesine tuwri keledi. Adam hám haywan sidigi quraminda kóbinese kreatin ushiraydi. Kreatin bolsa hárdayim emes, ayrim patalogiyaliq jaǵdaylarda hámledarliq waqtinda ushiraydi. Jas balalar óspirimler hámde jas mallar (haywanlar) sidigi quraminda hár dayim belgili muǵdarda kreatin ushiraydi. Úlken jasli salamat adamlardiń sidiginde kreatin ushramaydi biraq qan plazmasi quraminda oniń muǵdari 1,6 mg% teń artsa sidikte kratin payda bola baslaydi. Sidikte pigmentlerden uroxrom, uroxromegen, urobelin, urobbilogen, uroredin ushraydi. Organizimde uroxrom uroxromogennen, urobelin hám urobolegenler bolsa ót pigmentleri belirubin hám beliribenlerden sintezlenedi. Sidiktiń tiniq, sari reńi oniń quramindaǵi usi pigmentlerge baylanisli boladi. Sidikte eń kóp muǵdarda bolatuǵin bul uroxrom. Oniń sutkaliq muǵdari 70-75 ke teń. Basqa pigmentler bolsa nátiyjede kem konsentratsiyada bolip sidiktiń reńine derlik tásir kórsetpeydi. Sidikke qizǵish qońir tús beretuǵin uroretin hám urobelin esaplanadi. Sidiktiń bunday reńi bawir keselliginen derek beredi.