1. Avtogen eritish jarayonlari Sulfidli mis boyitmasini kislorodli-mash’alli pechda eritish va ularni tayyorlash

KMEP jarayonining texnologiyasi

Quritilgan xomashyo KMEP ga aeratsion havo orqali uzatkich tas­ma yor­­damida yuklanadi. Yuklanayotgan xomashyoning tarkibi radio­aktiv zich­likni o‘lchaydigan dastgoh yordamida aniqlanadi. Xomashyo yondir­gich­lari pechning bosh tomonida joylashgan (3.3-rasm).

3.3-rasm. KME pechining umumiy old ko‘rinishi. Unda 2 ta kislorodli purkagich, yondirgich xomashyo kelib tushadigan har ikkala quvur ko‘rsatilgan. Yondirgich qurilmasi to‘liq qo‘zg‘aluv­chan bo‘lib, u temiryo‘l ustiga o‘rnatilgan.

Yondirgich uskunasi suv bilan sovutiladigan pechning asosiy qismi­ga mustahkamlangan metall quvurga mahkamlab ulanadi. Yondir­­gichning ishlash ko‘rsatkich­lari quyidagicha:

Xomashyo bo‘yicha ishlab chiqish unumdorligi – 25–30 t/soat;
Texnologik kislorodning ortiqcha bosimi – 0,5 · 105 Pa;
Kislorodning sarfi – 6000–7500 m³/soat;
Kislorodning yondirgichdan chiqish tezligi – 80–100 m/sek;
Xomashyo kislorod aralashmasining yondirgichdan chiqish tezligi – 20–25 m/sek.
Katta tezlik va xomashyoning me’yorsiz ishlashi yondirgichning tez ishdan chiqishiga olib keladi. Qattiq o‘tga chidamli olovbardosh qotish­malar bilan qoplash yondirgichning ishlash davrini biroz ko‘paytiradi. Yondirgich uskunalari 2–3 marta ta’mirlashga va tiklashga qodirdir.
Dastlab Olmaliq pechida 2 ta gorelka mavjud edi. Bunda ishlab chiqa­rish unumdorligini bir tekisda boshqarish qiyin kechdi. Bitta ka­mayishi ikkinchi yondirgichga katta nagruzka tushirib, mash’alning uzun­la­shishi va ostki devor qatlamining tezda ishdan chiqishiga olib kelar edi. Shuning uchun diametri 350 mm ikkita yondirgich o‘rniga, 300 mm li 3 ta yondirgich o‘rnatildi.
Biroq bu uzoq ishlamadi, chunki ikkita ashyo xampasi yondir­gich­larning bir me’yorda ishlashini ta’minlamadi. Shu­ning uchun 6 oydan keyin yana 2 ta yondirgichga o‘tildi.
Toshqolning nordonligini orttirish uchun boyitmaga 15–20 % kvars flusi qo‘shilib, xomashyo kvarsning miqdori 12–15 % ni tashkil qilishi tav­­siya etiladi. Aynan hozirgi davrda shteynda 36–40 % mis olish imko­niyati bor. Bundanda boyroq shteyn olish misning toshqol bi­lan isrofgar­chiligi ortishiga olib keladi va pech ishchi zonasida haro­rat­ning keskin ko‘tarilishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Jarayonning haroratini pasaytirish va desulfurizatsiya daraja­sini 30 % gacha ko‘paytirish qo‘shimcha kvars flusini yuklash bilan amal­ga oshi­riladi. Ammo bunda toshqolning tashlama joyga chiqish miqdori ko‘pa­yib, mis isrofgarchiligining ortishiga olib keladi.
Qayta ishlanayotgan boyitmaning maydaligi (taxminan 50 % 0,047 mm) va pech alanga mash’alining katta aerodinamik uzunligi chiqayot­gan gaz­ning yuqori darajadagi changligi ortishiga olib keladi. Ushbu gazda 300–350 g/m² qattiq zarra bo‘lib, changning chiqish foizi ashyo massasidan 8–10 % ni tashkil qiladi.
KMEP jarayoni oltingugurt birikmalariga boy gaz olishga im­kon yaratdi. Nazariya bo‘yicha gazda 85–95% SO₂ bo‘lishi mumkin. Amaliyot­­da esa dastgohlarning yaxshi germetik qoplanishi to‘liq emasligi sababli gazning tarkibida oltingugurt angidridining miqdori ancha kam. Gaz­ning pechdan chiqish davridagi namunaviy tarkibi, %: 55–75 SO₂, 2–3 O₂; 30–45 N₂. Shuningdek, jarayondagi mahsulotlarning tarkiblari quyidagicha, %:

	Cu	Fe	S	SiO2	CaO	Fe3O4	Al2O3
Toshqol	0,8–1	40–42	0,5–1	32–35	1–1,5	10–12	3–4
Shteyn	35–40	32–35	26	–	–	–	1,5–2
Chang	18–21	18–26	7–12	3–5	–	–	1,5–2

Misning toshqoldagi miqdori ko‘pligi uning shteynga o‘tish darajasini 97 % gacha kamaytiradi, xomaki misga o‘tish darajasi esa faqat 94 % ni tashkil qiladi, xolos.
Ajralib chiqayotgan changda, asosan, sulfatlar bo‘lib, bular ayla­nuvchi xomashyo hisoblanadi va o‘z o‘rnida, jarayon haroratini pasay­tirishga imkon yaratadi.
Agar xomashyo tarkibida 12–14% SiO₂ bo‘lib, u 35–40% misli shteyn olish uchun agregatda eritilsa, 1 t xomashyo 220 – 240 m³ kislo­rod sarf bo‘lib, pechning asosiy qismida 1350–1450⁰C haroratni tashkil etadi. Agar SiO₂ ning miqdori kamaysa yoki kislorodning sarfi ortib borsa, harorat 1500–1600⁰C ga ko‘tarilishi mumkin. Bu jarayon o‘tga chi­damli g‘isht­larning barqarorligini ka­may­tiradi va halokat holatiga olib kelishi mumkin bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham xomashyo tarki­bini bir me’yor­da ushlab turish katta ahamiyatga ega.
Desulfurizatsiya o‘zgarmagan holda haroratni boshqarish juda ham qiyin kechadi. Amaliyotda bu kislorodning sarfini o‘zgartirish or­qali olib boriladi. Bunday tadbirlar desulfuratsiya darajasi va shteyn tar­kibini o‘zgar­tirib yuboradi.
Pech ichidagi alanga mash’alining uzunligi jarayonning yuqori haro­ratda olib borilishiga imkon yaratadi, pechning hajmida harorat 1200–1300⁰C ni tashkil qiladi. Pechning ishchi hajmidan texnologik gaz havoso‘rgich orqali so‘riladi.
Havoso‘rgichning ishlab chiqarish unumdorligi soatiga 50000 m³ atrofida gazsimon moddani tortish quvvatiga ega bo‘ladi. Jarayonning quyidagi ko‘rsatkichlari doimiy nazorat ostida bo‘ladi:
1) xomashyoning pechga yuklanishi;
2) kislorod, tabiiy gaz va havoning sarfi;
3) kislorod, tabiiy gaz va havoning bosimi;
4) gazning harorati;
5) vakuum qiymati;
6) elektr suzgichlardan chiqayotgan gazdagi SO₂ ning miqdori;
7) qozon-sovutkichdan chiqayotgan bug‘ning miqdori va bosimi;
8) jarayondagi eritma mahsulotlarining harorati.
Jarayonning me’yorda oqilona borishida toshqolning harorati 1220–1250⁰C, shteynniki esa 1150–1180⁰C bo‘lishi eng ma’qul ko‘rsatkich­dir.
Hozirgi davrda pechning ishlab chiqarish unumdorligi sutkasiga 10–12 t/m² ni tashkil qiladi.
KMEP jarayonida texnologik kislorod xomashyo aralashmasining 15–20 m/s tezlikda yondirgichdan chiqishini ta’minlaydi. Tezlik kamroq bo‘lsa, zarralarning kinetik energiyasi kam bo‘lib, tezroq cho‘kadi, tezlik­ning ortishi esa pechning ostiga zarralarning urilishiga olib keladi.
Ko‘pchilik zavodlarda olingan suyuq eritmalarning miqdori kovshlar soni bilan o‘lchanadi.
Boyitma, flus va jarayon mahsulotlarining tarkibini aniqlash maq­sa­dida, kimyoviy tahlilga yuboriladi. Boyitma va ashyolardan – Cu, Fe, S, SiO₂, Zn va Pb larni; shteyndan misni; toshqoldan – Cu, Fe, SiO₂ va CaO larni; aylanuvchi changdan esa Cu, Fe, SiO₂, CaO va Al₂O₃ kimyoviy birikmalarni aniqlash uchun namunalar olinadi.
Kapital ta’mirlashdan keyin pech 72–96 soat davomida qizdi­ri­ladi, qizitish tezligi 15–20⁰C/soat. Pechning qizitilishi 4 ta gaz yondir­gichlar bilan olib boriladi. Ularning ishlab chiqarish unumdorligi bir soatda 1000 m³ .